قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى

استانا. قازاقپارات - حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. كەڭ بايتاق دالامىزدىڭ تابيعاتىنا، اۋا رايىنا بايلانىستى كيىم تۇرلەرىندە دە ەرەكشەلىكتەر بار.

جاقى - ەرتەرەكتە اۋقاتتى ادامدار كيگەن، قازىر وتە سيرەك كەزدەسەتىن جاعالى ءارى اسىل كيىمدەردىڭ ءبىرى. ول تەك جىلقى تەرىسىنەن تىگىلەتىندىكتەن، قۇلىن جاقى، تاي جاقى، قۇنان جاقى دەپ بولىنەدى.

جاقتى تىكتىرۋ ءۇشىن قارا، تورى ءتۇستى قۇلىن، تاي، قۇناندى تاڭداپ الىپ، ارناۋلى كۇتىمدە ۇستاپ، تۇگى ابدەن جەتىلىپ، جىلتىراعاننان كەيىن سويىپ، تەرىسىن سىدىرىپ الىپ، يلەيدى. ءبىر جاقىعا 4-5 تەرى كەتەدى.

جاقى تىگۋ ءۇشىن قۇلىنشاق جالىن ارقاسىنا، ەكى يىعىنا كەلتىرىپ پىشەدى. جىلى بولۋ ءۇشىن وعان اراسىنا جۇقا ماقتا سالىپ، استارلايدى. جاقىعا باسقا تەرى نەمەسە ماتا قوسىلمايدى، تەك ءوز تەرىسىنەن قۇراستىرىلىپ تىگىلەدى.

قازىر ەل اراسىندا كيىمنىڭ بۇل ءتۇرى كەزدەسە بەرمەيدى. الاش كوسەمى، اقىن، قوعام قايراتكەرى م. دۋلاتوۆ كيگەن تايجاقى قازىر تورعاي قالاسىنداعى ا. بايتۇرسىنوۆ پەن م. دۋلاتوۆ اتىنداعى ادەبيەت مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر.

شەكپەن - تەك قانا تۇيە جۇنىنەن توقىلاتىن جازدىق سىرت كيىم. شەكپەندىك ماتانى ءيىرىپ، ونى ورمەكپەن توقىپ، شاپان ۇلگىسىنە پىشەدى. وعان ماقپالدان نەمەسە باسقا قالىڭ ماتادان قايىرما جاعا، تىك جاعا سالادى.

شەكپەننەن سۋ دا، جەل دە وتپەيدى. سۋ تيگەندە تۇيە ءجۇنى شيرىعىپ، تىعىزدالا تۇسەدى. ول ماتاداي ەمەس، وتە بەرىك ءارى جەڭىل بولادى، تەز توزبايدى.

بوتانىڭ نەمەسە تايلاقتىڭ جۇنىنەن توقىلعان شەكپەن وتە ادەمى بولادى. ونى شيدەم شەكپەن، كەي وڭىردە بوز شەكپەن دەيدى. جاستار مۇنى ساندىككە كيگەن.

قازاقتا شەن- شەكپەن دەگەن ءسوز بار. ونىڭ ماعىناسى تەرەڭدە جاتىر. وتكەن عاسىرلاردا قازاق ەلىن وتارلاعان ورىس جىمىسقىلارى ەلدى، جەردى ءبولىپ، بولىستار تاعايىنداپ، ولارعا شەن تاعايىنداپ، بەلگى بەرىپ، شەكپەن (شاپان) كيگىزگەن. وسىدان بارىپ شەن- شەكپەن كيگەن دەگەن تەرىس ۇعىم پايدا بولعان. وعان ۇلى ابايدىڭ ء«ماز بولادى بولىسىڭ، ارقاعا ۇلىق قاققانعا. شەلتىرەيتىپ ورىسىڭ شەندى شەكپەن جاپقانعا» دەگەن ءسوزى كۋا.

كۇپى - قازاقتىڭ ەرتەدەن كيىپ كەلە جاتقان كيىمدەرىنىڭ ءبىرى. ول - ىشىنە قويدىڭ، تۇيەنىڭ جاباعى ءجۇنىن سالىپ، بيداي شۇبەرەككە سىرىپ، سىرتىنا بەرىك ءبىر ءتۇستى ماتادان تىگىلەتىن جىلى ءارى قاراپايىم كيىم. كۇپى جەڭىل ءارى ىڭعايلى بولادى. قاجەتتى بۇيىمدار مەن تىگىلۋى وڭاي بولعاندىقتان، مۇنى بۇرىنعى قازاقتاردىڭ ءبارى دە كيگەن. كيىمنىڭ بۇل ءتۇرى كوكتەم مەن كۇزدە كيىلەدى.

قالپاق - اق كيىزدەن نەمەسە قالىڭ ماتادان تىگىلگەن، بيىك توبەلى ەرلەردىڭ باس كيىمى. بۇل كيىم بىرنەشە سايدان (قۇرامنان) قۇرالىپ، جيەگى قايىرمالى بولادى. سايلارى ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنىپ، توبەسىنە سالبىراپ تۇراتىن شاشاق تاعىلادى. مۇنى كوبىنەسە بەلگىلى، لاۋازىمى بيىك ادامدار كيگەن.

قامزول - ايەلدەردىڭ جاسىنا قاراي قىزىل، كوك، جاسىل، قارا ءتۇستى بارقىت، شۇعا، ماۋىتى ت. ب. ماتالاردان اسەم بەزەندىرىلىپ تىگىلەتىن كيىم. جاعالى، جيەكتى، جەڭدى نەمەسە جەڭسىز تىگىلەدى. وڭىرجيەك، القا، تۇمارشا، ۇكىاياق ت. ب. التىن، كۇمىس زەرگەرلىك بۇيىمدارى تاعىلادى، قاپسىرمالى، تۇيمەلى بولادى. جاعاسىنا، ەتەگىنە زەرلى وقالار، ورنەكتەر جۇرگىزىلەدى.

جاۋلىق -  اق ماتادان جاسالاتىن ايەلدەردىڭ ەڭ نەگىزگى باس كيىمى. ءاز اجەلەردى، اسىل انالاردى ارداقتاپ، اق جاۋلىقتى دەر اتايدى. جاۋلىق -  قازاق ايەلدەرىنىڭ ارى، اجارى، بەدەلى مەن كوركى. ارقا جەرىندە ارداقتى اجەلەر جوعارى جانە تومەن دەپ اتالاتىن قوس جاۋلىق تارتقان. مۇنداي جاۋلىقتار بيىك ءارى كورنەكتى بولعاندىقتان، اجەلەر مارتەبەسى مەن اجارىن كوتەرە تۇسەدى. ەرتەدە مۇنداي جاۋلىقتاردى كوبىنەسە بايبىشەلەر كيگەن.

اجەلەر يىعىنا اسىپ تۇراتىن كيمەشەك تە كيەدى. ونىڭ الدىڭعى جاعى ءتۇرلى ءتۇستى ويۋ- ورنەكتى بولادى.

بوكەبايدى ايەلدەر وزدەرىنشە شارشىلاپ ، كەيدە ءۇشبۇرىشتاپ، ءار ءتۇرلى ۇلگىدە ءىز سالىپ، اق نەمەسە كۇلگىن ءتۇستى تۇبىتتەن توقيدى. توقۋدىڭ دا قارعا تۇياق، يرەك، ايشىق، قۇستاڭداي، بۇراما دەگەن كوپتەگەن تۇرلەرى مەن ۇلگىلەرى بولادى. جيەگىنە توقۋ ارقىلى شاشاق، ەمشەك سالىپ، سەلدىرەتىپ تە، جيىلەپ تە، تىعىزداپ تا بىلتەلەپ توقيدى. جاڭا توقىعان بوكەبايدى جۋىپ، كەرىپ كەپتىرىپ، ۇلپىلدەتىپ ءتۇبىتىن شىعارعاندا ءارى جىلى، ءارى ءساندى باعالى كيىم بولىپ شىعادى.

قازاقشا كويلەك - ايەلدەر كيىمى. ءتۇسى اشىق جاقسى ماتالاردان تىگىلەدى. ەرتەدەگى كويلەكتەر تىك جاعالى، جەڭدى ءارى ۇزىن بولعان. ەتەگىنەن جوعارى ءبىر نەمەسە ەكى قاتار بۇرمەلەپ قوسىمشا ماتالار تىگىلەدى. مۇنداي كويلەكتى جەلبىرشەك كويلەك نەمەسە قوس ەتەك كويلەك دەيدى. كويلەك - ايەل قاۋىمىنىڭ «بۇيرىقتى» كيىمى.

بەلبەۋ -  ەرلەر دە، ايەلدەر دە قالىڭ كيىم سىرتىنان بۋىناتىن وتە قىمبات باعالى زەرگەرلىك بۇيىم. ول بوياۋلى بىلعارىدان جاسالىپ، سىرت جاعىنان التىن، كۇمىستەن جاسالعان بەدەرلى اشەكەيلەرمەن قاپتالادى. ەر ادامدار بەلبەۋى جالپاق ەتىپ جاسالادى جانە وعان وقشانتاي، دانداكۋ، پىشاقتى قىن قوسىلادى. بۇل -  كىسە بەلبەۋ. ونى جەز دوعامەن، كەيدە ادەيى جاسالاتىن ىلگەكپەن بۋىنادى. مۇنداي كىسەلەردىڭ باعاسى كەمىندە ءبىر جىلقىعا تەڭ كەلەدى.

ايەلدەر بەلبەۋى جۇقا ءارى جىڭىشكە بولسا دا، وتە ءساندى، جۇمساق بولادى. ۇزارىپ، قىسقارىپ تۇراتىن ىلگەكتەر ارقىلى بۋىنادى. بەرىك ماتالاردى دا بىرنەشە قابات وراپ، بەلبەۋ رەتىندە پايدالانادى.

جارعاق شالبار - ەشكى تەرىسىنەن تىگىلەتىن ەركەكتەر كيىمى. ول ابدەن يلەنىپ، قىنامەن، ەشكى تالدىڭ قابىعىمەن، جوسامەن بويالىپ، الدى جانە بالاعىنىڭ سىرتقى جاعى ءتۇرلى ءتۇستى جىبەك جىپتەرمەن ايشىقتالىپ، ويۋ- ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلەدى. بايلار، مىرزالار، جاس جىگىتتەر ساندىك ءۇشىن كيگەن. مۇنداي شالبارلار ادەمى ءارى جەڭىل بولادى، باعالى كيىم قاتارىنا جاتادى.

ەتىك - بىلعارىدان، قۇرىمنان تىگىلەتىن ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ اياق كيىمى. تۇرلەرى: جىم ەتىك، قيسىق تابان ەتىك، شوڭقايما ەتىك. مۇنى قىستا دا، جازدا دا كيەدى. ەرلەرگە ارنالعان، قونىشى تىزەدەن اسىپ قارا سانعا دەيىن جەتەتىن ەتىك جىرىم ەتىك، ىشىنە بايپاق سالاتىن ەتىكتى بايپاقتى ەتىك دەيدى. سوڭعى ەكى ءتۇرىن ەركەكتەر قىستا عانا كيگەن. سوڭعى ەكى ءتۇرىن ەركەكتەر قىستا عانا كيگەن. ەتىكشىلەر مۇنداي ەتىكتەردى تارامىسپەن كوكتەپ، اعاش شەگەمەن شەگەلەپ تىگەدى. كەيبىر شەبەرلەر سىقىرلاپ ءجۇرسىن دەپ ەتىك ۇلتانىنا توز سالادى. مۇنداي ەتىكتى سال، سەرىلەر مەن بوزبالالار كيگەن.

 

bilim-all.kz