شىڭعىس حاننىڭ مورىندەگى جازۋ نەمەسە مۇحتار ماعاۋيننىڭ قاتەلىگى

استانا. قازاقپارات - شىڭعىس حاننىڭ مورىندە ايشىقتالعان جازۋ بار. ونى اركىم ءار ءتۇرلى اۋدارادى.

بىرەۋ تاريحي قۇجات رەتىندە، بىرەۋ ادەبي كوركەم تىلمەن اۋدارادى. بۇگەن سول موردەگى جازۋدىڭ قانداي ماعىنا بەرەتىنىنە توقتالعان اقىن، جۋرناليست، جازۋشى بوداۋقان توقان ۇلىنىڭ پايىمىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

شىڭعىس حانننىڭ مورىندەگى جازۋدىڭ وقىلۋى: «موڭكە ءتاڭريين- ءدۇر يەكە موعۇل ۇلۇسۇن دالايى حانۋ جارلىق. ەل بولعا ەرگۇن- ءدۇر، كورباسۇ بۇسراتۇگۇي، ايۋدۋعاي!».

مۇحتار ماعاۋين بۇل جازۋدى:

«ماڭگى ءتاڭىرىنىڭ كۇشىمەن ەكە موڭعول ۇلىسى دالاي حانىنىڭ جارلىعى. ەل بولعان جۇرت، كورىڭدەر، باس ۇرىڭدار، ايدىنىڭدار!» دەپ اۋدارعان. ءوزى تۇسىنبەگەن سوزدەردى تۇسپالداي سالعان ماسەلەن:

«ءدۇر - بەكەمدەگىش جۇرناق،

ەكە - ۇلىقتاۋشى جۇرناق

ەرگۇن - ەرگەن، ەرگەن - ادام، حالىق، جۇرت

كورباسۇ - كورىڭدەر»، - دەيدى.

بۇل كونە موڭعول ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن كەتكەن قاتەلىك. شىڭعىسحان قۇرعان ۇلى موڭعول مەملەكەتى نايماننىڭ تايان حانىنىڭ حاتشىسى تاتاتۋنعانى قولعا تۇسىرگەن سوڭ ۇيعىر جازۋىن قولدانعانىن بىلەمىز. 1950 -جىلدارى ورىستىڭ ىقپالىمەن كريليتساعا كوشكەنگە دەيىن موڭعوليادا مەملەكەتتىك جازۋ رەتىندە قولدانىلدى. بۇل جازۋدى موڭعولدار 1990 -جىلعا دەيىن «ۇيعىرلىق جازۋ»، «كونە جازۋ» («ۋيگارجين بيچيگ»، «حۋۋچين بيچيگ») دەپ اتاپ كەلگەن، ءقازىر ۇلتتىق جازۋ دەپ اتاپ، مەكتەپتەردە قايتا ۇيرەتىلە باستادى. بۇعان دەيىن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنتتەرگە ءپان رەتىندە كىردى.

سوندىقتان موڭعوليادا بۇل جازۋدىڭ تاريحي ءۇردىسى ۇزىلگەن ەمەس.

ءدال وسى ۇيعىر جازۋى بويىنشا «موڭكە ءتاڭريين- ءدۇر» دەگەندەگى «ءدۇر» ءسوزى بەكەمدەگىش جۇرناق ەمەس، بارىس- جاتىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋى. (موڭعول تىلىندە بارىس، جاتىس سەپتىكتەرى بىردەي. (وگوح- ورشيحىن تيين يالگال) ايىرماسى قازىر موڭعول تىلىندە بارىس- جاتىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋى «دۋر» ، «دۋر» ەمەس «د» بولىپ قىسقارىپ قالعان.

«ماڭگى ءتاڭىردىڭ كۇشىندەگى (كۇشىمەن، قۇدىرەتىمەن سالتانات قۇرعان) دەگەن ماعىنا بەرەدى.»

ال «ەكە» - ۇلىقتاۋشى جۇرناق ەمەس، موڭعول تىلىندەگى «ۇلى» (ورىسش- ۆەليكي) دەگەن ءسوز. «دالاي»، «ەرگۇن»، «كوربەس- ءۇ» سوزدەرى موڭعول تىلىندە قازىر دە قولدانىستا. (كەرىسىنشە قازاق تىلىندە قولدانىلمايدى). «دالاي» - شەكسىز (تەڭىزدەي تەلەگەي) دەگەن ماعىناداعى اتاق، دارەجە. (دالاي لاما - بۋددا ءدىنىنىڭ ءدىن باسى) «ەرگۇن- دۋر» - حالىققا، «كوربەسۇ» - قازاق تىلىندەگى كورىڭدەر ەمەس، موڭعول تىلىندەگى ء«حۇرۆەەس» - تيۋ، جەتۋ ء(مور باسىلعان حات قولىڭا تيسە) دەگەن ءسوز. سول سياقتى «ايۋدۋعاي» ءسوزى دە موڭعول تىلىندە ايح- قورقۋ، ايتۋگاي، ايحتۋن- قورقىڭدار دەگەن ماعىنا بەرەدى.

جالپى موردەگى 14 ءسوز قازىرگى موڭعول تىلىندە تولىقتاي قولدانىستاعى سوزدەر. ويتسە شىڭعىسحاننىڭ مورىندە جازىلعان سوزدەر قازاق تىلىندە دەۋگە دالەل بولا المايدى. ال موڭعول ءتىلى مەن قازاق ءتىلى تۋىستاس ءتىل بولعانىمەن ءبىر ءتىل ەمەستىگىن عالىمدار الدە قاشان دالەلدەگەن.

بوداۋحان توقان ۇلى، اقىن، جازۋشى

Baq.kz