نازاربايەۆ: ەلتسين قالجىڭداعان جوق

استانا. قازاقپارات - تاۋەلسىزدىك. بىلاي قاراساڭ، ءبىر اۋىز عانا ءسوز. ءبىراق، تۇسىنە بىلگەن ادام تاۋەلسىزدىكتىڭ اتا- انانىڭ قادىرىمەن تەڭ ەكەنىن بىلسە كەرەك. ءبىر جەردەن وقىعانىمىز بار. «اتا- اناڭدى قالاي سۇيسەڭ، وتانىڭدى دا سولاي قۇرمەت تۇت» دەيدى. تاماشا ايتىلعان ءا؟ ءجا، پافوسقا بەرىلمەيىك.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى قابىلدانعان ەڭ العاشقى زاڭدى ايتىپ بەرە الاسىز با؟ ارينە، بىلمەۋىڭىز مۇمكىن. ارينە، ۇمىتىپ قالۋىڭىز مۇمكىن. ەسىڭىزگە سالايىق. بۇل «شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار تۋرالى» زاڭ بولاتىن. 1991 -جىلى قابىلدانعان. قاجەت ەدى. قازاقستان العاش رەت كرەملگە جالتاقتاماي امەريكانىڭ «شەۆرون» كورپوراتسياسىمەن اتىراۋ وبلىسىنداعى تەڭىز كەن ورنىندا بىرىككەن كاسىپورىن قۇرۋ كەلىسسوزدەرىن جۇرگىزە باستادى.

تەك تەڭىز ەمەس، باسقا دا كەن ورىندارىنا ينۆەستيتسيا اۋاداي قاجەت ەدى. قاراشىعاناق، وزەن، جاڭاجولدىڭ «جۇرەگى» توقتاپ قالۋدىڭ از-الدىندا تۇرعان.

ايتپاقشى، سول كەزدەگى جاعدايعا باعا بەرەتىن نازاربايەۆتىڭ كىتابىن تاپتىق. سول كەزگى قازاقستان ەكونوميكاسىنا ەلباسى «ناحوديلاس ۆ «كوماتوزنوم سوستوياني» دەگەن باعا بەرىپتى. انىعى، قازاقستانعا اقشا كەرەك ەدى. قازاقستاننىڭ الەمگە ۇسىناتىن جانە وتكىزە التىن جالعىز تاۋارى مۇناي بولاتىن. مەملەكەتتىك ستراتەگيانىڭ وسى سالاعا باسىمدىق بەرگەن سودان...

سالانىڭ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن سالانى باسقاراتىن ورگان قاجەت قوي. 1992 -جىلى نازاربايەۆتىڭ بۇيرىعىمەن ەنەرگەتيكا جانە وتىن رەسۋرستارى مينيسترلىگى قۇرىلادى. ونىڭ باسشىسى ، بولىپ قادىر بايكەنوۆ تاعايىندالادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل مينيسترلىكتىڭ اتاۋى سان رەت وزگەردى.

«عاسىر كەلىسىمى»

1993 -جىلى قازاقستانداعى مۇناي- گاز سالاسىندا «توڭكەرىس» بولدى. جامان ويلاپ قالماڭىز. ءدال وسى جىلى شەتەلدىك ينۆەستورلارعا بىزبەن جۇمىس ىستەۋگە بولاتىنىن دالەلدەگەن ۇلكەن جوباعا قول قويىلدى.

وسى جىلدىڭ 6 -ساۋىرىندە الماتىداعى «دوستىق ۇيىندە» پرەزيدەنت نازاربايەۆ پەن «شەۆرون» كورپوراتسياسىنىڭ جەتەكشىسى كەننەت دەرر الداعى 40 -جىل بويى قويان- قولتىق بىرىگىپ يگەرەتىن «تەڭىزشەۆرويل» كاسىپورنىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويدى.

ءدال وسى كۇنى نازاربايەۆ «بىرىككەن «تەڭىزشەۆرويل» كاسىپورنىنىڭ قىزمەتى» تۋرالى قاۋلىعا قول قويدى. وسى ارقىلى ەلباسى جوباعا ەڭ جوعارى زاڭدىق كەپىلدىكتەر بەرەتىنىن كورسەتتى نەمەسە دالەلدەدى.

ايتپاقشى، تەڭىزگە تەرىسكەيدەگى كورشىمىز قىزىققان. نازاربايەۆتىڭ ول ەستەلىگىن دە تاپتىق.

«ماسكەۋدە ەلتسين ماعان: «تەڭىزدى بىزگە بەرىڭدەر» دەدى. قارايمىن، قالجىڭداپ تۇرعان جوق. «ەندەشە رەسەي بىزگە ورىنبور وبلىسىن قايتارسىن. ورىنبور قازاقستاننىڭ استاناسى بولدى ەمەس پە؟» دەدىم. «ءسىز رەسەيدىڭ اۋماعىنا قاتىستى ارىز- شاعىمىڭىز بار ما؟» دەدى ول. «جوعا» دەدىم مەن. ەلتسين كۇلىپ جىبەردى، مەن دە كۇلدىم...».

سوزدەن سانعا...

25 جىل بۇرىن مۇناي- گاز سالاسىنىڭ ۇلەسى كۇللى قازاقستانداعى ءوندىرىستىڭ 2,5 پايىزىن عانا قۇراعان ەكەن. ءبىر جىلدارى ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولعان، كوپ جىلدار مۇناي-گاز سەكتورىندا قىزمەت ەتكەن، ال ءازىر Kazenergy قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ۇزاقباي قاراباليننىڭ دەرەگىنشە، سوڭعى 25 -جىلدا مۇناي ءوندىرۋ كولەمى 3 ەسەگە ءوسىپتى.

«1991 -جىلى قازاقستان 25 ميلليون توننا مۇناي وندىرسە، 2014-2015 -جىلدارى وندىرىلگەن «قارا التىننىڭ» كولەمى 80 ميلليون تونناعا جەتتى. قازبا وتىننىڭ ەداۋىر قورىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان الەمنىڭ مۇنايلى ەلدەرىنىڭ اراسىندا 12 -ورىندى الادى. «قارا التىن» ءوندىرۋ دەڭگەيىن 80 ميلليون تونناعا جەتكىزگەننەن كەيىن، ەلىمىز مۇناي ءوندىرىسى بويىنشا الەمدە 17 -ورىندى يەلەندى» دەيدى قارابالين. سونداي-اق گاز ءوندىرۋ كولەمى بەس ەسەگە ءوسىپ، جىلىنا 40 ميلليارد تەكشە مەترگە جەتكەن.

بۇگىندە ج ءى ءو- نىڭ (جالپى ىشكى ءونىمدى ايتامىز) تورتتەن ءبىر بولىگى جانە مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە تۇسەتىن تابىستىڭ جارتىسىنان استامى وسى سالانىڭ ۇلەسىندە.

كاسپيي قۇبىر جەلىسى كونسورتسيۋمى

2001 -جىلدىڭ قازان ايىندا ك ق ك (كاسپي قۇبىر جەلىسى كونسورتسيۋمى) مۇناي قۇبىرىنىڭ ىسكە قوسىلۋى قازاقستان مۇناي ونەركاسىبىنىڭ تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولدى. جالپى ۇزىندىعى 1505 شاقىرىمعا سوزىلعان مۇناي قۇبىرى ەلىمىزدەگى تەڭىز مۇناي كەن ورنى مەن قارا تەڭىزدەگى نوۆوروسسييسك پورتىنا تاياۋ ورنالاسقان مۇناي تەرمينالىنىڭ اراسىن جالعادى. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ «ترانسنەفت» ا ا ق پەن ك ت ك «كومپاني»، قازاقستاننىڭ «قازمۇنايگاز» ۇ ك» ا ق جانە «شەۆرون كاسپيان پايپلاين كونسورتسيۋم كومپاني»، «لۋكاركو ب. ۆ.»، «موبيل كاسپييسكايا ترۋبوپروۆودنايا كومپانيا»، «روسنەفت- شەلل كاسپيان ۆەنچۋرس ليميتەد» جانە باسقا دا كومپانيالار بۇل جوبانىڭ قاتىسۋشىلارى، ياعني قۇرىلتايشىلارى بولدى.

ايتپاقشى...

بۇل - ءبىزدىڭ ەلىمىزدە پايدا بولعان العاشقى تاۋەلسىزدىك ماگيسترالىنىڭ ءبىرى ەدى. ويتكەنى، وسى ارقىلى ءوندىرۋ كولەمى ارتا باستاعان مۇنايدى سىرتقا شىعارۋدىڭ باستاپقى جانە نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى ايقىندالدى.

العاشقى جىلى وسى قۇبىرمەن 28 ميلليون تونناعا جۋىق مۇناي جونەلتىلسە، 2015 -جىلى وسى مۇناي قۇبىرى ارقىلى 43 ميلليون توننا مۇناي سىرتقا شىعارىلدى.

اتاسۋ - الاشاڭقاي

2006 -جىلدىڭ شىلدە ايىندا مۇناي تاسىمالداۋ ماسەلەسىندەگى تاعى ءبىر ۇلكەن جوبا - قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن بىرلەسىپ سالىنعان اتاسۋ - الاشاڭقاي مۇناي قۇبىرى ىسكە قوسىلدى. ول قازاقستان جەرىندە ەلىمىزدىڭ ءۇش وبلىسى - قاراعاندى، شىعىس قازاقستان، الماتى وبلىستارىنىڭ اۋماعىمەن ءوتىپ، قىتايداعى الاشاڭقاي پۋنكتىنە دەيىن جەتكىزىلگەن. 2006 -جىلى بۇل قۇبىرمەن 2,2 ميلليون مۇناي تاسىمالدانسا، 2007 -جىلى ونىڭ كولەمى 4,8 ميلليون تونناعا دەيىن ارتتىرىلدى. بۇل قۇبىردىڭ مۇناي وتىمدىلىگىن جىلىنا 10 ميلليون تونناعا دەيىن جەتكىزۋ جوسپارلانسا، بولاشاقتا ودان دا اسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.

ويتكەنى، العاشقى ون جىلدا قۇبىرمەن 92 ميلليون توننا مۇناي تاسىمالدانىپ وتىر.

ال گاز شە؟

مۇنان كەيىن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 2009 -جىلدىڭ 14 -جەلتوقسانىندا اشعاباد قالاسىندا مەملەكەت باسشىلارى گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆپەن، حۋ جينتاۋمەن جانە وزبەكستان پرەزيدەنتى مارقۇم يسلام كاريموۆپەن بىرگە «تۇرىكمەنستان - وزبەكستان - قازاقستان- قىتاي» گاز قۇبىرىنىڭ ىسكە قوسىلۋىنا قاتىسقان بولاتىن. گاز قۇبىرىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 7000 شاقىرىمدى قۇرادى. ونىڭ 188 شاقىرىمى تۇرىكمەنستان، 525 شاقىرىمى - وزبەكستان، 1293 شاقىرىمى - قازاقستان، 4860 شاقىرىمنان استامى قىتاي اۋماعىندا تارتىلدى. قىتايدا گاز قۇبىرى گۋاڭجوۋ قالاسىنا دەيىن جەتكىزىلىپ، ول جەردەن باسقا دا جۇمىس ىستەپ تۇرعان گاز قۇبىرلارىنا ءبولىندى.

ءسىز بىلەسىز بە؟

بىزگە ينۆەستيتسيا كەلە مە؟ كەلسە قانشا كەلەدى؟ وسىنى سۇراپ بىلەيىكشى دەپ ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگىنە حات جولداعانبىز. وكىنىشكە وراي جارىتىمدى جاۋاپ الا المادىق.

الايدا تىلگە تيەك ەتۋگە تۇرارلىق ءبىر جايت بار ەكەن. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستان ەكونوميكاسىنا 160 ملرد. اقش دوللارىنان استام قارجى تارتىلسا، ونىڭ 60 ميللياردقا جۋىعى مۇناي- گاز سالاسىنا تيەسىلى ەكەن. تەك سوڭعى 5 جىلدىڭ ىشىندە مۇناي-گاز سالاسىنا 20 ملرد دوللارعا جۋىق قارجى ينۆەستيتسيالانعان...

قاشاعان

قاشاعان با؟ قاشاعان تۋرالى كوپ ايتىلدى، كوپ جازىلدى. تاريحتى قايتالاپ وتىرعاندى قازىرگى وقىرمان جاقتىرا بەرمەيدى. قازاقستاننىڭ مۇناي- گاز تاريحىنداعى ەڭ اۋقىمدى جوبانىڭ ىسكە قوسىلۋى 16 -جىلعا سوزىلدى (بيىلعى جىلدىڭ كۇز ايىندا جەمىسىن جەي باستادىق). بۇل بەكەر ە ەمەس. ءۇيدىڭ قابىرعاسىن قالاۋ ءوز الدىنا، ال جەتى قات جەر استىنان «قارا التىندى» الىپ شىعۋ وڭاي ەمەس. وسى ۋاقىتتا ىشىندە ءبىر ەمەس، ءۇش وپەراتور اۋىستى. «قارا التىنعا» قارىق بولامىز دەپ العاش 2000-شى، ودان سوڭ 2008-دە، بۇدان كەيىن 2011 مەن 2013 -جىلدارى كۇتتىك. ءبىراق، بولمادى. اقىرى، 2016 -جىلدىڭ نەسىبەسىنە بۇيىردى.

وسى ۋاقىت ىشىندە قازاقستان جوبانىڭ العاش 8,33 پايىزىن 913 ميلليونعا ساتىپ السا، كەيىن ءوز ۇلەسىن 16,81 پايىزعا ءوسىردى. 2010 -جىلى سمەتاسى قايتا قارالىپ 57 ميللياردتان 136 ميلليارد دوللارعا ءبىراق شارىقتادى. 2013 -جىلى باستالعان قۇبىر جوندەۋ جۇمىستارىنا 1,6-4 ميلليارد دوللاردىڭ ارالىعىندا قارجى كەتكەن.

جارايدى، تيىن ساناپ وتىرمايىق. نە دە بولسا اقىرى جاقسى اياقتالدى عوي. باسى اشى، اياعى ءتاتتى بولدى.

قاراشا ايىندا بۇل جەردەن 479 مىڭ توننا مۇناي ءوندىرىلىپتى. ايتپاقشى وسى قاشاعاننىڭ ارقاسىندا قازاقستان ءوز تاريحىندا مۇناي ەكسپورتى كولەمىن ەڭ جوعارعى دەڭگەيگە جەتكىزگەن بولاتىن!

 كەن ورنىنان تەك قانا تاۋارلىق مۇناي ەمەس، سونداي-اق گاز ءوندىرىلىپ جاتىر. قازىرگى تاڭدا وندىرىلگەن تاۋارلىق گازدىڭ كولەمى 97 ميلليون تەكشە مەتر. ال ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ سوزىنە سەنسەك، 2017 -جىلى قاشاعان كەن ورنىنان 4-تەن 8 ميلليون تونناعا دەيىن مۇناي ءوندىرۋ جوسپارلانۋدا. مۇناي ءوندىرۋ «شىڭىنا» جەتكەسىن، الدىدا ونى تاۋلىگىنە 1,5 ملن باررەلگە دەيىن شىعارۋ مىندەتى تۇر. اتالعان ۆەدومستۆو باسشىسى سونداي-اق جىل سوڭىنا دەيىن قاشاعاندا 1 ملن. توننا مۇناي وندىرىلەتىنىن ايتقان.

بالعىمبايەۆ

ماقتاۋدىڭ قاجەتى جوق. اتقارعان ءىسىن عانا ايتايىق. 1994 -جىلى مۇناي جانە گاز مينيسترىلىگىنە باسشى بولىپ نۇرلان بالعىمبايەۆ تاعايىندالدى. ونىڭ سول كەزدەگى تەرەشەنكونىڭ ۇكىمەتىندە اعا- كوكەلەردەن وي- كوزقاراسى بولەك بولاتىن. ول اتىراۋدا تۋعان. تۇقىم- جۇراعاتى مۇنايشىلار. مۇناي سالاسىنىڭ بارلىق ساتىسىنان وتكەن. مۇناي شىعاتىن كەن ورنىنداعى وپەراتوردان باستاپ ك س ر و- داعى مۇناي جانە گاز ءوندىرىسى مينيسترىلىگىندە جاۋاپتى قىزمەتتەردى اتقارعان.

بالعىمبايەۆ بولەك ويلايتىن. ول كەزگى ۇكىمەتتى اعىلشىنشا بىلەتىن، ءارى ماسساچۋسەتس ۋنيۆەرسيتەتىندە ەكى جىل جاتپاي-تۇرماي ءبىلىم الدى. بۇعان قوسا «شەۆرون» كومپانياسىنىڭ شتاب- پاتەرىندە جۇمىس ىستەگەن تاجيريبەسى بار.

مۇنايشىلار وتباسىنان شىعۋى، مۇناي- گاز سالاسىنا قاتىستى ءتيىستى ءبىلىم الىپ، بىلىك جيناۋى سەبەپتى بالعىمبايەۆ سالانىڭ قالاي جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگىن جاقسى بىلەتىن.

ءدال وسى جىلى بالعىمبايەۆ قازاقستانداعى مۇناي- گاز كەشەنىن دامىتۋ باعدارلاماسىن دەپۋتاتتاردىڭ الدىندا قورعاپ شىقتى. بالعىمبايەۆ 7 باعىتتى انىقتاپ بەردى.

1) ياپونيانىڭ ەكسيمبانك قارجىسى ەسەبىنەن ماڭعىستاۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسىن سالۋ.

2) دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ كومەگىمەن وزەن كەن ورنىن ساۋىقتىرۋ.

3) اقتوبەدەگى جاڭاجول گازوڭدەۋ زاۋىتىن كەڭىتۋ

4) اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن قايتا جاڭارتۋ

5) شىمكەنتتەگى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىندا جاڭا قۇرىلعى ورناتۋ

6) «باتىس قازاقستان - قۇمكول» مۇنايقۇبىرىنىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ

6) قۇمكول كەن ورنىن كەڭەيتۋ، قىزىلورداعا دەيىن گازقۇبىرىن جۇرگىزۋ.

ايتپاقشى، مۇنايشىلار بالعىمبايەۆ مىنا ءىسى ءۇشىن قۇرمەتتەيدى: ونىڭ باستاماسىمەن ۇكىمەت مۇناي وندىرەتىن كاسىپورىنداردا وندىرگەن مۇنايىنىڭ 30 پايىزىن وزدىگىنەن ساتۋ قۇقىعىن بەرەتىن قاۋلى قابىلدايدى. مىنە، وسىدان 22 -جىل بۇرىن وسىنداي شەشىمدەر قابىلدانعان...

تەڭىزشەۆرويل

«تەڭىزشەۆرويل» ج ش س- ى تەڭىز كەن ورنىنداعى ءوندىرىس قۋاتتى كەڭەيتۋ بويىنشا شەشىم قابىلدادى. جوباعا باقانداي 37 ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا قۇيىلماق.

بالكىم، بۇل سىزگە ەشتەڭە ايتپاۋى مۇمكىن. الايدا الەۋمەتتىك جاعىنا نازار اۋدارايىق. جوبا اياسىندا 20 مىڭ جۇمىس ورنى قۇرىلادى. ال مۇناي ءوندىرۋ جىلىنا 12 ميلليون تونناعا دەيىن وسەدى. باررەلگە شاقتاساق 260 مىڭ باررال مۇناي وندىرىلەتىن بولادى. «العاشقى مۇنايدى 2022 -جىلى الامىز. تشو- داعى ارىپتەستەرىمىزدىڭ بۇل باستاماسى قۇپتارلىق-اق» دەگەن-تۇعىن ءوز سوزىندە ەنەرگەتيكا ءمينيسترى قانات بوزىمبايەۆ.

ال بۇدان قازاقستانعا قانداي پايدا؟ ەلدىڭ بيۋدجەتىنە تۇسەتىن تابىس قانداي؟ بوزىمبايەۆتى تىڭدايىقشى.

«جوبانى جۇزەگە اسىرۋ كەلىسىمشارت اياقتالعانعا دەيىنگى 2033 -جىلعا دەيىن قوسىمشا 250 ملن. توننا مۇناي الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. الايدا كەن ورنى بۇدان كەيىن قاڭىراپ قالادى دەگەن ءسوز ەمەس. تۇتاستاي العاندا كەلىسىمشارت اياقتالعاننان كەيىندە كەن ورنىنان تاعى 420 ميلليون توننا مۇناي الۋعا مۇمكىندىك بار. مۇناي باعاسى دۇرىس بولسا كەلىسىمشارت اياقتالعانعا دەيىنگى مەرزىمدە قازاقستاننىڭ قازىناسىنا سالىق تۇرىندە 120 ميلليارد دوللار تابىس تۇسپەك» دەيدى مينيستر.

دەرەك:

تەڭىز كەن ورنىنداعى بارلانعان مۇناي قورى 3 ميلليارد مەتريكالىق توننانى قۇرايدى. ال كوروليەۆ كەن ورنىنداعى «قارا التىننىڭ» قورى 190 ميلليون مەتريكالىق توننا. تەڭىز كەن ورنىنداعى كومىرسۋتەك شيكىزاتىن «تەڭىزشەۆرويل» ج ش س- ى وندىرۋدە.

 ماتەريال dalanews.kz سايتىنان الىندى