قالامگەردىڭ كوڭىلى نەگە بوسادى؟

سونداعى مىنا ءبىر جاعداي وزەگىڭدى ورتەيدى. اۆتور بىلاي دەيدى:
«ماسەلەن، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، ءانشى ءرابيعا ەسىمجانوۆا عۇمىر بويى قازاق ونەرىنە بايلانىستى قۇندى جادىگەرلەر جيناعان ەكەن. ولاردىڭ ىشىندە قۇندى قولجازبالار، حاتتار، فوتوسۋرەتتەر، سيرەك ورىندالعان اندەر بولعان دەسەدى. الايدا، ءانشى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ پاتەرى ساتىلىپ، ساقتالعان قۇندى مۇرا تالان- تاراجعا ءتۇسىپ كەتكەن.
ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلىندا شاكەن ايمانوۆ اعامىز ءوزىنىڭ سىرالعى دوسى ءارى وپەراتورى بەركوۆيچتى شاقىرىپ الىپ، ءوز ورىنداۋىندا بىرنەشە حالىق اندەرىن كينوتاسپاعا تۇسىرتكىزگەن ەكەن. كوپ ۇزاماي، ماسكەۋدە شاكەن اعامىز قاپيادا قازا تابادى. تۇسىرىلگەن تاسپا بەركوۆيچتىڭ قولىندا قالىپ قويادى. ارادا ءبىرشاما جىل وتەدى. بەركوۆيچتى دە كارىلىك مەڭدەيدى. ايگىلى كينووپەراتور «قازاقفيلمگە» حابارلاسىپ، دەنساۋلىعىنىڭ ءماز ەمەستىگىن ايتىپ، شاكەن اندەرى جازىلعان كينوتاسپانى الىپ كەتۋلەرىن سۇرايدى. «قازاق فيلمدەگىلەر» «كۇندە ەرتەڭمەن» ۋاقىتتى سوزا بەرەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، بەركوۆيچ دۇنيە سالادى. بۇدان كەيىن تاسپانى ىزدەگەن ەشكىم بولمايدى. اقىرى، سول تاسپا جوعالىپ تىنىپتى».
اتاقتى بەركوۆيچ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شاكەن دوسىنا ادال بولىپ وتكەنىن، اراكىدىك ەسكە الىپ كوڭىلى تولقىپ الاتىنىن شىعارماشىلىق ورتاداعى اڭگىمەدە ەستيتىنبىز. سونىڭ ءبىر دالەلىندەي، ۇزەڭگىلەس دوسى تۋرالى جاقسى فيلم دە جاساپ كەتتى. ەگەر راس بولسا، ءومىر بويى ۇلى رەجيسسەرمەن بىرگە ءجۇرىپ «جەكەمەنشىك» وپەراتورى بولعان بەركوۆيچتىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاعان «قازاقفيلم» باسشىلارىنىڭ تىرلىگىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ بۇدان ارتىق نەمقۇرايدىلىق بولا ما؟
ال ەندى ءرابيعا ەسىمجانوۆانىڭ دا، بەركوۆيچتىڭ دە باسىنداعى جاعداي ءالى دە جالعاسىپ جاتقانى بەلگىلى. ءبىر مىسال ايتايىن.
امانكەلدى سەمبين دەگەن عاجايىپ تەنور بولدى. ديماش احمەت ۇلىنىڭ قولداۋىمەن ماسكەۋدىڭ چايكوۆسكي اتىنداعى كونسەرۆاتورياسىنا ءتۇسىپ، ونى وتە جاقسى ءبىتىردى. ديمەكەڭنىڭ قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ماسكەۋدەگى رەسپۋبليكانىڭ وكىلدىگىنەن اي سايىن 100 سوم الىپ تۇرادى. ال كونسەرۆاتوريانىڭ بەرەتىنى 39 سوم. 139 سوم دەگەنىڭىز ول كەزدە ستۋدەنت ءۇشىن دۇنيەنىڭ اقشاسى. يتاليانىڭ ميلان قالاسىنداعى اتاقتى لا-سكالا تەاترىندا ستاجيروۆكادان ءوتتى. سەمبين ءسوز جوق اسا دارىندى ءانشى ەدى. ەرتە تانىلدى. بەلگىلى ونەر سىنشىلارىنىڭ باعالاۋىنشا ەرەكشە جاراتىلعان داۋىس يەسى.
قىسقاسى، ساحناداعى عۇمىرى نەبارى سەگىز جىلعا عانا سوزىلسا دا ول قازاق وپەراسىنىڭ ءبىر ءداۋىرى ىسپەتتەس اسەر قالدىرعانداي تۇلعا. شەرحان مۇرتازانىڭ ايتقانىنداي، «ءبىر زاماندا سونداي جۇلدىز تۋعان، سول جۇلدىزدى ءبارىمىز جابىلىپ ءجۇرىپ وشىرگەنبىز». شەراعاڭ دەمەكشى، بۇل كىسى «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراتسياسىن باسقارۋعا بارعاندا وسى ءانشىنىڭ داۋسىن ىزدەتەدى. بەس-التى-اق كادر قالعان. ونىڭ ءوزى جۇلىم-جۇلىم، جارامسىز بولىپ شىققان. ءسويتىپ، سەناري جازىپ، ارنايى فيلم تۇسىرمەكشى تالابىمىزدىڭ تاۋى شاعىلعان. كەزىندە دۇنيەنى داۋسىنا جالت قاراتقان ءبىر تالانتتىڭ تاعدىرى وسىلاي اياقتالدى. ال ەندى وسى سۇمدىققا كىم جاۋاپ بەرۋى كەرەك؟
بۇل ساۋالعا كەزىندە ءبىر سۇحباتىنىڭ تۇسىندا بەلگىلى ءانشىنىڭ ءوزى بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى.
- بۇل دا ءبىر قاسىرەتپەن تەڭ جاعداي. مەنىڭ عانا ەمەس، ارينە، ۇلتتىق ونەردىڭ قاسىرەتى. قانىمىزعا سىڭگەن قۇنتسىزدىقتان با، جالقاۋلىقتان با، جالپى حاتتاۋعا، قۇجاتقا سالاق جۇرتپىز با، وسى ءبىر ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر ىزگە، جۇيەگە تۇسپەي كەلەدى. تالاي كەرەمەت داۋىستار ءوشىرىلىپ كەتكەن. تاريحتا ەندى قايتالانبايتىن، ۇلت ومىرىندە ۇلى رۋحاني وقيعاعا اينالعان سپەكتاكلدەر دە جازىلماي قالعان.
مەنىڭ داۋىسىمنىڭ ءبىرلى- جارىمى عانا قالعان، بۇل جوقتىڭ قاسى دەگەن ءسوز عوي. وسى تەلەديداردان تۇسپەيتىن ادامنىڭ ءبىرى مەن ەدىم.
ال قازىر سول دۇنيەلەردىڭ قايدا ەكەنىن ءبىلىپ بولمايسىڭ. اسىرەسە، يتاليا تىلىندەگى اريالار، اندەر، تۇتاس سپەكتاكلدەردىڭ ساقتالماۋى وكىنىشتى. وسى دۇنيەلەر وزىمە تىم ىستىق كورىنەدى. ويدى وي قوزعايدى. تاياۋدا ۇلتتىق كينومىزدىڭ مايتالمان اقساقالدارىنىڭ ءبىرى وراز ابىشەۆ مۇقان تولەبايەۆتىڭ ءبىر مەرەيتويىنا وراي مەنىڭ ورىنداۋىمداعى «توس، مەنى، توس» ءانىنىڭ ساقتالعانىن ايتتى. قارت كينوگەر ءبىرتۇرلى كوڭىلىم بوسادى دەپ، مەنىڭ دە كوڭىلىمدى بوساتتى. سول كىسى ايتقانداي، ءار جەردە جىلت ەتكەن وسىنداي كورىنىستەر، داۋىستار بولۋى مۇمكىن. مەن جونىندە كەزىندە تەلەديداردان تالاي مارتە حابار بەرىلدى. يتالياعا بارعان سايىن، كەلگەن سايىن، ءتۇرلى كونكۋرستارعا قاتىسىپ جۇلدەگەر بولىپ، اتاقتار الىپ جاتقاندا نەمەسە مەرەكەلىك كۇندەرگە وراي بولسىن قانشاما حابارلار ءتۇسىرىلدى.
قازىر سونىڭ ءبىرى دە تاپتىرمايدى عوي. ءۇش كاسسەتا، ەكى رۋلون كونسەرتىم بولدى. كىم بىلەدى، ءۇمىتسىز شايتان، بالكىم، ءبىر جەردەن شىعار. مەن بۇل جەردە ماسەلەگە ءوز تۇرعىمنان قاراپ، ءوزىمدى قورعاعالى وتىرعان جوقپىن. جالپى، قانداي دارىننىڭ باسىنان قانداي قيىن كەزەڭ، قيىندىق وتسە دە ونىڭ مۇراسى ساقتالۋى ءتيىس. بۇل ءارى-بەرىدەن سوڭ بىزگە ەمەس، ەلگە، ونىڭ مۇراسىنا، كوركەمدىككە جاسالعان قۇرمەت. بۇل اڭگىمەنىڭ بۇگىن ەمەس، بولاشاق ءۇشىن ماڭىزى زور ەكەندىگىن ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتتىگى بولا قويار ما ەكەن. ال حالىقتىڭ رۋحاني تاريحىنا قۇرمەت بولمايدى ەكەن، وندا ونى قىلمىستىڭ ەڭ زورى ساناۋ كەرەك. شەت جۇرتتىڭ رۋحاني مۇراعاتتارعا دەگەن ۇقىپتىلىعىن كورسەڭ، وزىڭە-ءوزىڭ قاراداي قارنىڭ اشادى. ەستۋىمشە، ءبىر كەزدە تەلەديداردا تاسقىن بولىپ، التىن قورداعى تالاي مۇرالار سۋعا كەتكەن، سودان قالپىنا كەلتىرمەگەن دەسەدى. قالاي دەگەندە دە ۇلتتىق مۇرالارعا دەگەن مۇنداي كوزقاراستى تاريح كەشىرمەيدى.
بۇل ءانشىنىڭ سول كەزدەگى ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى تەاتر جانە كينو ينستيتۋتىنىڭ جەكە ءان سالۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىندە جۇرگەندە بەرگەن سۇحباتى ەدى.
ال ەندى ءسال شەگىنىس جاساساق، ابەكەڭنىڭ كەز كەلگەننىڭ ماڭدايىنا جازا بەرمەيتىن وپەرا ونەرىنىڭ مەككەسى «لا- سكالاعا» سونشا جۇلدىزدىڭ ىشىنەن قالاي جولى ءتۇستى؟ 1970 -جىلى ماسكەۋ كونسەرۆاتورياسىنىڭ بەسىنشى كۋرسىندا جۇرگەندە، ۇستازى اتاقتى پ. كارين «ۇلكەن تەاتردا «لا- سكالاعا» تىڭداۋ ءجۇرىپ جاتىر» دەپ جەتەلەپ الىپ بارادى. ونىڭ ايرىقشا داۋسىنا جيۋري مۇشەسى س. لەمەشەۆ اسا ريزا بولىپ «سەن تەك قازاق حالقىن عانا ەمەس، سوۆەت ەلىن تانىتاتىن بولاسىڭ» دەيدى.
سونىمەن، «لا-سكالاعا» بارۋعا ءبىر قادام جاسالعانىمەن، كونسەرۆاتوريا رەكتورى: «لا- سكالاعا» باراتىنىڭا سەنىمىم مول. اۋەلى وقۋدى ءبىتىرۋ كەرەك» دەيدى. سودان ول وقۋىن اياقتاپ، الماتىعا كەلەدى. اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنا قىزمەتكە تۇرادى. العاش رەت ول ب. دوسىمجانوۆ قويعان ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «قىز جىبەك» قويىلىمىندا تولەگەننىڭ پارتياسىن ورىندايدى (جىبەك - ب. تولەگەنوۆا).
ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى ماسكەۋدەن سول كەزدەگى مادەنيەت ءمينيسترى دەميچيەۆتەن حات كەلەدى. ونى تەاترعا ءىلدىرىپ قويىپتى. حات يتالياعا شاقىرادى. سودان ۇلكەن تەاترعا سوليست ەتىپ قابىلدايدى. ول كەزدە سولاي ىستەيتىن. سونىمەن يتاليانىڭ ميلان قالاسىنداعى «لا- سكالا» وپەرا تەاترىندا 1973-1975 -جىلدارى ەكى جىل وقيدى. ۇستازى ەليزاۆەتا كوروزيو ەل رۋحانياتىنداعى اسا ىقپالدى، تانىمال ادام بولعان. ءبىزدىڭ وسىنشا تاپتىشتەپ، ايتىپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى، تۇلعانىڭ ورنى، البىرت جاسىندا شىققان بيىگى تۋرالى بەيحابار وقىرمانعا، ءتيىستى ورىندارعا ءمالىم ەتۋ ەدى.
ادەتتە، ءوزى دارىندى ادامنىڭ قاق- سوقپەن ءىسى بولمايدى، وزگەنىڭ تىرلىگىنە ارالاسپايدى، تەك كوز الدىندا، سانادا بولىپ جاتقان، ادام قولىمەن جاسالىپ جاتقان ۇيات تىرلىكتەرمەن ىشتەي ارپالىسىپ وتەدى. ءبىر قاراعاندا تالانتتى ادام - پاناسىز ادام.
فاريزا اپامىز ايتقانداي، «تالانتتى ادامداردىڭ تالانتسىزداردىڭ ىشىندە ءومىر ءسۇرۋى وتە قاۋىپتى». قاۋىپتى دەگەننەن شىعادى، سالاحەتدين (ارىپتەستەرى قالجان دەپ اتاپ كەتكەن) ايتبايەۆ اسا دارىندى سۋرەتشى ەدى. نەگىزىنەن ورىس ءتىلدى بولعانىمەن، تۋىندىلارىنىڭ وزەگى قازاقتىڭ رۋحى، جادى، جانى بولدى. سول جىگىتتى ءبىر زاماندا «مولودايا گۆارديا» سىنادى. «يزۆەستنىي كازاحسكي جيۆوپيسەتس ا. س. ۆ كارتينە «مولودىە كازاحي» نەسكولكيح مولودىح كازاحوۆ ودەل ۆ ودەجدۋ بىۆشيح كازاحسكيح بايەۆ ي فەودالوۆ. ينتەرەسنو، چتو ەتيم ساميم حوتەل سكازات اۆتور؟..» دەپ جازدى.
سۋرەتشىنىڭ بىردە «مەنىڭ «جاس قازاقتارىمدى» قاتتى سىنعا الىپتى. قۇداي-اي، بۇلارعا نە دەۋگە بولادى؟ بەتىمىزگە باسىپ، ەركىن جۇمىس ىستەتپەيدى. «جاس ورىستار»، «جاس گرۋزيندەر» دەۋگە بولادى. سوندا نە «جاس قازاقتار» دەۋگە بولماي ما؟» دەپ كۇرسىنگەنى دە ەسىمىزدە. مىنە، «ورىس ءتىلدى» قازاق سانالاتىن سالاحەتديننىڭ جان دۇنيەسى وسىنداي بولاتىن. ونىڭ وسى ەرەكشەلىگىن قانشا تۇقىرتقىسى كەلسە دە سۋرەتشى شوۆينيستىك باعىتتاعى ونەرتانۋشىلاردىڭ تالايىن تىكسىندىردى. ونىسى وزىنە تاياق بولىپ تيگەن كەزى دە از ەمەس. وسىدان سوڭ بارىپ، ول «مەن ءوز دەڭگەيىمدى ءوزىم جاقسى بىلەمىن» دەپ شەبەرحاناسىنا ونەر زەرتتەۋشىلەرىن جولاتپايتىن. اقىر سوڭىندا، تاعدىرى دا قيىن بولدى. مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان، تاريحي پولوتنولاردىڭ عاجايىپ شەبەرى م. امانجولوۆ تا جۇمباق جاعدايدا ومىردەن وزدى. سەبەبى، بۇلار سول كەزەڭنىڭ قالىبىنا سىيماعان سۋرەتكەرلەر ەدى.
ءوزىنىڭ تاريحي، رۋحاني مۇرالارىنا نەمقۇرايلى قاراۋ - بۇل ۇلت الدىندا جاسالعان زور قىلمىس، كەرەك بولسا كىسى ولتىرۋمەن بىردەي. كەيىنگى جىلدارى كەشەگى تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ءىلياس وماروۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆتەر تۋرالى سيرەك بولسا دا جازىلىپ، ايتىلىپ ءجۇر. ۇلت ءۇشىن اسا قۇندى سانالاتىن جادىگەرلەرىمىزدىڭ قاسيەتىن سەزىنۋدە بۇگىنگىلەر اراسىندا قۇلىقسىزى جوق دەپ كەسىپ ايتۋعا بولماس. الايدا، ميني- جۇرگەنوۆ، ميني- وماروۆ، ميني- جانىبەكوۆتەر قايدا؟ مارقۇم ءوزاعاڭ «بىزدە بۇل ماسەلەدە مەملەكەتتىك رەتتەۋ جولعا قويىلماعان» دەۋشى ەدى. سولاي شىعار.
وزاعاڭمەن دۇنيەدەن كوشەرىنەن بىرنەشە كۇن بۇرىن ءوزىنىڭ پاتەرىندەگى جۇمىس كابينەتىندە جولىققانىم بار ەدى. تەرەزەدەن سىرتقا كوز سالىپ وتىر ەكەن. بولمەدەن جاڭا پىسكەن ءسۇتتىڭ ءيسى شىعادى. قاليحان تاتەيدى شاقىرىپ، ماعان دا ءسۇت الدىردى. ۇستىندە جەلبەگەي جامىلعان شاپان، باسىندا قارا شالداردىڭ تىماق ىشىنەن كيەتىن توپىسى. بولمەدەن ەتنوگرافيانىڭ لەبى ەسەدى. ەتنوستىڭ تابى سەزىلەدى.
- نە دەگەن بەيقام حالىقپىز؟ مەن دە مادەنيەت ءمينيسترى بولدىم عوي. قانشا قىزمەت اتقاردىم دەسەم دە، تاعدىردان اياۋ كورمەگەن مىنا ءبىر قازاقتى بىلمەيدى ەكەنمىن. توزاققا ءتۇسىپ شىققان ەكەن. مۋزىكانت، پونيماەش، - دەدى.
الدىندا ءبىر جۇقالتاڭ كىتاپ جاتىر. (ايتكەش تولعانبايەۆ. «يسپوۆەد سۋدبى جەستوكوي»، ادەبي وڭدەگەندەر - يگور ساۆۆين، ساۋلە تولعانبايەۆا. «قازاقستان» باسپاسى، 1993 -جىل).
وسى كىتاپتى ءوزاعاڭنان ءبىر تۇنگە سۇراپ الىپ، وقىپ شىقتىم. كەيىننەن كىتاپ كەيىپكەرىمەن كەزدەسىپ، «ەگەمەن قازاقستانعا» «قازاقتىڭ پاگانينيى» دەگەن ەسسە جازدىم.
ءوزاعاڭدا وكىنىش كوپ ەدى. ارينە، ول جەكە ومىرىنە بايلانىستى وكىنىش ەمەس. حالقىمىزدىڭ بولاشاق رۋحاني كەلبەتى، تۇلعالى ازاماتتارىنىڭ تاعدىرى بۇل كىسىنى قاتتى تولعاندىراتىن.
سونىڭ ءبىرى ايتكەش تولعانبايەۆ كەڭەس كەزىندە قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆاتوريادا سكريپكادان ءدارىس بەرگەن (وندا دا عازيزا جۇبانوۆانىڭ ارقاسىندا)، «تۇركىستان» لەگيونىندا بولعان مۋزىكانت. وسى ايتكەش سوعىستىڭ لاپىلداپ تۇرعان تۇسىندا تۇتقىن بولا تۇرا بۇتكىل ەۋروپانى ارالاپ كونتسەرت بەرگەن. مەنى تاڭقالدىرعانى - ءوزىن سونشا دەرت مەڭدەپ جۇرگەنىنە قاراماستان تالانتتى ادامداردى تۇگەندەپ، سولاردىڭ تاعدىرىنا ارالاسىپ جاتقان جانىبەكوۆتىڭ جانكەشتىلىگى ەدى. جانە دە وسىنشا جىل مادەنيەتتى باسقارا ءجۇرىپ وسىنداي ادامنىڭ بارىن بىلمەگەنىنە وزەگى ورتەنىپ وكىنۋى. «تالايلاردىڭ ماڭدايىندا ونىڭ ايالى الاقانىنىڭ تابى جاتىر» دەپ ءابىش اعامىز ايتقانداي، ءوزاعاڭ سەمبيندى دە ىزدەگەن. ءبىراق، تىم كەش ەدى.
ارينە، اشقان قارىن تويىنار، سالىنباي جاتقان كوپىر سالىنار. ال ءسىزدىڭ «ماڭگىلىگىڭىزگە» قىزمەت ەتەتىن، «ۇلى دالا ەلى» ەكەنىڭدى الەمگە پاش ەتەتىن رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ەر- تۇرمانىن كىم تۇگەندەيدى؟
وتكەنگە كورسەتىلگەن قۇرمەت - كەمەل كەلەشەكتىڭ كەپىلى.
قالي سارسەنباي
«ەگەمەن قازاقستان»