بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلى: اڭىزعا قۇلاعى ۇيرەنىپ العان ادامدار شىندىققا سەنبەيدى

استانا. قازاقپارات - بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلىنىڭ ءاربىر تۋىندىسى وقىرمانىنا ءۇمىت سىيلايدى، ادامگەرشىلىككە شاقىرادى، ادامي قارىم- قاتىناستى دارىپتەيدى.

ال جازۋشىنىڭ تاريحي تاقىرىپتاعى تۋىندىلارى تاريحي دالدىگىمەن حالىقتىڭ باستان كەشكەندەرىن كوز الدىڭا كۇنى بۇگىنگىدەي ەلەستەتەدى. 2016 -جىلى ادەبيەت سالاسى بويىنشا جازۋشىنىڭ «ءاي دۇنيە- اي» رومانى مەملەكەتتىك سىيلىق الدى. تاريحي دەرەكتەرگە قۇرالعان رومان ءشايى مەن تازابەكتىڭ ءومىرى ارقىلى قازاقتىڭ تاعدىرىن بەينەلەگەن. وسى ورايدا اۆتورمەن اڭگىمەلەسىپ، رومانعا نەگىز بولعان تاريحي تۇلعالار مەن دەرەكتەرگە توقتالۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

- «ءاي دۇنيە- اي» رومانى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستەن باستاپ، تاۋەلسىزدىك جىلدارىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى ەكەن. تاريحي شىندىققا نەگىزدەلگەن روماننىڭ كەيىپكەرلەرى ومىردە بولعان، ءتىپتى سوزدەرىن دە مۇراعاتتان الدىم دەدىڭىز. قازاقتىڭ باستان كەشكەن قيىندىقتارى ءشايىنىڭ كورگەن زوبالاڭىنا سىيا الدى ما؟

- جالپى، قازاقتىڭ باسىنان كەشكەنىن ءبىر رومانعا سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس. ايتكەنمەن نەگىزگى، وزەكتى نارسە - البان كوتەرىلىسىن ايتارلىقتاي قامتىدىم. دەربەس مەملەكەتى جوق، نە حالىقتى قورعايتىن ۇلتتىق اسكەرى جوق، نە ۇلتتىق باسشىسى جوق، تۋراسىن ايتقاندا، قورعاۋشىسى جوق، جاتتىڭ بودانى بولعان حالىقتىڭ كورگەن كۇنى نە دەگەنگە جاۋاپ بەرۋ - روماننىڭ نەگىزگى ماقساتى. 1916 -جىلعى كوتەرىلىستى كورگەمىز جوق، ارينە. كورگەندەر دە قالعان جوق. 80-جىلدارى «كۇتۋمەن كەشكەن عۇمىر» رومانىن جازعانمىن. ول رومان دا 1916 -جىلعى وقيعانى قامتيدى.

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ داۋىرىندە جازىلعان شىعارما. سۇمدىق قىرعىندى اشىپ ايتا الماي، تەك قانا حالىقتىڭ باسى بىرىگىپ، مەملەكەتىن قورعاۋعا ءتيىس ازاماتتاردىڭ ءبىرىن- ءبىرى ءولتىرىپ، ءبىرىن- ءبىرى وتقا يتەرىپ جاتقانىن عانا جازعانمىن. ەلگە باسشىلىق جاساۋعا ءتيىستى ازاماتتار تىزە قوسىپ، كۇش بىرىكتىرەتىن كەزدە ءبىر- بىرىمەن تالاسىپ، قاتىن مەن اتاققا ءبارىن ساتتى. اتىكە دەگەن ءانشى باس كەيىپكەر. ءبىزدىڭ جاقتا اتىكە، نۇرجەكە دەگەن باتىرلار بولعان. قونىس تانۋشى ورىستارعا قارسى العا شىققاندار دا سولار. اتىكەنى پاتشا اسكەرى اتىپ ولتىرەدى، نۇرجەكە جەر ايدالىپ كەتەدى، قايتىپ كەلگەن سوڭ قايدا ولگەنى، نەدەن ولگەنى بەلگىسىز. مىنە، سولاردىڭ بارىنە «كۇتۋمەن كەشكەن عۇمىر» دەپ ات قويعانمىن. قانشاما حالىق سۇراۋسىز اتىلىپ كەتتى. حالىقتى قورعايتىن زاڭ دا جوق. رەسەيدىڭ ورىستاردى عانا قورعايتىن، ورىسقا تيسەڭ ولەسىڭ، سوتتالاسىڭ دەگەن زاڭى عانا بار. 1916 -جىلى وسى زاڭ تولىقتاي جۇزەگە اسىرىلدى.

ءبىر ءشايىنىڭ ومىرىنە قازاقتىڭ ءومىرى سىيا ما؟ ءبارىن سىيدىرۋ مۇمكىن ەمەس، ءبىراق نەگىزگى- نەگىزگىسىن الدىم. ايەلدىڭ تاعدىرى مەن حالىقتىڭ تاعدىرى ۇقساس. حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتىڭ ءبارى ايەلدىڭ باسىنا دا تۇسەدى. قازاق ايەل- انا، جەر- انا دەپ ەكەۋىن تەڭەستىرىپ سويلەيدى. بىلاي قاراساڭ، سول كەزدەگى دۇربەلەڭنىڭ ەش سەبەبى جوق سياقتى. 1846 -جىلى قاپالدا جاسالعان كەلىسىم بار. ول كەلىسىمگە البان تايپاسىنىڭ وكىلى تازابەك پۇسىرمانوۆ قول قويىپ، ءمور باسقان، ول ورىس- قازاق قاتىناستارى دەگەن جيناقتا تۇر. پاتشا ۇكىمەتى سول كەلىسىم بويىنشا قازاقتان اسكەر الماۋى ءتيىس، ءبىراق قازاقتار سالىق تولەپ تۇرۋى كەرەك بولادى. قازاقتىڭ ءبارى سالىعىن تولەپ تۇرعان. سول قاعاز الباننىڭ اعا سۇلتانى تەزەك تورەنىڭ ءۇيىنىڭ كەرەگەسىندە ءىلۋلى تۇرعانىن سەمەنوۆ- تيان- شانسكي كورگەن. ول ءوزىنىڭ مەمۋارىندا: «ماقتان قىلىپ تەزەك تورە ورىستىڭ بەرگەن كەلىسىمىن ءىلىپ قويعان» دەپ جازادى.

ءيا، 1916 -جىلعى كوتەرىلىستىڭ ءبارىن تولىق زەرتتەي العان جوقپىن. مۇراعاتتا وتىرىپ، البان كوتەرىلىسىن عانا زەرتتەدىم. ءبىزدىڭ تاريحشىلاردىڭ بويلاماعان نارسەسى كوپ ەكەن. كەيبىر بەتتەردى شىتىرلاتىپ جاڭادان اشاسىڭ، كىم وقىدى ەكەن دەپ قاراساڭ، ەشقانداي ءتىزىم جوق. ءبىزدىڭ مۇراعاتتىڭ جۇمىسى دا وڭىپ تۇرماعان سياقتى. بالەن كۇنى، بالەن الدى دەگەن قولحات بار. وقىدىم، وتكىزدىم دەپ قول قوياتىن قاعاز جوق. ەشكىم ونى تالاپ ەتپەيدى ەكەن. بەتىن جىرتىپ كەتىپ جاتىر ما، وقىپ جاتىر ما، الدە وزگەرتىپ جاتىر ما، ەشكىمنىڭ ەسەبى جوق. ەرىكسىز تاڭقالدىم. قۇجاتتاردىڭ ىشىندە فون بەرگ دەگەن ءحورۋنجييدىڭ سوت الدىندا بەرگەن مالىمدەمەسى بار.

ءبىر ول ەمەس، تالايلار دا جاۋاپ بەرگەن. 16-جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ تەرگەۋ جۇمىسى جۇرگەن. كوتەرىلىس نەدەن شىقتى، ونىڭ كىنالىلەرى كىم، قۇجاتتاردىڭ نەگىزگىسى جازالاۋ مالىمدەمەلەرى. «ەڭ ءقاۋىپتى پالەنشە دارعا اسىلسىن» دەگەن ۇكىم شىعارادى. تەرگەيدى، تەرگەگەن سوڭ دارعا اسادى. مەن دارعا اسىلعان بەكبولات اشەكەيەۆتى عانا بىلەمىن. تالايلار دارعا اسىلىپ، ەل باستاعان ەرلەر ۇمىتىلعان. ءبىز ايتەۋىر ۇزاق، جامەڭكەنى ەستە ساقتاپ قالعان ەكەنبىز. كەزىندە اعالارىمىز سونى قۇلاققا جەتكىزىپ كەتكەن. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جازبالارى بار، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيىل زامانى» بار. سونىڭ ارقاسىندا جادىمىزدا قالدى.

ال ەندى رومانعا كەلەيىك. ءشايى 16 عا تولىپ وتىرعان قىز. «باقىتتى بولام، تۇرمىس قۇرام، ءوزىم ۇناتقان جىگىتكە تيەم» دەپ وتىرادى. جارمەڭكەگە جەڭگەسىمەن بارىپ، ادەمى كويلەك تاڭداپ جۇرەدى. دۇربەلەڭ قازاق حالقىنىڭ باسىنا قالاي وقىس تۋسا، ءشايىنىڭ دە باسىنا سولاي كۇن تۋادى. ءتىپتى كۇيەۋگە ءتيۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولادى. بولاشاق كۇيەۋىنىڭ اكەسى وققا ۇشادى. و زاماندا بىرەۋ ءولىپ جاتقاندا كەلىن ءتۇسىرۋ قيىن. ءسويتىپ، «تاۋەكەل، ءتىرى كەزىندە شاڭىراق كوتەرۋ دەگەن ۋادە بار ەدى» دەپ ءشايىنى ءوز اكەسى ۇزاتادى.

ءبىراق اعاسىن، ونىڭ بالا- شاعاسى، شەشەسى مەن اكەسىن ورىستار ءولتىرىپ، ورتەپ كەتەدى. بۇل ءشايىنىڭ تاعدىرى. قازاقتىڭ دا تاعدىرى. جازالاۋشى وتريادتاردىڭ جازعان دەرەكتەرىندە بۇل مالىمەت بار. سولاردىڭ ايتقانىنا قاراساڭ، حالىق سەبەپسىز قىرىلعان. ءشايى دە سولاي. ورىستىڭ الدىندا ەشقانداي جازىعى جوق. قازاق حالقى دا سولاي.

جارايدى، ورىسقا باعىندىق پا - باعىندىق. مالىمىزدى باعايىق، بالامىزدى وسىرەيىك دەپ جۇرگەن حالىقتىڭ باسىنا ءبىر- اق كۇندە زوبالاڭ تۋدى. امالسىزدان ورىسقا باعىنعاننان ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىزدىڭ ءوزى ورىستانا باستادى. ءشايى دە سولاي. ورىس زورلادى، تۋعان بالاسى ورىس بوپ تۋادى. حالىقپەن ۇقساستىعى دا وسى. ال سول ورىستان تۋعان بالا ءبارىبىر قازاققا قىزمەت جاسايدى. ويتكەنى ءتىلى، ءتانى قازاق بوپ قالدى. ءبىز دە سولاي شالا ورىسشالاندىق. وزىنەن تۋعان شوبەرەنى اقىرى جەلتوقساندا سول ورىستىڭ وفيتسەرلەرى زورلاپ، قازا تابادى. حالىقتىڭ باسىنان كەشكەنىن، بارلىق قيىندىعىن ءشايى دە كورەدى.

قورلاندى، زورلاندى، ءتىپتى ورىستاندى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىستانعان قازاقتار ارامىزدا تولىپ ءجۇر. ءشايى ورىستان بالا تاپتى، ءبىراق ونى ورىس ەمەس، قازاعىم دەپ قارادى. قالماق تا قازاقتى قىردى، قورلادى، زورلادى. ونى قورعايتىن تازابەكتە كۇش جوق. ول جالعىز ادام. جاۋ جالعىز ەمەس، كوپ. قورعاۋشىسى، تاۋەلسىزدىگى جوق حالىق وسىندايعا ۇشىرايدى. تاريحي جاعىنا كەلەيىك. مۇنىڭ ىشىندەگى ءشايى مەن تازابەك حالىقتان العان جيىنتىق بەينە. بۇل جازۋشىنىڭ قيالىنان تيپتەندىرىلگەن. سوفيا دەگەن قىز بولعان. ورىستىڭ قىزى، قازاققا تيگەن، قازاقشاعا سۋداي، قازاقتى جاقتاعان، قازاقتىڭ بالالارىمەن بىرگە ويناعان، قازاقشا ءان سالعان. ونىڭ اكە- شەشەسى باي بولعان، ومارتا ۇستاعان. ول - تاريحي بەينە. قوجاش تا سول جەردە بولعان ادام. قازاقتى جاقتايتىن كوبزيەۆ دەگەن ورىس بار. ول جالاڭاشتا تۇرعان. قاپەزدىڭ اكەسى بايعابىلمەن دوس بولعانى راس.

رەسەيدەن اش- جالاڭاش كەلىپ، ارالتوبە جاقتا قىزىن زورلاتىپ، وسى جاققا كەلگەندە بايعابىل ءوزىنىڭ جارتى اسىن اۋزىنان جىرىپ كومەكتەسكەن. سونى ۇمىتپايدى. ول حالىقتان قورلىق كورگەن جوق. كوبزيەۆ پەن بايعابىل حالىقتىڭ وكىلى. ولار ءبىرىن- ءبىرى سىيلادى، سىيلاسىپ وتىر. سەرگەيچۋك - مۇلدە باسقا ادام. ورىستىڭ كوبەيگەن كەزىندە، كۇش العان كەزىندە كەلگەن. اناۋ جەكە- جەكە كەلگەندەر قازاقتى پانالادى.

سەرگەيچۋك قازاقتان جاقسىلىق كورەم دەپ كەلگەن جوق، قازاقتىڭ جەرىن الامىز، سولاردى بيلەيمىز دەپ كەلدى. ال كوبزيەۆ جان باعامىز، بالا- شاعامىزدى وسى جاقتان اسىرايمىز دەپ كەلگەن. ەكەۋى ەكى باسقا ورىس. بۇرىن كەلگەندەر قازاقتى قيمايدى، ويتكەنى كوپ جاقسىلىق كوردى. دەمەك، بىرەۋدىڭ جەرىنە بىرەۋ باسىپ كىرۋى ءاۋ باستا دۇرىس ەمەس نارسە. جەر كىمدىكى، ەل دە، بيلىك تە، زاڭ دا سونىكى بولۋى كەرەك. سونى قورعاۋ كەرەك. بىزدە كەرىسىنشە بولدى. كەلگەن ادام زاڭدى ءوزى جاسادى. قازاقتى قورعايتىن زاڭ جوق. قازاقتار: ء«اي، سەن بىزدەن اسكەر المايمىن دەپ ەدىڭ عوي» دەگەنى ءۇشىن قىرعىنعا ۇشىرادى. ورىستاردى قازاقتار قىرعان جوق، مۇنىڭ ءبارى مۇراعاتتا ايقىن كورىنىپ تۇر.

ارى قاراي جىلجيىق. قاپەز بايعابىل ۇلى - ءانشى-كومپوزيتور. ول دا ومىردە بولعان ادام. سامسالى - قوجابەكتىڭ بالاسى. 1946 -جىلى جاركەنتتە سامسالى قوجابەكوۆ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان، ەكى مارتە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى گولوۆاتسكيدى اسكەري قىزمەتتەن الىپ كەپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن باسقارتقان، جاركەنت قالاسىندا العاش سۋ قۇبىرىن تارتقىزعان. وسى كىسىنىڭ ەستەلىگى مەنىڭ قولىمدا. وسى ەستەلىك بويىنشا بۇكىل وقيعانى قۋالاپ وتىردىم. قالماقتار شەكارادا وتكىزبەي تۇرعاندا داۋلەتباي دەگەن كىسى بارادى. داۋلەتبايدىڭ قالماق ءىنىسى بولعانى دا، داۋلەتبايدىڭ قازاققا سىڭگەنى دە ءبارى راس. تۋرا سونداي ادامنىڭ بولعانى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ قۇجاتتارىندا تۇر. سامسالى اعانىڭ ەستەلىگىندە دە بار. سونىڭ اتى اتالادى. ەكەۋى بىردەي. ءبىر دەرەككە كەيدە نانبايسىڭ، ەكى دەرەك ءبىر جەردەن شىقسا - تاريحي شىندىق. مىنە، ءبارىنىڭ تاريحي نەگىزى بار.

- قازاق ادەبيەتىندە كوركەم شىعارما مەن تاريحي شىندىق اراسىندا قابىسپايتىن تۇستار كوپ. مۇنىڭ قازاق تاريحى، ادەبيەتى ءۇشىن زيانى بار ما؟

- ءبىزدىڭ تاريحتى جازىپ جۇرگەن كەيبىر جازۋشىلاردىڭ اراسىندا ۇلگى قىلمايتۇعىن ءبىر ءىس بار. كوركەم تاريح پەن شىن تاريحتىڭ اراسىندا الشاقتىق بولسا، ول كەشىرىمدى دەپ سانايدى. بۇل دۇرىس ەمەس. تاريحي فاكتىنى وزگەرتۋگە حاقىڭ جوق. مىسالى، بارلىعى قارقارا كوتەرىلىسى دەپ اتايدى. مەن قارقارا كوتەرىلىسى دەۋگە كەلىسپەيمىن. بۇل - البان كوتەرىلىسى. ويتكەنى، كوتەرىلىس تەك قارقارادا بولعان جوق.

مىناۋ تالدىبۇلاق، نارىنقول، قىرعىزساي (بۇرىنعى پودگورنىي)، شەلەك، اسى جايلاۋىندا دا بولدى. ال قارقارا دەگەن ءبىر- اق جەر. قارقارا كوتەرىلىسى دەپ ايتىلىپ كەتكەن سەبەبى پودپوركوۆ دەگەن اقجەلكە پريستاۆتىڭ نەگىزگى تۇراعى سول جەردە بولدى. حالىق نارازىلىعىن سول جەرگە بارىپ بىلدىرگەن. ايتپەسە بۇل - جيىنتىق كوتەرىلىس. ونىڭ نەگىزگى اسقىنعان جەرى - قارقاراعا شابۋىل جاسالدى. ەڭ باستىسى، وقيعانىڭ بارىسىنا قاراساڭ، كوتەرىلىس بارلىق جەردەگى البان تايپاسىن قامتىلعان.

- مۇراعاتتا ايتىلماعان، بۇرىن- سوڭدى بەلگىسىز دەرەكتەر كوپ بولدى ما؟

- ارينە، ەندى سوعان كەلەيىن دەپ وتىرمىن. مىسالى، بىرنەشە ورىستىڭ، قازاقتىڭ سوتقا بەرگەن مالىمەتىن قاراپ، وقىپ شىقتىم. م. تىنىشبايەۆ، ت. بوكيننىڭ جازبالارىن كوردىم. جاركەنتتىڭ ءبىر- ەكى ورىسى جولدا كورگەنىن جازىپتى. ءتىپتى جازالاۋعا قاتىسىپ جۇرگەن ورىس وفيتسەرى، سولداتتاردىڭ جازعاندارى دا بار ەكەن. كەيبىرى كوتەرىلىسشى ەمەس ەكەنىن، ءبىراق ونىڭ دۇنيەسىن تارتىپ الۋ ءۇشىن ادەيى اتقاندارىن ايتادى. سول جەردە ءبىر دۇنگەن ساۋداگەرىنىڭ بايلىعىن يمەدەنۋ ءۇشىن، كوتەرىلىسشى دەپ كورسەتىپ، اتىپ جىبەرگەن.

ادامنىڭ جانى تۇرشىگەتىن نارسەلەر كوپ. ەندى قارقارا كوتەرىلىسى دەپ جۇرگەن كوتەرىلىستىڭ قالاي ورشىگەنىن قاراڭىز. پودپوركوۆتى ءىستى دۇرىس ۇيىمداستىرا الماعانى ءۇشىن ورنىنان الىپ تاستايدى، ورنىنا كراۆچەنكو كەلەدى. كراۆچەنكو 29 جاستاعى فون بەرگ دەگەن وفيتسەرگە تاپسىرما بەرەدى. «قازاقتار زۋيەۆ دەگەن ومارتاشىنىڭ ومارتاسىن قيراتىپ، ءۇيىنىڭ كۇل- تالقانىن شىعارىپتى، سوعان بارىپ كومەكتەس»، - دەيدى. ول اترادىمەن جولعا شىعادى. ءوز اۋزىمەن ايتادى، ءوز قولىمەن جازادى.

«ءبىز مەجەگە جەتكەندە ءتۇن جارىم بولدى. ون ەكىدەن اسىپ كەتتى» دەيدى. قازاق مالدى جايعاپ، ءتىپتى ەرتە ۇيىقتايدى. «سودان ءتۇن ىشىندە ءبىر كوتەرىلىسشى ات ءمىنىپ تۇردى، مەن ونى تاپانشامەن اتتىم. ول قاشىپ كەتتى» دەيدى. ونىڭ كوتەرىلىسشى ەكەنىن قايدان ءبىلىپتى؟ نەعىلعان قازاق ەكەنىن بىلمەيدى دە. كەلدى، كوردى، بىردەن اتادى. بارىپ كورسە، زۋيەۆتىڭ بالا- شاعاسى امان. ىزالانعان قازاقتار قوقان- لوققى جاساعان، ءبىراق ءۇيىن دە ورتەمەگەن، بالاسىنا دا تيمەگەن. قالىڭ قازاق ورىستارعا «ءبىز سەندەردى پانالاتتىق، سول جاقسىلىققا ىستەپ وتىرعاندارىڭ مىناۋ ما» دەگەنى عوي؟! قوراسىنا كىرىپ، كۇش كورسەتكەنى راس. ءبىراق توناماعان، تيىسپەگەن. ورىس قورىققانىنان قاشىپ، توعايدىڭ ىشىنە جاسىرىنعان. زۋيەۆتى كورگەن سوڭ، سويلەسەدى، ءسويتىپ تاڭعى بەستە بەيقام اۋىلعا كەلەدى. «ولاردىڭ كۇزەتى بار ەكەن، ءبىز كوتەرىلىسشىلەرگە ۋرالاپ تيىستىك. ءسويتىپ ەلۋىن اتىپ ولتىردىك. قالعاندارى تاۋعا قاشىپ كەتتى» دەپ جازادى. قاشىپ كەتكەندەر كىمدەر؟ ايەل مەن بالا- شاعا. نە ءۇشىن ءولتىردى؟ زۋيەۆتى ەشكىم ولتىرگەن جوق، ءبىر ورىستى ولتىرمەسە دە، ۇيىقتاپ جاتقان ەلۋ قازاقتى قىرىپ سالدى.

قاراقولدان باستاپ ءتۇپ وزەنىمەن بەرى قاراي تاعى ءبىر اۋىلعا كەلەدى. ولاردىڭ كۇزەتى بار دەپ كورسەتەدى. راس پا، وتىرىك پە، ەش ادام بىلمەيدى. «ايسا دەگەن تارانشى (ۇيعىر) ۇلكەن ەرلىك كورسەتتى. شابۋىلداپ، وراپ الىپ كەلىپ، الگىلەردى تۇيرەدىك. ءسويتىپ سەكسەنىن ساناپ شىقتىق، بىزدەن شىعىن جوق» - دەيدى. ۇيىقتاپ جاتقان ادام كىمدى اتىپ ولتىرەدى؟ ولار دايىندالعان بولسا، بىرەۋىن اتىپ تۇسىرمەي مە، نە بىرەۋىن نايزالاماي ما؟ ەندى بۇلار ءوزىن قالاي اقتاپ الادى دەيسىز؟

قازاقتاردىڭ ءۇيىن تەكسەرسەك، ورىس ايەلدەرىنىڭ كويلەگى، يكونالار شىقتى دەيدى. قازاقتار بىرەۋدى توناعان دەپ ۇيعارىم جاسايدى. ورىستىڭ قاي جەردەگى شىركەۋىن تونايدى؟ جالاڭاشتا عانا شىركەۋ بار. اناۋ تۇپتەگى اۋىلدار جالاڭاشتى قاشان شاۋىپ ەدى؟ كەيىن قولعا تۇسكەن زاتتاردى تەكسەرگەندە قازاق ۇيلەرىنەن 5-6 مىلتىق شىعادى دەپ جازادى. ەگەر كوتەرىلىسشىلەر قارسىلىق جاسايتىن بولسا، مىلتىقتى قولدارىنا ۇستاماي، نەگە ۇيلەرىندە تىعىپ ساقتايدى؟ فون بەرگتىڭ كوتەرىلىسشىلەر دەپ جۇرگەنى جاي ءوز ۇيىندە ۇيىقتاپ جاتقان قازاقتار ەكەنىن وسىنىڭ ءوزى- اق دالەلدەمەي مە؟ كوردىڭىز بە، ءبارى وتىرىك.

قازاق ونىڭ يكوناسىن نە قىلادى؟ ورىستىڭ كويلەگىن قايتەدى؟ ورىستاردى توناعان سوڭ، ءبىز كەك الدىق دەگەندى ايتپاق قوي. ءبىر اۋىلداعى 80 ادامدى ءولتىرۋ ءۇشىن قۇرىعاندا ون بەس شاقتى كيىز ءۇي تۇر دەگەن ءسوز. ادامزاتقا قارسى جاسالعان قىلمىس، گەنوتسيد دەگەن وسى. وسىنىڭ ءبارى جانىمدى تۇرشىكتىردى. قىرعىننىڭ وسىلاي بولعانى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ قولجازباسىندا بار. بۇل كەيىن تابىلدى. كەزىندە حالىق جاۋى دەپ اتىلدى عوي، ونىڭ تەرگەۋشىسى قولجازبالارىن ورتەپ جىبەردىم دەپ ايتقانمەن، ۇيىندە ساقتاپ قويعان ەكەن. كەيىن تەرگەۋشى ولگەننەن كەيىن ۇيىنەن ارابشا جازىلعان دۇنيەلەر تابىلادى. مۇراعاتتان كىسى شاقىرىپ، وقىتسا، باياعى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ورتەندى دەگەن قولجازباسى.

مىنە، سونىڭ اراسىنان جانسۇگىروۆتىڭ «جاركەنت ۋەزى» دەگەن قولجازباسى شىققان. وسى قىرعىننىڭ بارلىعى ايتىلعان. ءبىر ادامنىڭ جازعانىنا نانبايسىڭ عوي، مەن بىرنەشە رەت مۇراعاتتان قارادىم. فون بەرگتىڭ ىستەگەنىن بۇل كىسى دە جازادى. تاعى دا فون بەرگتىڭ ءوز جازعانىنا جۇگىنەيىك. «قاراقول جاقتان ءۇش ءجۇز ادام كەلە جاتتى. دۇنگەندەر بار، اتكەز تارتۋشىلار (كونترابانديستەر) بار. قولدارىندا اق تۋ بار ەكەن» دەيدى. ءوزى كوتەرىلىسشى دەپ ات قويسا بولدى، كەز كەلگەن ادامدى قىرا بەرەدى. سودان ەلۋ- اق ادام امان قالادى. سوندا ەكى ءجۇز ەلۋ ادامدى ەش سۇراۋسىز قىرىپ تاستاعان با؟ بۇل سۇمدىق قوي. ەڭ باستىسى، ادامداردى قىرىپ تاستاعان سوڭ، ءبارىن توناعان.

كراۆچەنكوعا بالەن اقشا، بالەن مال دەپ ەسەبىن بەرەدى. جالاڭاشتاعى ورىستارعا قوقان- لوققى جاساپ، اۋباكىردى قورعايمىز دەگەن تۋىستارى كوتەرىلىسكە شىعادى. اۋباكىر سۇلتانبايەۆ ۇزاق، جامەڭكە، سەرىكبايمەن بىرگە قامالعان. ىرگەباي دالدەنبايەۆتىڭ ەستەلىكتەرى بار. بۇل دەرەك ءىلياس جانسۇگىروۆتە دە بار. «سوندا سەگىز ءجۇز ادام كەلدىك. قارقارادا ەكى ءجۇز ادام قوسىلدى» دەپ جازادى. بارلىعى مىڭ ادام. فون بەرگ بەس مىڭ قازاق كەلدى دەپ جازادى. بەس ەسە وتىرىك ايتىپ تۇر. ءبىز سونى قورشاپ الۋعا ەكى ءبولىنىپ شىقتىق دەيدى. ىرگەباي: ء«بىز كەلە جاتىر ەدىك، قورشاپ الىپ، ءتورت- بەسەۋمىزدى اتتى، كىلت بۇرىلىپ قاشتىق» دەپ جازادى. فون بەرگ تە وسىنى ايتىپ وتىر.

«ءبىز قورشاپ الماق بولىپ ەدىك، قازاقتار ءبىلىپ قويدى، قاشتى. ءبىز اتقىلادىق» دەيدى. وسى جەردە ءشايىنىڭ اكەسى جارالانادى. سودان كەيىن كراۆچەنكودان جاۋشى كەلەدى. «قاشقان قازاقتاردى قۋدالاما، قايت» دەگەن حابار كەلدى دەپ ءوزى جازادى. فون بەرگ قايتپايدى. كراۆچەنكوعا باعىنباي، كوش باسىندا اق تۋ ۇستاپ كەلە جاتقان، اق بوز اتقا مىنگەن ادامدى تاپانشامەن اتىپ تۇسىرەدى. مالىن ايداپ، كوشىپ كەلە جاتقان ادام. ول قىتايعا كوشىپ بارا ما، قونىس اۋدارىپ بارا ما، بەلگىسىز. اتقان سوڭ، اتتىڭ ۇستىنەن دومالاپ ءتۇستى، بارىپ قاراسام كەۋدەسىندە الەكساندروۆ مەدالى بار، بولىس بولعان ادام ەكەن دەيدى. بولىس ورىسقا قىزمەت ەتكەن ادام. قالعاندارىنىڭ ءبارىن نايزالادىق، قىلىشتادىق دەيدى.

وق شىعارمايدى، ءبىر ادام امان قالمايدى. مىڭعىرعان مال كراۆچەنكوعا تەگىن ءتۇستى. قانشا مال تۇسكەنىن ايتادى دا، قانشا ادامدى قىرعانىن ايتپايدى. مەن وسىنى سۋرەتتەپ جازدىم. بالا- شاعادان باستاپ ءبىر ادام امان قالمايدى. سۇراۋسىز قىرعىن دەگەندە توبە شاشىڭ تىك تۇرادى. شىندىقتى بويامالاعان جوقپىن. فون بەرگتىڭ جازعانىن مۇراعاتتان تاۋىپ الىپ، ءوز اۋزىمەن ايتقىزعاندا، سوفيا تىڭداپ وتىرىپ: «سەنى ورىس اسكەرى دەگەنگە نامىستانىپ وتىرمىن. بەيبىت حالىقتى قىرىپ كەلەسىڭ» دەيدى. مەنى جىلاتقان وسى قىرعىن.

ىشىمە سىيماي - تۇعىن. وسىنى وقىعاننان كەيىن پالەن كۇن ۇيىقتاعان جوقپىن. مەن مۇنى ارحيۆتەن بۇرىن دا وقىعام، تۇرسىن جۇرتباي دا «قازاق ادەبيەتىنە» جازعان. ءبىراق ءوز كوزىممەن وقىعاننان كەيىن تاڭقالدىم. قازىر اتى- ءجونىن ۇمىتىپ وتىرمىن، جاركەنتتىڭ ساۋدا جاسايتىن ءبىر ورىسىنان سۇراق الادى. «مەن قاراقولدان كەلە جاتتىم. ءتۇپ وزەنىنىڭ بەر جاعىندا قارنى جارىلعان ءبىر ايەل جاتىر، ءوزى زورلانعان، جولدىڭ بويىندا ءولتىرىپ كەتكەن. انا جەردە ءبىر بالا جاتىر، سونىڭ بالاسى بولار، كوتەنىن ويىپ العان. مىنا جاقتا تاعى ءبىر بالا جاتىر. ونى دا ءولتىرىپ كەتكەن» دەيدى. وسىلار كوتەرىلىسشى مە؟ سوندا نە ءۇشىن ءولتىردى دەپ سۇرايدى. قازاقتى جەر بەتىنەن قۇرتۋ كەرەك بولعان. ماقسات سولاي سياقتى. 1916 -جىلى ءاربىر ورىس وتباسىنا جاسىرىن قارۋ تاراتىلعان ەكەن.

وسىنىڭ ءبارىن كورىپ وتىرعان كوبزيەۆ سامسالىنى، سونىڭ بالا- شاعاسىن جۇمىسقا ورنالاستىرادى، قامقورشى بولادى. قوجابەكتىڭ ايتاتىنى بار: «سەن مەنى شاقىراسىڭ، ورىستارىڭنان مەنى قورعاي الاسىڭ با» دەيدى. «مەن قورعاي الماسام، سەنى جۇمىسقا شاقىرام با؟» دەيدى. ءبارىنىڭ اتى ءوز اتتارىمەن اتالدى. تاساشىدا قوجاشتى اعاشقا اسىپ كەتتى. مۇراعاتتا قوجاش دەگەن اتى جوق، ءبىراق تاساشىنىڭ اۋزىندا قازاقتى شوشىتۋ ءۇشىن قازاقتى اعاشقا اسىپ، اۋزىنا مۇشەسىن قىستىرىپ كەتكەنى راس. ول بارلىق ەستەلىكتەردە بار. اناۋ قىرىلعان ادامداردىڭ ىشىندە جيىرما شاقتى بالا باتپاققا باتىپ ولەدى، ول ەلدىڭ جازعان ەستەلىگىندە تۇر. تۋىرلىقتىڭ استىندا توپ- توبىمەن ءولىپ جاتقان ادامداردىڭ سۇيەگى ءۇيىلىپ قالعان، بارلىق وقيعا جەلىسى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ەستەلىك جيناعىندا بار. وسىنىڭ ءبارى توبە شاشىڭ تىك تۇراتىن نارسەلەر.

قاشقان قازاقتى نەگە كەرى قايتاردى؟ مۇنىڭ دا سەبەبى بار. نارىنقولعا بارساڭ سۇمبە دەگەن جەردە اسكەري كۇزەت ورنى بار. قىتايعا وتكەندەردىڭ بارلىعى وسى جەردەن شەكارا اسقان. قازاقتار اسۋلاردىڭ ءبارىن بىلگەن، العاشقىلار ءوتىپ كەتكەن. كەيىن مۇنى بەكىتىپ، وتكىزبەي قويعان. ورىستىڭ سولداتتارى ارت جاقتان كەلىپ، اتقىلايدى، زەڭبىرەكتىڭ داۋسى شىققاندا قازاقتار ولگەن- تىرىلگەنىنە قاراماي شەكارا اسادى. قالماقتار تاۋدان تۇسە قالىپ، قازاقتاردىڭ مالىن، قىزدارىن توناپ الادى.

بۇل بولعان نارسە. اۋباكىر العاش بارعاندا پالەن مالىمنىڭ جارتىسىن بەرىپ ءوتتىم دەيدى. كوبى سولاي ىستەگەن. ال قوجابەك اعالار بارعاندا داۋلەتبايدىڭ ءبىر ءىنىسى قالماقتاردىڭ اتامانى بولىپ جۇرگەن. سول ارقىلى ءوزى وتكىزىپ الادى. بۇل دا بولعان وقيعا. قالماقتار شەكارادان وتە الماي تۇرعان قازاقتاردى اتپەن ارالاپ، ادەمى- ادەمى قىز- كەلىنشەكتەردى وڭگەرىپ اكەتەدى ەكەن. ءبىر كۇن، ەكى كۇننەن سوڭ قان- ءسول جوق قىپ قايتادان اكەپ تاستايدى. بۇل تىرىدەي ءولتىرۋ عوي... كۇيەۋى تۇر، اتا- ەنەسى تۇر، ولارمەن ەشكىم ساناسپايدى. بۇنداي قورلىققا شىداۋ سۇمدىق قوي.

وسى قورلىقتىڭ ءبارىن وقىعاننان كەيىن ۇرپاق كىشكەنە ويلانۋى كەرەك. تاۋەلسىزدىك اسپاننان تۇسپەيتىن نارسە. توگىلگەن قان، توگىلگەن تەر، تاپتالعان نامىستان كەلىپ قولىمىز جەتتى. تاۋەلسىزدىك قاسيەتتى. انە، اتا- باباڭ تاۋەلسىزدىگى جوق كەزدە كورگەنى اناۋ. بۇلار قىتايعا وتكەن سوڭ ۋاقىتشا وكىمەت ورنادى. ولاردىڭ بار بىتىرگەنى - قازاقتى ىزدەدى. قىتايعا ء«بىزدىڭ حالقىمىزدى وتانىنا قايتار» دەگەن رەسمي حات تۇسىرەدى. ولار قۋدالانبايدى، تەك جەرىمىزگە قايتار دەپ تالاپ قويادى.

قىتايعا حالىق كەرەك جوق، ءۇيدى- ءۇيدى ارالاپ تۇرىپ، قايتاردى. كەيبىرى تۋىستارىمىز بار دەپ قالۋعا تىرىستى. حالىق اش، كەلە جاتادى دا قۇلاپ تۇسەدى، قاسىنا كەلىپ قاراساڭ، قۇلاعان جەرىندە جانى شىققان. قايتۋىن قايتقانمەن، جولدا تاعى قىرىلادى. ەرتە كوكتەمدە قايتارعان عوي، ۇزىنسارى كەزىندە، جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەتىن اشوزەك كەزى. قازاق ارى اۋعاندا دا، بەرى اۋعاندا دا سۇراۋسىز قىرىلدى. سەرىكباي بولىستىڭ كوكشەگىر دەگەن ايەلى ايگىلى قوجەكە باتىردىڭ قىزى. سونى قالماق تانيدى. كوركەم شىعارما بولسا دا ويدان شىعارىلعان بەينە جوق، بولعان تاريحتى بۇرمالاۋ جوق. تەك ادامنىڭ پسيحولوگيالىق دايىندىعى، تاريحي نارسەلەردىڭ پسيحولوگيالىق استارىن اشۋ. ونى جازباۋ تاريحقا دا وبال، ادامعا دا وبال.

- بۇل تاقىرىپقا «جاۋ جاعادان العاندا» رومانى باستاۋ بولعان سياقتى. ەكەۋى دە ەلەڭ- الاڭ ۋاقىتتا قازاقتىڭ باستان كەشكەن قيىن كەزەڭىن قامتيدى. بۇل جالعاستىقتىڭ تۇبىندە زاڭدىلىق بار دەيسىز بە؟

- ول كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ورناۋى تۋرالى عوي. ەلۋ جاسىمدا تۋعان جەرگە دەگەن بورىشىم سياقتى قاراپ، جيىرما كۇن مەملەكەتتىك مۇراعاتتا وتىردىم، جيىرما كۇن جاركەنتتىڭ مۇراعاتىندا وتىرىپ قاراعام. ءبارى تاريحي نارسە، دۋتوۆتى ولتىرگەن ماحمۇت قوجامياروۆتىڭ ءوزىنىڭ قولىمەن جازعانىن وقىدىم. جەكە ليستوكتاعى ۇلتى دەگەن جەرگە تارانشى دەپ جازعان. قالاي بارعانى، قانشا ادام بارعانىن جازادى.

بۇل تاريحي شىندىق. مەنىڭ مەكتەپتە بىرگە وقىعان اقجول يۋسۋپوۆ دەگەن دوسىم بار، سونىڭ اكەسى قاتىسقان. اكەسىن كوردىك، اكەسىمەن سويلەستىك. ولاردىڭ ءبارىن ناگرادتاعان، قىلىش بەرگەن. قىلىش اسىنىپ، تاپانشا ۇستاعانى ءۇشىن «حالىق جاۋى» بولىپ كەتەتىن زامان بولدى. باس كەيىپكەر كىتاپبەك ومىردە بولعان ادام. ساحالينگە ايدالىپ كەتكەن ۇلتانباي تۋرالى ا. چەحوۆ جازعان. «ساحالين» دەگەن وچەركىندە مۇندا مۇسىلماندار دا تۇرادى دەپ، اتى- ءجونىن كەلتىرگەن. ول كىسى ەلگە ورالعان سوڭ، بالاسى ءزارىپ بىزدە العاشقى ريەۆكوم مۇشەسى بولعان. تۋعان تۋىستارى المالىدا، باسقۇنشىدا تۇرادى. تاريحتا شىندىققا جەتۋدەن ارتىق قىزىق جوق.

- تاريح تۇلكىبۇلاڭعا سالىنعان دەيدى تاريحشىلارىمىز، جازۋشىلارىمىز. ءبىر سوزىڭىزدە «ساياسات ساعىم سياقتى سيقىر نارسە» دەگەن ەدىڭىز. ساياسات ارالاسپاعان تاريحقا قاشان قول جەتكىزەمىز؟

- تاريحتى ساياساتتا پايدالانباعان مەملەكەت جوق. تاريحتى ساياساتكەر دە، تاريحشى دا، اقىن- جازۋشى دا پايدالانادى. ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز پالەن دەپ ايتادى دەگەندەرى كەيدە اڭىزعا اينالىپ كەتەدى. اڭىز - تاريح ەمەس. اڭىز سول ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر داۋىردە بولعانىن عانا دالەلدەيدى. مىسالى، رايىمبەك باتىردىڭ توڭىرەگىندە اڭىز كوپ. اڭىز - دامىعان وتىرىك. كەيدە ادامعا زيانىن كەلتىرەدى، اڭىزعا قۇلاعى ۇيرەنىپ العان ادامدار شىندىققا سەنبەيدى، تاريحي شىندىقتى مويىندامايدى. قازىر شىڭعىس حاننىڭ توڭىرەگىندە دە سولاي. تىلەۋبەردى ابەناي ۇلى شىڭعىس حاندى ەشقانداي موڭعول ەمەس دەيدى.

سەگىز ءجۇز جىل بويى سەنىپ كەلدىك وسىعان، ەندى تاريحشىلاردىڭ ءوزى سونى مويىنداعىسى كەلمەيدى. عالىم ءزارىپباي ورازباي يرانداعى ءراشيدديننىڭ ەشكىم كورمەگەن ءتۇپنۇسقاسىن، اۋدارىپ جاتىر. سوندا ەشقانداي موڭعول دەگەن ءسوز جوق. ول موعول دەگەن ءسوزدىڭ قاتە جازىلىپ كەتكەنى. موعولستان - جەتىسۋ. شىڭعىس حاننىڭ تۋىپ- وسكەن جەرى - جەتىسۋ. وعان قارسى شىعۋ ءۇشىن يەروگليفتى مەن بىلاي وقىدىم، سەن بىلاي وقىپسىڭ دەپ ايتا الۋ كەرەك. بىزدە وقىسا دا، وقىماسا دا «ءا، ول وتىرىك» دەي سالادى. تاريحتى مەڭگەرۋ مادەنيەتى، تىڭداۋ مادەنيەتى، ۇيرەنۋ مادەنيەتى كەم. بۇل تاريحشىلاردىڭ وزىندە كەم بوپ تۇر. ال باسقادان نە سۇرايسىڭ؟ تاريحشى ءوزىنىڭ ءپانىن قۇرمەتتەيتىن، تاريحقا قاسيەتتى دەپ قارايتىن بولسا، «شىنىندا ءبىز بۇعان ءمان بەرمەپپىز، مىنا ازاماتتىڭ جازىپ وتىرعانى شىندىق شىعار» دەپ قاراۋ كەرەك.

بۇل - تاريحتىڭ الدىندا دا، اتا- بابانىڭ الدىندا دا ادامگەرشىلىك. «بۇل ساندىراق» دەپ وتىرا بەرەدى كوبى. سەبەبى ول تاريحشى ەمەس. بىزدە «مەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورىمىن، سوندىقتان وتىرىك ايتسام دا شىندىق بولۋى كەرەك. ابەناي ۇلى قىتاي ءتىلىن بىلمەك تۇگىلى، جەر الەمنىڭ ءتىلىن بىلسە دە ول تاريحشى ەمەس، ونى تىڭداماۋ كەرەك...» دەگەندەر بار. قادىرعالي جالايىريدىڭ تاريحشى دەگەن قۇجاتى بار ما ەدى؟ دۋلاتيدىڭ دە تاريحشى دەگەن قۇجاتى بولعان جوق. مىنە، وسىنداي نارسەلەردىڭ كەسىرىنەن اينالىپ كەلگەندە بيىك دارەجەگە كوتەرىلمەگەنىمىز بىلىنەدى. تاريحشى، تاريح دەگەن وتە قاسيەتتى نارسە. ءار ادام كەلتىرگەن دايەككە سىيلاستىقپەن قاراۋ كەرەك. سوندا تاريحتىڭ بەدەلى كوتەرىلەدى. «ويباي، اقىن- جازۋشىلار كوبەيىپ كەتتى، تاريحشى بولماسا دا تاريحتى ايتىپ جاتىر» دەپ بايبالام سالادى كەيبىرەۋلەر. قايتا قۋانۋى كەرەك. وزدەرى ارالاسىپ، پىكىر تالاستىرۋى كەرەك.

مەن جاركەنتتىڭ تاريحىن الدەبىر تاريحشى كەلىپ جازادى دەپ كۇتىپ ءجۇرۋىم كەرەك پە؟ مەن سوندا تۋىپ- ءوستىم، جەردىڭ جايىن بىلەم، ول مەنىمەن بىرگە ولمەۋى كەرەك. بىزدە تاريحتى وقىتۋ ناشار. بۇل تاريحشىلاردىڭ نەگىزگى ءمىنى. تاريحتى يەمدەنۋگە بولمايدى، تاريح حالىقتىكى. حالىققا ناسيحاتتاۋ كەرەك، حالىقپەن اقىلداسىپ جاساۋ كەرەك. تاريح تۋرالى تاريحشىلار عانا سويلەۋ كەرەك دەگەن قاعيدا جوق. تاريحشىلار كىتاپ وقىماسا، ىزدەنبەسە وعان اقىن- جازۋشىلار كىنالى ەمەس قوي.

كىتاپ وقىعاننىڭ ارقاسىندا اقىن- جازۋشى بولادى. ال تاريحشىلاردىڭ كوبى تەك ورىس عالىمدارىن وقۋدان اسپايدى، ءوز عالىمدارىمىزدى مەنسىنبەيدى. ماحمۇت قاشقاريدىڭ اۋدارىلعانىنا بالەن جىل بولدى. تۇنعان تاريح. سوعان پىكىر ايتقان ەشكىمدى بىلمەيمىن. كىتاپتىڭ ىشىندە تالاي تاريح بار، رۋ، تايپالاردىڭ اتى جاتىر. مىنا تايپالاردىڭ اتى پالەن كەزدە ايتىلعان، ءبىز پالەن كەزدە دەپ ءجۇرمىز، نەگە بۇلاي دەپ اريستوۆپەن نەگە سالىستىرمايدى؟ بۇكىل ۇلى ءجۇزدىڭ رۋ تايپالارىن ايتقان، قازاق تايپالارى جونىندە ايتپاعانى جوق. نەگە سونى سالىستىرمايدى؟ ارينە، تاريح ءبىزدىڭ كاسىبىمىز ەمەس، ءبىراق وقيمىز، كورەمىز. مىنە، تاريحقا بەلسەنە كىرىسپەگەن سوڭ وسىنداي بولادى. انەبىر جىلى مارات ءتاجين تاريح تۋرالى بايانداما جاساپ ەدى. بارلىق تاريحشىلار «ەندى قاتىرامىز» دەپ شۋلادى. سول شۋدىڭ ناتيجەسى قايدا؟ ءتاجيننىڭ قىزمەتىڭ اۋىسىپ ەدى، تاريحشىلاردىڭ دا مىندەتى اۋىسىپ كەتتى. اشەيىن بىرەۋگە قولپاشتاپ تاريح جاسايدى. تاريح قانى تامعان شىندىق بولۋى كەرەك.

- ورىستىڭ وتارىندا ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بولساق تا ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى، ۇلتىمىزدى ساقتاپ قالدىق. ۇلتتىق وزەگى ءالسىز حالىق بولسا، جۇتىلىپ كەتەر مە ەدى؟ وسىنىڭ ءوزى قازاق ءۇشىن ەرلىك ەمەس پە؟

- دۇرىس سۇراق قويىپ وتىرسىڭ. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ءبىزدىڭ ەكى ۇلكەن تاريحشىمىز كولحوزداستىرۋدى قولداپ ماقالا جازدى. كامال سمايلوۆ مەنىڭ تاريحتى جازىپ جۇرەتىنىمدى وقىسا كەرەك: «بەكسۇلتان وسىلاي جازىپتى، سەن قالاي قارايسىڭ؟» دەيدى. «ءبىز ۇلت بولىپ قالىستاسپاعانبىز» دەگەن ماقالا ەكەن. «وتار ما ەدىك، قاتار ما ەدىك؟» دەگەن قارسى ماقالا جازدىم. «لەنينشىل جاسقا» شىقتى.

ەگەر ۇلت بولىپ قالىپتاسپاعان بولساق، 1731 -جىلدان 1991 -جىلعا دەيىن 260 -جىل قالاي وتارشىلدىققا توتەپ بەردىك؟ ! ءتىلىمىزدى، شەكارانى، اتا- تەكتى، پسيحولوگيالىق بىرلەستىكتى ساقتاپ قالدىق. ءستاليننىڭ ۇلت بولۋ ءۇشىن قاجەت دەگەن بەس ەرەكشەلىگىن تولىق ساقتاپ قالدىق. بىزدە ديالەكت جوق. شەتەل اسقان قازاقپەن ەركىن تۇسىنىسەمىز. تىلىمىزدەن دە، بارىنەن ايرىلار ەدىك. وسى ماقالانى امانتاي احەتوۆ ورىسشاعا اۋدارىپ باستى. ۇلت بولماساق، بولەك- بولەك جۇرگەن قاۋىم بولساق، ۇزاق جىلدىق وتارشىلدىققا ەشقاشان توتەپ بەرە الماس ەدىك. ءبىز ەرتەدەن ۇلت بولعانبىز. شىڭعىس حان، ءۇيسىن، كوك تۇرىك، ساق، عۇن زامانى بار.

ارعى اتا- تەگىمىزدەن ۇيىمداسقان حالىقپىز، ايتپەسە بىت- شىت بولار ەدىك. ءبىز سول ۇلتتىق ۇيىسۋدى دۇرىس بەكىتە الماي جاتىرمىز. ءاۋ باستا بىرىككەن ەلمىز، ءبىزدى ىرىتكەن كەيىنگى زامان. اتا مەن رۋعا ءبولىنۋ - ناداندىق. ءبىز رۋ ۇعىمىن بولەكتەۋ ءۇشىن قولدانامىز. شىڭعىس حان نايمان، كەرەي، جالايىر، مەركىتتى بىرىكتىرىپ، مەملەكەت قۇرعان. نەگە وسىلار بىرىگە قالدى؟ ءبارىنىڭ اتا- باباسى تۇرىك بولعان سوڭ جينالدى. اناۋ تاڭعۇتتار قايتا- قايتا كوتەرىلىس جاسادى، ويتكەنى ولار تۇرىك ەمەس. وتىرار قازاقتىڭ جەرى دەيدى، وتىرار حورەزم شاحتىڭ جەرى بولعان. «شىڭعىس حان قازاقتىڭ جەرىن قيراتتى» دەيدى. رۋبرۋك، كارپيني، ماركو پولو قازاقستانعا كەلەدى، ەشقانداي قيراعان جەر كورمەيدى. تالدىقورعاننان ون سەگىز شاقىرىم جەردە ەكىوزەن قالاسى بار. سونىڭ ورنى ءالى جاتىر. رۋبرۋك وسى قالانى «ساۋدا ءجۇرىپ جاتىر، ادەمى قالا ەكەن» دەپ سۋرەتتەيدى.

قايالىققا باردىق، شەتەلدەن كوپەستەر كەلەدى دەيدى. شىڭعىس حان ولاردى قيراتپاعان. وسىلاردى كورگەننەن كەيىن ەبى جەلىنە ۇرىندىق دەيدى. قويلىق دەگەندى دۇرىس ايتپايدى. دۇرىسى - قايلىق. رۋبرۋك قايلىققا كەلگەندە «ەندى شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جەرىن كورسەتەم دەپ ءبىزدى ون ەكى كۇن توقتاتتى. ال ونى كورەتىن بولساق، ون بەس كۇنگە ايالدايمىز» دەيدى. شەتەلدىڭ تاريحشىلارى دا، ءبىزدىڭ تاريحشىلار دا جەردى بىلمەيدى. ەبى، سايقىن جەلى قايدا؟ جەر- سۋ اتتارى تۇر. ءبىز قالاي ءمان بەرمەي كەلگەنبىز؟

ءبىر تاريحتى ەكىنشى تاريح نە جوققا شىعارادى، نە دالەلدەيدى. مەملەكەت اتا- بابا جەرىنىڭ ۇستىندە تۇرعان شاڭىراق. ءبىز اتا- بابانى سىيلاۋعا ءتيىسپىز. تۇرىكتەر اۋىز بىرىكتىرگەندە الەمدى بيلەگەن. ءادىل احمەتوۆ پەن اعىلشىن پروفەسسورى امەريكاداعى ۇندىستەردىڭ ارعى اتاسى تۇرىك ەكەنىن دالەلدەدى. بەيبارىس اتىنىڭ تۇياعى تيگەن افريكادا جۇما مەشىتىن اشقان. اتتيلا، شىڭعىس حان ەۋروپاعا بارعان.

ارىستان تاراعان ۇرپاقتىڭ ءۇش بالاسى ءۇش اۋىل بىرىكپەيىنشە، تاۋەلسىزدىك ماڭگى بولمايدى. ماڭگى بولعىڭ كەلسە، ماڭگى قولدايتىن باۋىر تابۋىڭ كەرەك. مەنىڭ ويىم وسى. ء«اي دۇنيە- ايدى» جازعانداعى ماقساتىم وسى.

- جالپى، جاستاردىڭ عالامتور الەمىنە ءوتىپ كەتە جازداپ جۇرگەنى كۇردەلى ءبىر ماسەلە. ولار كىتاپ وقۋدان الشاقتاپ كەتكەن. وسىعان قالاي كەلدىك؟ كوپشىلىك قازىرگى جاستار كىتاپ وقىمايدى دەيدى، ال وسى جاستاردىڭ اتا- اناسى، اتا- اجەسى كىتاپ وقي ما؟ ولار كىتاپ وقىعان بولسا، جاستاردى نەگە كىتاپ وقۋعا تاربيەلەمەيدى؟

- ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا ەڭ كوپ كىتاپ وقيتىن قازاقستان بولاتىن. ودان ايرىلىپ قالدىق، وكىنىشكە قاراي. «مادەنيەت جانە تۇرمىس»، «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالدارى ءاربىر قويشىنىڭ قوينىندا جۇرەتىن، قوي باعىپ ءجۇرىپ، كىتاپ وقيتىن. كوپتەگەن ورىستىڭ جاستارىن بايقادىم، جول قىسقارتۋ ءۇشىن كىتاپ وقىپ وتىرادى. ول ادامگەرشىلىك. كىتاپ وقىماعان ادام جاقسى مامان بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ادام سىيلامايدى، اتا- بابا، تاريحتى سىيلامايدى. اقشاسىن الادى، تاماعى توق.

ادامعا كەرەگى سول عانا بولسا، جانۋاردان ايىرماشىلىعى شامالى. وسى جولى استاناعا بارعاندا قاتتى ويلانىپ كەلدىم. تاۋەلسىزدىككە جەتكەنىمىز وسى ما دەپ كەرگيتىن نەبىر نايساپتار بار. مەن تاڭ قالدىم. استانا- وپەرانى ارالاپ كوردىم. عاجايىپ الەمدى ارالاعانداي اسەر قالدىرادى. تاريحتى وقىعاندا پالەنشە پاتشا سالدىرعان ساراي، مەملەكەتىنىڭ مادەنيەتى داۋىرلەگەن تۇستا سالعان دەپ تاڭداي قاعامىز. سونداي كۇشتى مەملەكەت بولعان ەكەن دەپ دارىپتەيمىز. ءبىزدىڭ استانا مادەنيەتتىڭ عاجايىپ وشاعى، عيماراتتاردىڭ ءارقايسىسى ءبىر ەسكەرتكىش.

ءجۇز جىل بۇرىن تاۋەلسىزدىك الىپ، مەملەكەت قۇرعان ەلدەر بىزگە قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايدى. جيىرما بەس جىلدىڭ ىشىندە قالاي سالىپ العان دەپ تاڭداي قاعادى. وسىنى ءبىز كوتەرە الماي جۇرگەن سياقتىمىز. اقتامبەردى ايتقانداي، وسىنشاما باق- داۋلەتتى كوتەرە الار ما ەكەنبىز؟ ءبىلىم، مادەنيەت، ادامگەرشىلىك كوتەرە الادى، قارىن كوتەرە المايدى. قارىن بۇگىن توق، ەرتەڭ جوق. وسىنداي تاربيە بەرۋدەن ولقىلىعىمىز بار. تاريح - ءبىلىمنىڭ اناسى. وتكەنىڭدى ەكشەيدى، قازىرگىنى سالىستىرادى، بولاشاقتى بولجايدى. كەي ادام «دايار اسقا - تىك قاسىق»، ەشتەڭەنىڭ قادىرىن بىلمەيدى. 16-جىلدىڭ قىرعىنىن بىلمەگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ دە قادىرىن بىلمەيدى.

مەن نەگىزى ايەل، ماحاببات تاقىرىبىندا جازام. سونىڭ وزىندە دە سىيلاستىق تۋرالى جازام. كەز كەلگەن زاڭنىڭ نەگىزى سىيلاستىق. ءبارىن بىلىممەن مەڭگەرۋ كەرەك. سوندا عانا ىرگەمىز مىقتى مەملەكەت بولامىز، از بولساق تا، تەرەزەمىز تەڭ حالىق بولامىز.

جەتى اتا مەن شەجىرە - تاريح، ءبىراق بۇنى قازىرگى جاستار دۇرىس تۇسىنبەدى. گەرودوتتىڭ ءوزى ايتاتىن اناحارسيستەن باستاۋعا بولادى. ارعى اتا قالىپ، بەرگى اتانى دارىپتەپ كەتكەنبىز. ءتىپتى باسى اشىق نارسەنى شاتاستىرامىز. التىن ادام ساق ەمەس، ءۇيسىن. ءۇيسىن، عۇن، قاڭلى ءبىر داۋىردە ءومىر سۇرگەن. وسىنى ۇيسىنگە قيمايدى، رۋلىق، تايپالىق اۋرۋ مەڭدەپ العان كەيبىرەۋدى. وسىدان قۇتىلماي مەملەكەت نىعايمايدى. باسشىلاردىڭ كەيبىرى تايپالىق كوزقاراسپەن دەرتتى، بۇل ەتەك الىپ كەتكەن اۋرۋ. وقىعان جاستار وسىنى جويۋى كەرەك. ءبىلىم ناشارلاپ كەتتى، وسىنى تاراتىپ تۇسىندىرمەسەك ەل بولمايمىز.

- بەكسۇلتان اعا، كوڭىلدى الاڭداتقان، كوكەيدى تەسكەن، جازىلماعان دۇنيەلەرىڭىز بار ما؟ قازىر نە جازىپ ءجۇرسىز؟

- «قىزعا قىزىعۋ» دەگەن اڭگىمە جازىپ ءجۇرمىن. ءىشتارلىق تۋرالى تولعاۋ جازىپ ءجۇرمىن. ءبىرىن- ءبىرى كورە الماۋشىلىق ۇدەپ بارادى. ناداندىقتىڭ ەڭ اسقىنعان ءتۇرى. باعى جانعان ادامدى كورە الماۋدان ارتىق مادەنيەتسىزدىك جوق. 1936 -جىلعى قىرعىندا كورە الماستىقتان ءبىرىن- ءبىرى كورسەتكەن.

«قىزعا قىزىعۋدىڭ» دا نەگىزى وسى. ءبىز سىيلاسا بىلمەيمىز. بىلىمدىلىك دەگەن ءبارىن بىلەتىن ادام ەمەس، بىلىمدىلىك مادەنيەتتە. ول مادەنيەت اۋەلى باسقانى سىيلاۋدان باستالادى. تاريحتى سىيلاۋ - مادەنيەت پەن بىلىمدىلىكتىڭ باستى بەلگىسى. ءادىل سويلەيتىن ادام قاي اۋىلدان بولسا دا، ول سەنىڭ باۋىرىڭ بولۋى كەرەك. ادىلدىك مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ءتۇپقازىعىنا اينالسا، مەملەكەت سوندا مىقتى.

- شىندىقتى تۋرا ايتقانىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن اقنيەت وسپانباي، "تۇركىستان" گازەتى