ناۋرىزدى وزگە ەلدەر قالاي تويلايدى؟ - فوتو

استانا. قازاقپارات - كوكتەمنىڭ ۇلىق مەرەكەسى - ناۋرىز دا جاقىنداپ قالدى.

«ۇلىس وڭ بولسىن! اق مول بولسىن!» دەگەن باتالى سوزدەن باستالاتىن مەيرامنىڭ يگىلىگى مەن قۋانىشى ەرەكشە.

وسىنداي ۇلىق مەرەكەنى تەك قازاق حالقى ەمەس، سونىمەن بىرگە ورتا ازيا مەن تۇركىتىلدەس وزگە ەلدەر دە تويلايدى. ءار ەلدىڭ ءوز سالتى مەن ءداستۇرى بار. ەندەشە، ءاز ناۋرىزدى قاي ەلدىڭ قالاي قارسى الاتىنىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنامىز.

 

ءاز ناۋرىز ءازىربايجاندا

ناۋرىز مەيرامى نەمەسە سول تىلدە ايتقاندا نوۆرۋز بايرامى -  ءازىربايجان حالقىنىڭ ەڭ سۇيىكتى مەرەكەسى. ناۋرىز مەيرامىن كوكتەمدى تويلاۋدىڭ ەڭ ەجەلگى جانە قۇرمەتتى مەيرامى دەپ تۇسىنەتىن ءازىربايجاندىقتار ونى تابيعاتتىڭ جاندانۋىنىڭ بەلگىسى دەپ تە قابىلدايدى.

بۇرىندارى وسى مەيرامنىڭ قۇرمەتىنە جەرگىلىكتى حالىق 6 كۇن قاتارىنان جۇمىس ىستەمەيتىن. دەمالىس كۇندەرىندە ءازىربايجاندىقتار كوڭىل كوتەرىپ، اسىر سالىپ، تويلاتۋمەن وتكىزگەن.

تاۋەلسىزدىك العان سوڭ بۇل مەرەكە رەسمي تۇردە وتە باستادى. ءبىراق بۇل جايت دەمالىس كۇندەرىنىڭ مەرزىمىن قىسقارتىپ، مەيرامدى 21 ى مەن 23 -ناۋرىز ارالىعىنا قويعان. دەسە دە قازىرگى تاڭدا دا ەلدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە سول باياعى ەسكى ءداستۇر ساقتالىپ قالعان.

بۇل ەلدە ناۋرىز مەرەكەسىنە دايىندىق بىزدەگىدەي بىرنەشە كۇن بۇرىن باستالادى. دالىرەك ايتساق، ەسكى جىلدىڭ سوڭعى سارسەنبىسى، ياعني «احىر چەرشەنبە» كۇنىنەن باستاپ، جاڭا جىل قامىنا كىرىسەتىن كورىنەدى. سول كۇنى ءۇي مەن ىدىس- اياقتارىن تازالاپ، قايتقان تۋعان تۋىستارىنا دۇعا ەتەدى.

ال جاڭا جىل كىرگەن كۇنى ەرتە تۇرىپ، وزەنگە نەمەسە بۇلاق باسىنا بارىپ، شومىلادى. سولايشا جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنىن تازا نيەتپەن، اق پەيىلمەن قارسى الادى. سونداي- اق بۇل جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنىندە ءازىربايجاندىقتار ورازاسىن بالمەن نەمەسە قانتپەن اشادى. بۇل ءومىرى بال مەن شەكەر سىندى ءتاتتى بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، ولار سول كۇندەرى ءۇيىن جۇپار ءيىستى تۇتىنمەن تازالاپ شىعادى. سولايشا ءۇيدى جىن- شايتاننان، وزدەرىن تەرىس پيعىلدان تازالايدى. ارتىنشا ءتاتتى- دامدىلەرىن قويىپ، ءبىر- ءبىرىن قوناققا شاقىرا باستايدى. مەرەكەنىڭ قۋانىشىمەن- اق ءوتىپ كەتەتىن جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇنى ولار دا ءتۇرلى اس قويىلعان اق داستارقانمەن قارسى الادى. اس مازىرىنەن «يەدي- ليەۆين» تاعامى دا قالىسپايدى. بۇل تاعامنىڭ ءبىزدىڭ ناۋرىز كوجەمىزگە ۇقساستىعى بار. وعان دا جەتى ءتۇرلى ءدام قوسىلادى. سونداي- اق بۇل ەلدىڭ داستارقانىنان «س» ارپىنەن باستالاتىن ءداستۇرلى سۋماح تاعامى، سكەد - ياعني ءسۇت، سىركە سۋى مەن بيداي مەن ۇننان جاسالعان سەمەني بوتقاسىن كورە الاسىز.

داستارقانعا اينا مەن بالاۋىز جانە بويالعان جۇمىرتقا مىندەتتى تۇردە قويىلادى. ويتكەنى اينا مەن جۇمىرتقانىڭ بۇل كۇنى اتقارار ءرولى ەرەكشە. ءازىربايجان حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان اڭىزى بار. ول اڭىزعا سەنسەك، جەر ۇلكەن وگىزدىڭ مۇيىزىندە تۇر. جاڭا جىل كىرگەندە بۇقا جەردى ءبىر مۇيىزىنەن ەكىنشى مۇيىزىنە اۋىستىرادى.

ءدال سول كەزدە جەر قوزعالىپ، كوپتەن كۇتكەن جاڭا جىل دا كىرەدى. مىنە، سول جەردىڭ قوزعالعان ءساتىن قالت جىبەرىپ الماۋ ءۇشىن اينانىڭ ۇستىنە بويالعان جۇمىرتقانى قويادى. جۇمىرتقا ورنىنان ءسال قوزعالسا نەمەسە قيمىلداسا - جاڭا جىل كىردى دەگەن ءسوز.

ءازىربايجاندا ناۋرىز - وتباسىلىق مەيرام. مەيرام كۇنى كەشكە بارلىعى وتباسىلىق وشاق باسىندا جينالادى. ادامدار ۇلتتىق كيىمدەردى كيىپ، حالىق اندەرى مەن بيلەرىن ورىندايدى، سپورتتىڭ ۇلتتىق تۇرلەرى بويىنشا جارىستار وتكىزىلەدى.

يرانداعى ناۋرىز مەرەكەسى

يران حالقى ءۇشىن ناۋرىز باستى مەرەكە، ەڭ ەجەلگى مەيرامى. يران مادەنيەتىندە ناۋرىزداي كەڭ تاراعان ۇلتتىق مەرەكە سيرەك كەزدەسەدى.

زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ سەنىمىنشە، وسى ەجەلگى سالت پەن مەيرام كوپ قىرلى ءارى ميفولوگيامەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى. مىسالى، ناۋرىز مەيرامىنان قاسيەتتى زامان، ومىرگە كەلۋ، ءوسىپ شىعۋ، مادەني قاھارمان، تازارۋ ەلەمەنتى سياقتى ميفولوگيالىق قىرلار بايقالادى. يراندىق دانىشپان ومار حايام ءوزىنىڭ «ناۋرىزناما» اتتى كىتابىندا ناۋرىز كۇن تىزبەگىنىڭ نەگىزىن ءجامشيد قالادى دەپ، اتى اڭىزعا اينالعان وسى قاھارماننىڭ ءىزىن تاريحي راۋاياتتارعا تۇسىرەدى. ولار ناۋرىزدى كوكتەمنىڭ العاشقى كۇنى دەپ ءبىلىپ، ونىڭ كەلۋىن ەگجەي- تەگجەيلى سيمۆوليكالىق راسىممەن تويلايدى. وسى كوزقاراس بويىنشا، تابيعاتتىڭ ءومىرى يراندىقتار ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزعا يە بولعان.

كوكتەمنىڭ بۇل ايىن يراندىقتار فاۆاردين اتاپ كەتكەن. جاڭا جىل كىرمەس بۇرىن يراندىقتار جاسامىق، بيداي سىندى ءداندى داقىلداردى ءوسىرىپ، سولاردىڭ وسكىنىمەن ۇيلەرىنە اشەكەي جاسايدى. بۇل - ۇيدەن توقشىلىق كەتپەسىن دەگەنى. سونداي- اق، ءوسىپ- وركەندەۋدىڭ نىشانى ىسپەتتى. ءداندى- داقىلداردىڭ وسكىنى ۇيدە 13 كۇن تۇرىپ، سودان كەيىن وزەنگە تاستالادى.

بۇل ەلدە دە ەسكى جىلدىڭ اقىرعى سارسەنبىسى ەرەكشە كۇن. سارسەنبىنىڭ ساتىندە يران جۇرتى ۇلكەن وت جاعادى. «بالە- جالا شاڭىراعىمنان، اۋرۋ- دەرت بويىمنان كەتسىن» دەپ وتتىڭ ۇستىنەن سەكىرەدى. سونىمەن قاتار جاڭارۋدىڭ بەلگىسى رەتىندە بۇل كۇندە قانداي دا ءبىر جاڭا كيىم الۋى مىندەتتى ەكەن.

يراندىقتار ناۋرىز مەيرامىنىڭ تاعامىن جەتى جاڭعاق تۇرلەرىنەن جاسايدى. بۇل اس تۇرىمەن بىرگە داستارقانعا قۇران قويىلادى. بۇل ءدىن بەرىكتىگىنىڭ نىشانى بولار.

يراندىقتار «حافت سين» ازىرلەيدى. بۇل كەيبىر ەلدە «حافت شين» دەپ تە اتالادى. بۇل تاعامدى سارىمساق (مەديتسينا بەلگىسى) ، الما (ادەمىلىك پەن دەنساۋلىقتىڭ بەلگىسى)، اسكوك (تابيعاتتىڭ جاڭارۋى)، ءزايتۇن (ماحاببات بەلگىسى)، سىركە سۋى (قايىرىمدىلىق پەن توزىمدىلىك) ، نان (جەتىستىك پەن تابىس) جانە جەمىستىڭ ءبىر ءتۇرى سۋماحتى قوسۋ ارقىلى دايىندايدى.

جاڭا كۇن تۋعاندا ەل اقساقالدارى جاسى كىشى بالالارعا كۇمىس نەمەسە التىننان جاسالعان تيىن تابىس ەتەدى. «ايدي» دەپ اتالاتىن بۇل ءداستۇر كەلەر ۇرپاق اتالارىنىڭ جولىن قۋىپ، جاسىنا- جاس قوسىلىپ، ءۇبىرلى- ءشۇبىرلى بولسىن دەگەندى بىلدىرەدى.

 يراندىقتار كوكتەم مەرەكەسىن «جاڭا جىل مەرەكەسى» دەپ اتايدى. بۇل مەرەكە 13 كۇن تويلاناتىندىعىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. العاشقى بەس كۇنىندە الىس- جاقىنداردىڭ ۇيىنە قوناققا بارىپ، قىدىرادى. سونداي- اق كوپشىلىك تازا اۋاعا شىعىپ، سەرۋەندەيدى. ناۋرىز قارساڭىندا ءۇي- ءىشى تازارتىلادى.

 

تۇرىكمەنستان

تۇركىمەنستاندا «نوۆرۋز» مەيرامى رەسمي تۇردە 1992 -جىلدان بەرى اتالىپ كەلەدى.

تۇرىكمەنستان جۇرتى دا بۇل كۇنگە الدىن الا دايىندالادى. ياعني ەسكى جىلدا ىستەلەتىن جۇمىستى جاڭا جىلعا قالدىرماۋ قاعيداسى بار. 5-6 كۇن بۇرىن باستالاتىن دايىندىق بارىسىندا ولار ءۇي- جايىن رەتتەپ، تازالاپ، تاعام دايىنداۋعا كىرىسەدى. ءبىرىنشى استىڭ اتاسى - ناندى، ودان كەيىن ءتۇرلى ۇلتتىق تاعامداردى پىسىرەدى. كەلەسى جىلدىڭ تابىستى بولۋى ءۇشىن داستارقاندى بارىنشا مولىنان جايۋعا تىرىسادى.

ال مەرەكە كۇنى پالاۋ پىسىرىلەدى. سونىمەن قاتار ۇن مەن قانتتان جانە بىرنەشە ءداندى داقىل تۇرلەرى جانە بيداي قوسىلاتىن «سەمەني» تاعامى قاتار دايىندالادى. سول كۇنى داستارقانعا ارابتىڭ «سين» ارپىنەن باستالاتىن جەتى تاعام ءتۇرى دە قويىلۋى پارىز ەكەن.

 

وزبەكستان

 پالاۋدىڭ وتانى -  وزبەكستاندا بۇل مەرەكە ۇزاققا سوزىلادى. وزبەكستان حالقى «ناۆرۋز» مەيرامىنا 15-20 كۇن الدىن دايىندالا باستايدى. ياعني ارىقتاردى قوقىستان تازارتىپ، اعاشتاردىڭ ءتۇبىن اكتەيدى. ءار ماحاللا (كوشە، اۋىل ) ناۋرىز مەرەكەسىن ءوز كوشەسىندە شايحاناسىندا تويلايدى.

13 كۇن بويى وزبەك جۇرتى تۋعان- تۋىستارىن ارالاپ، توي تويلايدى. ولار وسى كۇندەرى ىستەگەن يگىلىكتى ىستەرى ايدان- ايعا ۇلاسىپ، ءبىر جىل بويىنا جالعاسادى دەپ سەنەدى.

سول سەبەپتى دە بۇل كۇندەرى ەسكى رەنىش پەن قارىزدارىن كەشىرىپ، بارىنشا كوڭىلدى جۇرۋگە تىرىسادى. مەرەكەنىڭ العاشقى كۇندەرى ءتۇرلى ۇلتتىق ويىندار ۇيىمداستىرىلىپ، تانىمدىق ءىس- شارالار وتكىزىلەدى. بۇل مەيرام سامارقان مەن بۇقار اسىپ، توي تويعا ۇلاسادى.

ءبىر قىزىعى، كەلەسى جىلدىڭ قانداي بولاتىنىن بۇل حالىق ۇيگە كەلگەن العاشقى قوناقتىڭ قۇتتى قادامىمەن ولشەيدى ەكەن. ول ادام جايدارى، كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى بولسا، جىل جاقسى ءوتىپ، ۇيگە باقىت كىرەدى دەگەن ءسوز.

مەيرام قارساڭىندا ارنايى، تەك وسى مەرەكە كەزىندە عانا ازىرلەنەتىن تاعام تۇرلەرى «سۋمالاك» پەن حانپالاۋ. سۋمالاكتى ناۋرىز مەيرامى قارساڭىندا ازىرلەيتىن كورىنەدى. بيداي قايناتۋ، ماقتانىڭ مايىن قوسۋ ارقىلى دايىندالاتىن تاعام. ءبىر قىزىعى، سۋمالاك نەعۇرلىم كوپ ۋاقىت دايىندالسا، سوعۇرلىم ءدامدى بولادى ەكەن. ءتىپتى 20-24 ساعات بويى ازىرلەنەتىن كەزدەر بولادى. قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا، سۋمالاكتى ءان ايتىپ وتىرىپ، بيلەپ، ازىلدەسىپ ءجۇرىپ ءپىسىرۋ قاجەت ەكەن.

 

تاجىكستان

ناۋرىز مەيرامى تاجىكستان حالقى ءۇشىن ەرەكشە ورىنعا يە. تاجىكتەر ناۋرىزدى دوستىقتىڭ كىلتى جانە تىرشىلىكتىڭ ويانۋى دەپ سانايدى. ونى «حادير ايام»، ياعني «ۇلكەن مەرەكە» دەپ اتايدى. بۇل ەلدە ناۋرىزدى 21 ى مەن 24 ارالىعىندا تويلانادى.

تاجىكستاندا دا ناۋرىز دايىندىعى باسقا تۇركىتىلدەس ەلدەردەگىدەي جاڭا جىل باستالاردان بىرنەشە اپتا بۇرىن باستالادى. ناۋرىزدان ءبىر اپتا بۇرىن بالالار كوكتەمنىڭ كەلە جاتقانىن «گول گارداني» ءراسىمىن ولەڭدەتىپ ورىنداۋ ارقىلى بىلدىرەدى. بۇل راسىمدە بالالار تانىستارىنىڭ ۇيلەرىنە كوكتەم گۇلدەرىن اپارىپ، ءۇي يەسى ولارعا سىيلىق بەرىپ، سىي- سياپات كورسەتەدى.

«حانە تەكاني» - ءۇي تازالاۋ؛ ارنايى ءتاتتى- ءدامدى تاعام ازىرلەۋ؛ كەڭ «ھافت سين» داستارقانىنىڭ ءارتۇرلى تاعامدارىن دايىنداۋ دا ناۋرىزدىڭ دايىندىق جۇمىستارىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. سونىمەن قاتار، تاجىكستان حالقى جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇندەرى قالا الاڭدارى مەن پاركتەرىندە اتكەنشەك تەۋىپ، جۇمىرتقا ويىنىن ۇيىمداستىرىپ، كۇرەسىپ، اتەش توبەلەستىرىپ، شاتتىق پەن قۋانىشقا بولەنەدى.

تاجىكستان جۇرتى دا وسى «سۋماناق» نەمەسە «سۋمالاق» تاعامىن ازىرلەيدى. تاجىكتەر دە تاعامنىڭ مول بولعانىنا كوپ كوڭىل بولەدى.

جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇنى داستارقانعا ۇن مەن ەتتەن جاسالعان تاعامدار كوپ قويىلادى. سۋمالاقتى دايىنداۋ ءبىر اپتا بۇرىن باستالاتىن كورىنەدى. ءدال مەرەكەگە ءازىر بولعان تاعامعا ءبىرىنشى قۇران وقىلىپ، سودان كەيىن تۋعان- تۋىس پەن كورشى-قولاڭعا تاراتىلادى. ول جاقتىڭ جۇرتىندا تاعامدى تاتپاس بۇرىن ىشتەي تىلەك تىلەيتىن ءداستۇر دە بار.

 

قىرعىزستان

قىرعىز كورشىمىز دە بۇل كۇنى «نوورۋزكوجەسىن» ءپىسىرىپ، تۋعان- تۋىستىڭ باسىن قوسىپ، مارە- سارە بولادى. بۇل كۇندەرى قىرعىز جۇرتى ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ، كورشى- قولاڭدى ارالاپ، جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاپ شىعادى.

بۇل ەلدە تەك تاعام تۇرلەرى بولەكتەۋ. قىرعىز حالقى بۇل كۇندەرى ناۋرىز كوجەمەن قاتار «اۋز كوجە» مەن «كاۆۋت» ءداستۇرلى تاعامدارىن دايىندايدى.

 

تۇركيا

ەجەلگى تۇرىك اڭىزىنا سۇيەنەر بولساق، بۇل كۇنى تۇرىك حالقى قورشاۋدان امان- ەسەن شىققان. سوندىقتان دا، ناۋرىزدى تۇرىك حالقى «جىل باسى» دەپ ەسەپتەيدى. تۇركيانىڭ ءار ايماعىندا ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋدىڭ ءوز ءداستۇرى بولعاندىقتان، بۇل مەرەكەنىڭ ەل اراسىندا «ايدىڭ سوڭى»، «سۇلتان نەۆرۋزى»، «نيەۆرۋز سۇلتان» دەگەن باسقا اتاۋلارى دا بار.

مەرەكە قارساڭىندا ۇلتتىق تاعامدار پىسىرىلەدى. كۇللى جاماعات تازا كيىمدەرىن كيىپ، ءبىر- بىرلەرىنىڭ ۇيىنە بارىپ، مەرەكەمەن قۇتتىقتايدى. بۇل كۇنى بەيىت باسىنا بارىپ، دۇعا وقىتىلادى. قالا كوشەلەرىندە مەرەكەلىك ءىس- شارالار وتكىزىلەدى. مەرەكە كۇندەرى قالىڭ جۇرت كوڭىل كوتەرۋگە مىندەتتى. ارازداسىپ قالعان جاعدايدا، دەرەۋ تاتۋلاسىپ، بار وكپە- رەنىشتەردى ۇمىتۋى ءتيىس.

تۇركيادا دا بۇل كۇندەرى ۇلتتىق تاعامدار دايىندالىپ، مول داستارقان جايىلادى. مەرەكە كۇندەرى ولار دا ءبىر-ءبىرىنىڭ ءۇيىن ارالاپ، اماندىق سۇراسىپ، جاڭا جىلمەن قۇتتىقتايدى.

 

اۋعانستان

اۋعان جەرىندە ناۋرىز ەجەلدەن بەرى اتالىپ وتىلەتىن، تاريحى مەن مادەنيەتىندە تامىرى تەرەڭگە كەتكەن مەرەكە. الايدا، اۋعان حالقىنىڭ مەرەكەنى تويلاۋىنا تاليبتەر «ءدىني مەرەكە ەمەس» دەپ ءبىراز ۋاقىت رۇقسات ەتپەگەن. ءبىراق، ەلدىڭ جاڭا بيلىگى مەرەكەگە وڭ كوزبەن قاراپ، ونى تويلاۋدى ءجون دەپ شەشكەن.

اتالمىش مەيرام وسى ەلدىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىنەن، فولكلورى مەن وتباسىلىق جانە قوعامدىق راسىمدەرىنەن كورىنەتىن ءومىر، تابيعات پەن ادامي قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەۋدىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى. اۋعانستاننىڭ ءارتۇرلى اۋىلدارى مەن قالالارىندا جالپى حالىق - ايەلى مەن ەر ازاماتى ەرەكشە راسىمدەردى وتكىزۋ ارقىلى ناۋرىزدى قارسى الۋعا بارادى. وسى كۇندى ۇلىقتاۋ ءۇشىن ۇستەرىنە جاڭا اق تۇستەن تىگىلگەن كيىم كيەدى.

ءتاتتى- ءدامدى تاعامدارعا تولتىرىپ، «ھافت سين» داستارقانىن جايادى.

بۇل كۇنى بارلىعى قالا كوشەلەرى مەن الاڭدارعا شىعىپ، كوكتەم مەرەكەسىن قارسى الادى. ۇلتتىق ويىندار ۇيىمداستىرىلىپ، ونەرپازدار ءوز ونەرلەرىن ورتاعا سالادى.

                                                                                   ***

وسىنداي ورتاق مەرەكەنى قاراقالپاق جۇرتى، قىرىم تاتارلارى، باشقۇرتتار، سولتۇستىك كاۆكاز ەلى، ءتىپتى قىتايدى مەكەن ەتكەن تۇركى- تىلدەس شاعىن ۇلتتار دا تويلايدى.

بۇل كۇندەرى اتى اتالعان ەلدەردە جەتى ءتۇرلى قوسپادان تۇراتىن كوجە نەمەسە باسقا دا تاعام تۇرلەرى ازىرلەنىپ، ۇلكەن داستارحان باسىنا الىس- جاقىن اعايىندار باس قوسىپ، ءبىر- بىرلەرىنە جاقسى تىلەكتەر ايتىپ، جىل باسىن بىرگە قارسى الادى. شاما- شارقى جەتكەنشە توي جاساپ، مەرەكەلىك ءىس- شارالار وتكىزەدى، ۇلتتىق ويىندار ۇيىمداستىرىلادى.

بايقاعانىڭىزداي، ناۋرىز مەيرامى ەۋرازيا قۇرلىعىن مەكەن ەتكەن ءبىراز ەلدەر ءۇشىن جات ەمەس. بارلىعى دا ناۋرىزعا ۇلىق مەرەكە دەپ، ۇلكەن ءمان بەرگەن. ءيا، ءارقايسىسىنىڭ سالتى باسقا دەگەنمەن تاعامدارىندا جەتى ءتۇرلى قوسپانىڭ بولۋى كەزدەيسوق بولماسا كەرەك.

 

ب ا ق ماتەريالدارى نەگىزىندە دايىنداعان ايدار جاناي