قازاقتىڭ سوڭعى حانى - كەنەسارىنىڭ بالاسى قالدىرعان قولجازبا تابىلدى

استانا. قازاقپارات - رەسەي مەملەكەتتىك كىتاپحاناسىنىڭ شىعىس ادەبيەتى ورتالىعىندا «كەنەسارى قاسىموۆ: تۇلعا، تاعدىر، ءداۋىر» تاقىرىبىندا دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى، دەپ حابارلايدى قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىلىگىنەن.

شارا رەسەي عىلىم اكادەمياسى قوعامدىق عىلىمدار بويىنشا عىلىمي اقپاراتتار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى يليا زايتسيەۆ دايىنداعان احمەت كەنەساريننىڭ «كەنەسار قاسىموۆ پەن سادىق كەنەساريننىڭ تاريحى» («ناساب- نامە- يي سۋلتان سادىك») قولجازباسى كوشىرمەسىنىڭ جارىق كورۋىنە ارنالعان.

داڭقتى قازاق بيلەۋشىسى كەنەسارى قاسىموۆ پەن ونىڭ ۇلى سادىق جايىنداعى ەستەلىكتەر جازىلعان بىرەگەي قولجازبا قازاقستان ەلشىلىگى مەن «سامۇرىق- قازىنا تراست» الەۋمەتتىك جوبالار قورىنىڭ قولداۋىمەن ماسكەۋدە جارىق كورىپ وتىر.

 ا. كەنەساريننىڭ ءوزىنىڭ اكەسى كەنەسارى حان مەن سادىق سۇلتان جايىنداعى اڭگىمەلەرىن رەسەي گەوگرافيالىق قوعامى تۇركىستان بولىمشەسىنىڭ مۇشەسى ە. سميرنوۆ اۋدارعان جانە ول وسىدان 130 جىلعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن 1889 -جىلى تاشكەنتتە جارىق كورگەن. الايدا ءتۇپنۇسقا قولجازبانىڭ تاعدىرى وسى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ەدى. وسى جىلدار بويى قۇجات ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك تاريح مۋزەيىنىڭ قولجازبا دەرەككوزدەرى بولىمىندە ساقتالىپ كەلگەن جانە ونى رەسەيلىك تاريحشى يليا زايتسيەۆ تاپقان. قولجازبا اراب الىپپيىمەن قازاق تىلىندە جازىلعان.

مەملەكەتتىك تاريح مۋزەيى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى اندرەي يانوۆسكيدىڭ اتاپ وتۋىنشە، جاريالانىپ وتىرعان كىتاپ قازاق حالقى تاريحىنداعى قىزىقتى كەزەڭ جايىندا سىر شەرتىپ، كەنەسارى حان مەن ونىڭ ۇلدارىنىڭ ومىرىنە قاتىستى مالىمەتتەردى اشا تۇسەدى. سونىمەن قاتار حيۋا، بۇقارا جانە قوقان حاندىقتارى تاريحىمەن بايلانىستى كەزەڭدەگى وقيعالار جايىندا تاريحي مالىمەتتەردى كەڭەيتە تۇسەدى.

ا. يانوۆسكيدىڭ ايتۋىنشا، وسى جىلدار بويى ا. كەنەساريننىڭ قولجازباسى مەملەكەتتىك تاريح مۋزەيىنىڭ قولجازبا دەرەككوزدەرى بولىمىندە، سىرداريا وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى نيكولاي گرودەكوۆتىڭ جەكە قورىندا ساقتالعان.

شارا بارىسىندا باسىلىم اۆتورى زايتسيەۆ كىتاپتى جاساۋ تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەرىمەن ءبولىستى. ول ا. كەنەساريننىڭ ءتۇپنۇسقا قولجازباسىن 2004 -جىلى مەملەكەتتىك تاريح مۋزەيىندە «ماسكەۋلىك جيناقتارداعى يسلام قولجازبا كىتاپتارى» كورمەسىن دايىنداۋ بارىسىندا تاپقان.

 «جارىق كورگەن كىتاپ ورىس تاريحناماسىنا قاتىسى جوق. بۇل قازاق مادەنيەتىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشى، وندا قازاق حالقىنىڭ تاريحي سانا- سەزىمى باياندالعان باستاپقى دەرەككوزى سول ۋاقىتتىڭ وقيعالارىن قازاقتىڭ كوزىمەن باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەدى زايتسيەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، قولجازبا ءبىر ادامنىڭ نەمەسە ءبىر وتباسىنىڭ عانا ەمەس سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىڭ دە تاريحى سانالادى.

 ر ع ا رەسەي تاريحى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور نايليا بەكماحانوۆانىڭ ايتۋىنشا، كەنەسارى حاننىڭ ءرولى مەن تاعدىرى تاريحتاعى ماڭىزدى كەزەڭ سانالادى. مۇنداي پىكىردى م م ۋ ازيا جانە افريكا ەلدەرىنىڭ تاريحى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ورتالىق ازيا جانە كاۆكاز كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى جىبەك سىزدىقوۆا دا قولداپ، باسىلىمدى ادەبي مۇرا جانە قازاقستان تاريحىنىڭ بىرەگەي دەرەككوزى دەپ باعالادى.

 تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى دينا امانجولوۆا كىتاپتىڭ بىرەگەي باسىلىم ەكەندىگىن جانە زەرتتەۋشىلەر تارابىنان زور قىزىعۋشىلىق تۋىنداتاتىندىعىن باسا ايتتى. ول كىتاپتى تەك قازاقستان مەن ونىڭ حالقىنا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە رەسەي ءۇشىن دە ۇلكەن سىيلىق بولاتىندىعىن اتاپ ءوتتى.

 دوڭگەلەك ۇستەل اياسىندا ارنايى كورمە ۇيىمداستىرىلىپ، وندا كەنەسارى حاننىڭ تاعدىرىنا، سول داۋىرگە ارنالعان سيرەك كەزدەسەتىن باسىلىمدار كورسەتىلدى. ەكى شاراعا دا كورنەكتى شىعىستانۋشى عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر، تاريحشىلار، ماسكەۋ جوعارى وقۋ ورىندارى شىعىستانۋ فاكۋلتەتتەرىنىڭ ستۋدەنتتەرى جانە جۋرناليستەر قاتىستى.

64 پاراقتان تۇراتىن قۇجات وسى جىلدار بويى تانىمال تاريحي ارتەفاكتىلەردى جيناۋشى مەن زەرتتەۋشى سىرداريا وبلىسى گۋبەرناتورى نيكولاي گوردەكوۆ قورىنىڭ سورەسىندە ساقتالعان بولىپ شىقتى. نەگىزى، قازاق حالقى ءۇشىن قۇندى مۇرا ر ف مەملەكەتتىك تاريحي مۇراجايىنان 2004 -جىلى تابىلعان ەكەن. ءبىراق تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى يليا زايتسيەۆ ءتۇپنۇسقانىڭ قۇندىلىعىن اڭعارماعانىن مويىندادى.

 «ءبىز كورمە جاسايتىن بولدىق. ءسويتىپ مۇراعاتتاعى اسا كورنەكتى جازبالاردىڭ ۇلگىلەرىن تاڭداعان بولاتىنبىز. ول كەزدە مەن جازبانىڭ ماتىنىنە دە قاتتى نازار اۋدارماپپىن. ءبىر جاعىنان، ول كەزدە مەن قازاقستان تاريحىن جاقسى بىلمەيتىنمىن، سوندىقتان ونىڭ ماڭىزدىلىعىن دۇرىس باعالاي المادىم. كەيىن، كەيكى باتىردىڭ باسى، كەنەسارى حان تۋرالى باسپا سوزدە ايتىلا باستاعاندا، سول جازبا ەسىمە ءتۇستى، ونى وقىپ شىعىپ بۇل قولجازبانىڭ اسا قۇندى ەكەنىن ءبىر- اق ءبىلدىم»، - دەيدى زايتسيەۆ.

بۇل قولجازبا قازاقستاندىق عالىمدار مەن تاريحشىلار ءۇشىن ماڭىزدى وقيعا بولىپ تابىلادى. ال ونى جاريالاۋ - قازاق تاريحىن جاڭاشا قاراۋدا اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ باستاۋىنا تۇرتكى بولماق. ورتالىق ازيا زەرتتەۋشىلەرى ءۇشىن كەنەتتەن ۇلكەن زەرتتەۋگە مۇمكىندىكتەر اشىلدى. كاسىبي باقىت تاريحشىنى كۇتپەگەن جەردەن تاپتى، الايدا ارىپتەستەرى زاڭدىلىقتى اتاپ كورسەتتى: «زايتسيەۆ - شىن مانىندە قايسار جانە ءبىرىزدى زەرتتەۋشى».

«رەسەيلىك ەكى باستى قىران ۇنەمى ەكى جاققا: باتىسقا دا، شىعىسقا دا قارايتىن. جوعالىپ كەتكەن دەپ ەسەپتەلگەن قۇجاتتىڭ اسا مول بايلىقتار توپتاسقان ماسكەۋدەگى تاريحي مۇراجايدا تابىلۋى تاڭداندىرمايدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى شىعىستانۋشى يگور ابىلگازيەۆ.

اۆتور: مارلان جيەمباي