بيىلعى جىلدى الاش جىلى دەپ اتاساق، ارتىق ەمەس - دامەتكەن سۇلەيمەنوۆا
بۇل تۋرالى باتىس قازاقستان يننوۆاتسيالىق- تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، الاشتانۋشى، ج. دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى «قايراتكەر» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى دامەتكەن سۇلەيمەنوۆا ءمالىم ەتتى، دەپ حابارلايدى «قازاقپارات» ح ا ا ءتىلشىسى.
ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنىڭ ەڭ جارقىن بەتتەرىن جازعان الاش قوزعالىسى تاريحي- ساياسي، ايرىقشا قۇبىلىس رەتىندە ۇلتىمىزدىڭ مادەني- رۋحاني دامۋ جولىن جاڭا ارناعا بۇرعانى ءسوزسىز.
ويتكەنى ول قازاق بالاسىنىڭ ساياسات، مادەنيەت ساتىسىنا كوتەرىلگەندىگىن ايعاقتاي وتىرىپ، ەندىگى جەردە ۇلت رەتىندە دەربەس ءومىر سۇرۋگە وزگە ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ حالىق رەتىندە ازات كۇن كەشۋگە بولاتىندىعىنا الەۋمەتتى سەندىرە العان جاڭاشىل قوزعالىس ەدى. قوزعالىستىڭ قارقىندىلىعى مەن جاڭاشىلدىعى قازاق قوعامى ءۇشىن قيىن- قىستاۋ سول ءبىر ءدۇبىرلى شاقتا ازاتتىق ۇرانىن سالىپ، ءىس جۇزىندە بىتىراڭقىلىق پەن مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار قالىپتاسپاعان ساحارا توسىندە دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا بەل شەشىپ كىرىسۋىندە ەدى. ەس جيىپ، ەتەك جاپقان بۇگىنگى كۇندە الاشتىق يدەيا سانالى قازاق بالاسىن، ەل جاندى قازاق ازاماتىن باۋراپ الۋ ۇستىندە. مۇنىڭ باستى سەبەبى، الاش قوزعالىسىنىڭ ەڭ ۇلى ماقساتى ۇلتتىق تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىمەن ساباقتاسىپ جاتقانىندا ەدى.
ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ۇلتىنىڭ تەڭدىگى ءۇشىن قاۋىمداسۋىمەن دە، قالاممەن دە، قارۋمەن دە كۇرەسكە تۇسكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ پارمەندى ەڭبەگى الاش بالاسىنىڭ ەسىنەن ەش كەتپەك ەمەس. ونىڭ دالەلى - تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بارلىق تۇكپىرىندەگى قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ ىسىندەگى، ويىنداعى الاششىلدىق سانا.
بۇل الاششىلدىق سانا ۋاقىت جىلجىعان سايىن قازىرگى قازاق قوعامىندا تەرەڭدەي تۇسسە، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ورەسى دە بيىكتەي بەرمەك. الاش زيالىلارىنىڭ قازاق دالاسىندا ۇلتتىق يدەيانى نەگىزدەگەنى جونىندە ەلباسى ن. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» كىتابىنىڭ «الاش مۇراسى جانە وسى زامان» اتتى تاراۋىندا: «ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ يدەياسىن العا تارتقان رۋحاني- زەردەلى يگى جاقسىلار قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن جاساۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الدى. ولار قوعامنىڭ ءتۇرلى تارابىنان شىققاندار، ءارى ەڭ الدىمەن ءداستۇرلى دالا اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلدەرى ەدى.
ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىندا زيالى قاۋىم قالىپتاسۋىنىڭ ۇرپاقتار ەستافەتاسى سياقتى سيپاتى بولعانىن اتاپ ايتقان ابزال» - دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى قازاق قوعامىندا ۇلتتىق يدەيا جونىندە اڭگىمە باستالىپ، ول تولاستار ەمەس. بۇل زاڭدى دا. زاڭدى بولاتىن سەبەبى، ۇزاق ۋاقىت وتارلىق قۇرساۋىندا قامالعان، ەگەمەندىگىن ەندى ورنىقتىرعان، جاھاندانۋ الدىندا تۇرعان حالىقتىڭ ەستى ۇرپاعى ۇلتىن ۇيىستىرار يدەيا ىزدەمەك. سوندىقتان دا الاش يدەياسى - ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەيامىز.
وسى ورايدا مىنا شارالار مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتقارىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىز:
1. باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى ورال قالاسىندا الاش قايراتكەرلەرىنە ارنالعان ەسكەرتكىش اشۋ.
2. باتىس الاشوردا جەتەكشىسى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ماسكەۋ قالاسىندا تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتۋ. 3. ۆورونەج قالاسىندا جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ايداۋدا بولعان كەزىندە تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتۋ. 4. سامارا قالاسىندا تۇتقىندا بولعان كەزدە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتۋ.
5. رەسەي فەدەراتسياسى، ماسكەۋ قالاسىنداعى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ جەرلەنگەن جەرىنەن توپىراعىن اكەلىپ، جىمپيتىداعى «الاش ساياباعىنا» كاپسۋلاسىن ورنالاستىرۋ. 6. «ويىل ءۋالاياتى» ۋاقىتشا ۇكىمەتى تۋرالى دەرەكتى فيلمدى ءۇش تىلدە ءتۇسىرۋ. سونىمەن قاتار وبلىستىق دەڭگەيدە مىنا جۇمىستار جاسالسا دەيمىز: 1. وبلىستىق «كۇنباتىس الاشوردا» مۋزەيىن جاساقتاۋ. مۋزەيگە «نۇر وتان» پارتياسى ورنالاسقان عيماراتتىڭ ارتىندا، اۋلاسىندا تۇرعان عيمارات كەلەدى. 2. زاچاگان كەنتىندەگى موڭكە كوشەسىندەگى ساياباققا «الاش قايراتكەرلەرىنىڭ» ەسكەرتكىشتەرىن ورناتىپ، حالىق دەمالاتىن ورىنعا اينالدىرۋ. 3. قالا كوشەلەرىنە الاش قايراتكەرلەرى بەينەلەنگەن بيلبوردتار ءىلۋ. 4. الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى ۆيرتۋالدى بەينەروليكتەر جاساۋ. 5. «الاش جولىمەن» اتتى ورال قازاقتارىنىڭ سەزدەرى وتكەن جەرلەرگە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرۋ. مارشرۋتى: ورال - ويىل - قاراتوبە - جىمپيتى - قىزىلقوعا باعىتىندا جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن كەزدەسىپ، الاش تاريحىن ناسيحاتتاپ، دارىپتەۋ. سەبەبى: بيىل ورال قازاقتارىنىڭ I جانە II- سەزدەرىنە 100 جىل.
6. «الاش» پارتياسىنىڭ، الاشوردا ۇلتتىق كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل جانە باتىس الاشوردا جەتەكشىسى، زاڭگەر جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان حالىقارالالىق عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋ. تاقىرىبى: «الاش ءھام الاشوردا: ىزدەنىستەر، زەرتتەۋلەر، تۇجىرىمدار» . قورىتا ايتقاندا، 2017 -جىلدى الاش جىلى دەۋدىڭ قيسىنى جەتكىلىكتى.
بۇعان تاعى ءبىر سەبەپ: الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مەرەيتويلارى تاريحي جىلمەن تۇسپا- تۇس كەلىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا: 1. يشانعالي ارابايەۆ - قىرعىز حالقىنىڭ اياۋلى پەرزەنتى، الاش قايراتكەرى. ول 1882 -جىلى قىرعىزستاننىڭ قوشقار اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن.
قىرعىز ەلىنىڭ بەلگىلى اعارتۋشىسى، قوعام قايراتكەرى. ول 1933-جىلى تۇران الەۋمەتتىك پارتياسىنىڭ ءىسى بويىنشا تۇتقىندالىپ، تۇرمەدە بەلگىسىز جاعدايدا قازا تابادى. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 135 جىل.
2. قالدىباي اسانوۆ - جىمپيتى ۋەزىنىڭ 4- اۋىلىندا 1892 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن. الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ بەلدى مۇشەسى. باتىس الاشوردانىڭ وفيتسەرى. ماماندىعى ەكونوميست. «ويىل ءۋالاياتى» ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى. 1937-جىلى اتىلعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 125 جىل. 3. بەركىنعالي اتشىبايەۆ - گۋريەۆ ۋەزى، قازىبەك بولىسىنىڭ ميالى اۋىلىندا 1897 -جىلى تۋعان. ول قازاقتىڭ تۇڭعىش مۇناي بارلاۋشى گەولوگى. ول ورال رەالدىق اسكەري ۋچيليشەسىنىڭ تۇلەگى. باتىس الاشوردا وفيتسەرى. 1937 -جىلى اتىلعان. 4. ءىلياس احمەتوۆ - قاراعاندى وبلىسىنىڭ شەت اۋدانى، 4- اۋىلىندا 1897 -جىلى تۋعان. جۋرناليست، زەرتتەۋشى 1934-1936 ج. ج. مەملەكەتتىك ورتالىق كىتاپحانادا الماتى قالاسىندا قىزمەت اتقارعان. 1938 -جىلى اتىلعان.
بيىل الاش قايراتكەرىنە - 120 جىل. 5. بايسەيىت ءادىلوۆ - اقمولا وبلىسى، اقمولا ۋەزىندە 1887 -جىلى تۋعان. 1928 -جىلى اتىلعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 130 جىل. 6. شافقات بەكمۇحامەدوۆ - بوكەي ورداسىنىڭ 2-تەڭىز جاعالاۋى وكرۋگىندە 1892 -جىلى تۋعان. بوكەي ورداسىندا وتكەن قازاق سەزىندە 1917 -جىلى 21 -ساۋىردە تورەالقانىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. 1958 -جىلى قايتىس بولعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 125 جىل. 7. مولدانياز بەكىموۆ - قاراتوبە اۋدانىندا 1882 -جىلى تۋعان. اسكەري وفيتسەر، اۋدارماشى، حالىق اعارتۋ ىستەرىنە كوپ كوڭىل بولگەن ادام. 1917 -جىلى ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە الاش پارتياسىنا مۇشەلىككە كانديدات بولىپ قابىلدانادى. قايتىس بولعان جىلى بەلگىسىز.
بيىل الاش قايراتكەرىنە - 135 جىل. 8. مۇقىش بوشتايەۆ - سەمەي وبلىسى، پاۆلودار ۋەزىندە 1897 -جىلى تۋعان. I جانە II جالپى قازاق سەزدەرىنە قاتىناسقان. قايتىس بولعان جىلى بەلگىسىز. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 120 جىل. 9. تاجمۇحامبەت جالپاقوۆ - ورال وبلىسى، ءىلبىشىن ۋەزى، مانەش بولىسىنىڭ 8 اۋىلىندا 1897 -جىلى تۋعان. الاشوردا تاراتىلعاننان سوڭ قازاق ولكەلىك توتەنشە كوميسسياسىنىڭ ەرەكشە تاپسىرمالارى جونىندەگى كوميسسارى. 1956 -جىلى قايتىس بولعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 120 جىل. 10. مولداعالي جولدىبايەۆ - ورال وبلىسى، ءۋلبىشىن ۋەزى، قۇرايلى بولىسىندا 1887 -جىلى تۋعان.
ورىنبور ورىس- قازاق سەمينارياسىن بىتىرگەن «حالىق مۇعالىمى» وقۋ- اعارتۋ ىسىنە كۇش سالعان، بەلسەندى الاش قايراتكەرى. 1938 -جىلى اتىلعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 130 -جىل.
11. اسپانديار كەنجين - گۋريەۆ ۋەزىنىڭ راكوش اۋىلىندا 1887 -جىلى تۋعان. ورىنبوردا وتكەن جالپىقازاقتىڭ I سەزىنە قاتىسقان، الاش قايراتكەرى. 1937 -جىلى اتىلعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 130 جىل.
12. سالىمگەرەي قاراتىلەۋوۆ - ورال وبلىسى، گۋريەۆ ۋەزىندە 1887 -جىلى تۋعان. الاش قايراتكەرى، تۇڭعىش قازاق اگرانومى. ورال قالاسىندا وتكەن قازاق سەزىنە قاتىسىپ، وبلىستىق قازاق كوميسسياسىنىڭ مۇشەلىك قىزمەتىن اتقاراعان. 1938 -جىلى اتىلعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 130 جىل.
13. باقتىگەرەي قۇلمانوۆ - اتىراۋ وبلىسى، تەڭىز اۋدانىندا 1857 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن. الاش قوزعالىسى كەزىندە ەلگە باسشى بولعان كورنەكتى قوعام قايراتكەرى. 1- مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسىن سايلاۋدا بوكەيحانوۆپەن سايلاۋعا تۇسەدى. 1919 -جىلى قايتىس بولعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 160 جىل.
14. ەلدەس وماروۆ - الاشوردانىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، پەداگوگ، پۋبليتسيست. قوستاناي ۋەزى، دامبار بولىسىنىڭ ەكىنشى اۋىلىندا 1892 -جىلى تۋعان. الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋعا بار قاجىر- قايراتىن جۇمساعان ادامداردىڭ ءبىرى. 1937 -جىلى اتىلعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 125 -جىل.
15. جانشا (جيھانشا) سەيدالين - قوستاناي قالاسىندا 1877 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ءوز حالقىنا پايدا تيگىزۋ ماقساتىمەن اعارتۋ جانە جەر ماسەلەسى كوميتەتىندە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارادى. 1923 -جىلى قايتىس بولعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 140 جىل.
16. بەكمۇحامەد سەركەبايەۆ - ومبى وبلىسىندا، ومبى وزەنىنىڭ بويىنا ورنالاسقان پولوبين دەگەن اۋىلدا 1892 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ول - جازۋشى، دراماتۋرگ، ۇستاز. اتاقتى ءانشى ەرمەك سەركەبايەۆتىڭ اكەسى. باشقۇرت اقىنى ش. بابيچپەن بىرگە «شىتىمىر» اتتى ساتيرالىق جۋرنال شىعارادى. 1976 -جىلى قايتىس بولعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 125 جىل.
17. ءۋاليتحان تاناشيەۆ - اتىراۋدا بالىقشى كاسىپكەر وتباسىندا 1887 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن. الاشوردانىڭ كۇرەسكەر ازاماتى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى. 1917 -جىلى بوكەي ورداسى قازاقتارى سەزىندە پرەزيديۋم ءتوراعاسى بولادى. 1-11 -مامىردا ماسكەۋدە وتكەن بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان سەزىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنە مۇشە بولدى. 1968 -جىلى قايتىس بولعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 130 جىل. 18. ءنازىر تورەقۇلوۆ - تۇركىستان ماڭىنداعى قاندوق دەگەن جەردە 1892 -جىلى تۋعان. قورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ەلشى. 1916 -جىلى مينسكىدە باتىس مايدانى «زەمسويۋزدا» نۇسقاۋشى بولعان. «ەركىن دالا» اتتى جاسىرىن ۇيىم قۇردى. 1918 -جىلى «قازاق مۇڭى» گازەتىنىڭ رەداكتورى (ورىنبور) بولعان. 1937 -جىلى اتىلعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 125 جىل. 19. ايدارحان تۇرلىبايەۆ - اقمولا وبلىسى، كوكشەتاۋ ۋەزى مەزگىل بولىسىندا 1877 -جىلى تۋعان. الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، زاڭگەر. 1917 -جىلى ومبىدا اقمولا وبلىستىق قازاق سەزى وتكەندە، وسى جيىنعا ءتوراعالىق ەتتى. 1937 -جىلى اتىلعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 140 جىل.
20. عۇبايدوللا الىبەكوۆ - ورال قازاقتارىنىڭ I سەزىن ۇيىمداستىرعان. ورال رەالدىق اسكەري ۋچيليشەسىنىڭ تۇلەگى. جىمپيتى ۋەزىندە 1872 -جىلى تۋعان. 1923 -جىلى قايتىس بولعان. بيىل الاش قايراتكەرىنە - 145 جىل. «كەڭ بايتاق ەلىمىزدىڭ ازاتتىق الۋى جولىندا ايانباعان وسىنداي قايراتكەرلەرىمىزدى قالاي ۇلىقتاساق تا، جاراسادى»، دەدى دامەتكەن دوسمۇحان قىزى.
اۆتور: ەلجان ەرالى
