شوپاننىڭ اڭگىمەسى: قاسقىرلار جاۋىنان ساقتانۋ ءۇشىن قانداي ايلاعا بارادى

استانا. قازاقپارات - ەرتەرەكتە جەتىكول اۋىلىنىڭ شىعىس جاق بەتىندە «ماڭاباي» كولى بولاتىن.
None
None

«جەتىكول جارما» مەن «دۆوينيك» كانالىنىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان. بۇگىندەرى ونىڭ ءىزى بار دا، ءوزى جوق. كەيىننەن ەگىن ورنالاستىرۋعا بايلانىستى «جاسقايرات» كانالىنىڭ ەسكى ارناسى جاڭا ورىننان قازىلدى. كول ەكىگە ءبولىندى. سۋى تارتىلىپ قالدى. ەرتەدە بۇل اۋماق قاسقىردىڭ اڭعىز ورداسى سانالاتىن.

بالا كەزىمىزدە اۋىل بالالارى توپ بولىپ مال ىزدەپ، سول ماڭعا كوپ باراتىنبىز. ونىڭ ايماعى ءيت تۇمسىعى وتپەيتىن قالىڭ توعاي ەدى. بالالار ۋلاپ- شۋلاپ جۇرگەنىمىزدە قاسقىردى، تۇلكى مەن ءشيبورىنى كوزىمىز شالادى. ول ماڭعا جايىلۋعا بارعان ۋاق مالدى جىرتقىش اڭدار ءوز جەمتىگىنە اينالدىراتىن، دەپ جازادى اقمەشىت اپتالىعى گازەتى.

ءالى ەسىمدە، قىستىڭ كۇنى ەدى. ءبىز 7 -سىنىپ وقىپ جۇرگەنبىز. دوسىم جالعاس ەكەۋمىز مال ىزدەپ شىقتىق. كەش تۇسە كول ماڭىنداعى ۇرمە قۇم جيەگىندەگى قالىڭنىڭ ىشىندە مال جايىمەن وتىرعان شوپان كوكەنىڭ ۇيىنە باردىق. بەيسەۋبەت جۇرگەن ءبىزدى كورگەن ول كىسى «نە عىپ جۇرسىڭدەر، مۇندا؟ ءۇي- ىشتەرىڭ بىلە مە؟» دەپ سۇراقتىڭ استىنا الدى. مال ىزدەپ جۇرگەنىمىزدى ايتتىق. ول كىسى «ەندى سەندەر بۇگىن قايتا المايسىڭدار، كەش ءتۇسىپ كەتتى. بۇل ماڭدا قاسقىر كوپ. سەندەر ۇيگە قايتپاڭدار. ءتۇز تاعىلارى ءۇيدىڭ جانىنا كەلىپ ۇلىعاندا ۇيىقتاي المايسىڭ. شيبورىلەر قورا ەتەگىن قازىپ تاستايدى. مىنا مىلتىعىم سەرىگىم. تۇندە قورانى اينالعاندا اسپانعا ءبىر- ەكى اتىپ قويام. ايتپەسە كۇن كورسەتپەيدى. تالاي مالدى جەپ كەتىپ جاتىر» دەدى.

شىنىمەن، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا جىرتقىشتار ۇلي باستادى. شوپان كوكە «قاسقىرلاردى ۇزاق ۇليدى» دەدى دە ول جايلى اڭگىمە تارقاتتى. جالعاس ەكەۋمىز ۇيقىلى- وياۋ تىڭداۋعا كىرىستىك. تاڭنىڭ تەز اتۋىن ىشتەي تىلەپ وتىرمىز.

-  مىنا مەن وتىرعان جەر ناعىز قاسقىردىڭ مەكەنى. قۇمنىڭ ىق جاق جوتاسى. ارلاندار اپان سالىپ تاستاعان. قاسقىردىڭ ۇيالاعىن ۇيشىگى، ۇياسى دەمەيدى «اۋەگى» دەيدى. سەندەر ولاردىڭ باستى قاسيەتىن بىلە بەرمەيسىڭدەر. وزدەرىڭ وقىعان ەرتەگىلەردە ونى اقىماق ەتىپ كورسەتەدى. مۇلدەم ولاي ەمەس. ءتۇز تاعىسىنىڭ ازىعىن اۋلاۋداعى ايلاسى تۇلكىدەن دە اسىپ تۇسەدى. ءبىراق، دالا جىرتقىشى بولعانمەن وتە اقىلدى. اتا- بابامىز وسى جاعىن كيەلى ساناپ، قاتتى باعالاعان. سەبەبى، ولار قانشا ازۋلى بولسا دا كورشىسىنە ەشقاشان قاستىق ەتپەيدى. سوندىقتان «قاسقىر دا قاس قىلمايدى جولداسىنا»... دەگەن ءتامسىل بار قازاقتا. ال، اتا- بابامىز مۇنى بىلمەي ايتپاعان. وسى قاسيەتىن زەردەگە تۇيگەن اتا- بابامىز تەكتىلىگىن باعالاي وتىرىپ، ءتۇز تاعىسىن قانشا جىرتقىش بولعانىمەن كيەلى دەپ ساناعان. وعان دالەلىم بار. مەنىڭ مالىما تيگەن ەمەس.

وسىدان بارىپ قازاق ء«يتتىڭ يەسى بولسا، قاسقىردىڭ ءتاڭىرى بار» دەگەن. ونىڭ سەبەبى، قاسقىردى ەرتەرەكتە «كوكبورى»، «كوكجال»، «ارلان»، «قاندىاۋىز»، «تەرىس اۋىز»، «ءبورى»، «ءيتقۇس»، «شونا» دەپ اتاعان ەكەن. ال ونىڭ اتالىعىن - ابادان، ارلان، كوكجال، بىرىشەك دەسە، انالىعىن - شۋلان، قۇرتقا، ولەكشىن دەگەن. كۇشىگىن - بولتىرىك دەپ اتاعان. «كوكسەرەك» دەپ جاس قاسقىردىڭ ايباتتىسىن، قايراتتىسىن ايتقان. ءبىر ۇيالاس قاسقىردىڭ توبىن «اۋەگى» دەپ اتاعان. ەندى سول توپتى باسقاراتىن ازۋلى قاسقىرى بولادى. ونى - «ابادان» نەمەسە «ابدان» دەپ اتايدى. مىنە، ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز ءتورت تۇلىكتىڭ ءتىلىن عانا ءبىلىپ قويماي، ءتۇز تاعىسىنىڭ دا سىرى مەن قۇپياسىن مەڭگەرە بىلگەن.

ارلان قاسقىر ءبىر ءوزى جول باستاپ جۇرگەنىمەن، ونىڭ سوڭىنان ەرگەن 6-7 توبىرى بولادى. ولار ءىرى قارا مالدارىنا توپ بولىپ، ۇيىمداسىپ شابۋىل جاسايدى. مالعا الدىمەن ارلان اۋىز سالادى. قالعاندارى كومەككە كەلەدى. سونىڭ ىشىندە شۋلانى ءىرى قارا مالىنىڭ ارتقى اياعىنىڭ تامىرىن قيىپ جىبەرەدى. اياعى تىرەۋگە كەلمەگەن سوڭ ول بىردەن قۇلايدى. ولەكشەنى ءىرى قارانىڭ تىك ىشەگىنە جابىسادى. كوكجالى مالدىڭ قارنىن جارىپ تاستايدى. بۇل قيمىلدى ولار ءوزارا اتىنا قاراي ورىندايدى.

بىردەن تۇتقيىلدان ءىرى قاراعا شابۋىل جاساعاندا تاماق پەن قۇلاعىنا جابىسسا ول ارلان بولعانى. ءىرى قاراعا شابۋىل جاساعاندا ولاردىڭ قولدانار ايلا- تاسىلدەرى وتە كوپ بولادى. كوبىنە ۇرعاشى قاسقىر ءىرى قارا مالىنىڭ الدىندا ءيتتىڭ كەيپىن بەرىپ، بۇراتىلىپ، ءمۇلايىمسىپ قالادى. ونى يىسكەي بەرگەندە، بىردەن تاماعىنا جابىسا كەتەدى. ال، ابادان قاسقىر جالعىز ءجۇرىپ شابۋىل جاسايدى. ونىڭ وزىنەن وربىگەن 15-20 شاقتى اۋلەتى بولادى. سول توپتىڭ قامقورشىسى، اقىلشىسى، كوسەمى سانالادى. ول جەمتىگىن كومىپ كەتەدى. باسقا قاسقىر بىلسە دە جەمتىككە تيىسپەيدى. ءوزىنىڭ تۇقىمىنداعى كۇشىكتەرگە بەرەدى. وعان ارلاندار مەن كوكجالدار قارسى كەلمەيدى.

ابادانى بولماسا توبىرلارى كەز كەلگەن يتكە جەم بولىپ كەتەدى. ولاردىڭ وسىنداي تابيعاتتا ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىقتارى بار. ماسەلەن، سول توبىردا جۇرگەن شۋلاننىڭ بولتىرىگىنىڭ ءبىرىن جازىم ەتسەم، مەنىڭ مالدارىمنىڭ بىرەۋىن دە قالدىرماي قىرىپ تاستايدى. ولار كەكشىل كەلەدى. مىنە، ونىڭ تەكتىلىگى وسىندا، - دەدى شوپان كوكە.

نە كەرەك، جالعاس ەكەۋمىز ول كىسىنىڭ قىزىقتى اڭگىمەسىن تىڭداۋمەن سول ءتۇندى ۇيقىسىز وتكەردىك. ءبىر كەزدە «قوي، بالالارىم، تاڭ اتىپ قالىپتى. سەندەر كوز شىرىمىن الىڭدار» دەپ ورنىنا كوتەرىلە بەردى.

بىزدەر سول ساتتە قوسارلانا «ءسىز قاسقىر اۋلايسىز با؟» دەپ سۇراپ قالدىق. سوندا ول كىسى «بالالارىم- اۋ، مەن نەگىزى ارقا جاقتىڭ ادامىمىن. قاسقىردى اۋلاماسام، ونىڭ قىرى مەن سىرىن بىلمەسەم، وسىلاي ولارمەن بىرگە قويىمدى باعىپ، بۇلاي تىرشىلىك جاساماس ەدىم عوي. وندا بۇل اڭگىمەنى نەگە ايتىپ وتىرمىن» دەدى دە قورا جاققا كەتتى...

ارادا قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز، ۇيقىدان وياندىق. اينالا تىم- تىرىس. ورنىمىزدا ءبىراز جاتتىق. جەرتولە سونداي جىپ- جىلى. ءبىر كەزدە ەسىك اشىلدى. كەلگەن شوپان كوكە ەكەن. «ورىندارىڭنان تۇرىڭدار. كەنبايتوبەگە بارامىز. سەندەردىڭ ۇساق مالدارىڭدى تاپتىم. اتالمىش ماڭعا قاقپان قۇرىپ كەتكەنمىن. ونى ەكى- ءۇش كۇننەن بەرى كورگەن جوقپىن، جولاي كورە سالامىز» دەدى. ءبىز ورنىمىزدان جىلدام تۇردىق. دەرەۋ ول كىسىمەن بىرگە جولعا شىقتىق. استىمىزداعى تايلارىمىز تىڭ. شوپان كوكەنىڭ اتى اياڭشىل ەكەن. اراسىندا بىزدەر شاۋىپ قويامىز. مالىمىزدى تاۋىپ بەردى. قاسقىر شاۋىپتى، مال باسى كەم شىقتى.

سودان مالدى ايداپ كەلە جاتقاندا استىمداعى تاي اياق استى وقىرانىپ العا باسپاي قالدى. قوس قۇلاعىن قايشىلاپ، پىسقىرا بەردى. سول كەزدە اعامىز «بالالار تۇرا تۇرىڭدار، وسى ماڭدا قاسقىر بولدى عوي» دەپ العا شاۋىپ كەتتى. ءسويتتى دە ءبىر قالىڭ جىڭعىلدى اينالدى دا، ءبىزدى شاقىردى. «انە، اناۋ ءداۋ جىڭعىلدىڭ تۇبىنە ورالىپ قالعان قاسقىردى كوردىڭدەر مە؟ ەشقانداي قورىقپاڭدار، جىگىتسىڭدەر عوي سەندەر! مەنىڭ قاقپانىما ءتۇسىپ قالىپتى. اۋىرتپالىقتى سۇيرەتىپ كەتە الماعان عوي» دەدى ول كىسى. سودان ەر ارتىنداعى ات دوربادان ابدەن جىپپەن ورالعان قالىڭ كيىمدى الىپ، كوزى جايناپ، ارىلداپ تۇرعان قاسقىرعا قاراي ءجۇردى. كوكجال اۋزىنان جالىن اتىپ، ەشكىمدى ماڭىنا جولاتار ەمەس. جاڭاعى ورالعان زاتتى ونىڭ اۋزىنا توسا قالدى. اناۋ جابىسقان كۇيى قاتىپ قالدى.

اۋىزىنا تىستەتكەن زاتتى قاتتى تارتىپ تۇرىپ، وڭ قولىنداعى باسىنا قورعاسىن قۇيىلىپ جيەدەدەن جاسالعان دۇمبىمەن قاسقىردىڭ باسىنان بىرنەشە رەت ۇردى. سول كەزەڭدەر شوپان كوكە جەتپىستىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتكەن ۇلكەن كىسى بولاتىن. جىگىت سەكىلدى شيراق قيمىلداۋىمەن ەسىمدە قالدى. قاسقىر ارەڭ دەگەندە قۇلادى.

اعامىز بەلدىگىنەن كەزدىگىن الدى دا، ونىڭ تەرىسىن سىپىرۋعا كىرىستى. وسىلاي جالعاس ەكەۋمىز سوعىپ العان قاسقىردى العاش رەت كوزىمىزبەن كوردىك. جولاي ءتۇز تاعىسىنىڭ جون- تەرىسىن سىپىرىپ العان كوكەمىزدەن ارلان جايلى تاعى سۇرادىق.

- جاڭا سەندەر بايقاماعان شىعارسىڭدار. قولىمداعى زاتتى قاسقىردىڭ كوزىنە كوزىمدى تىكە قاراتىپ تۇرىپ تىستەتتىم. ولاي بولماسا، ول وزىنە جولاتپايدى. ونداي ساتتە اياعىمەن توپىراق شاشۋى مۇمكىن. مىنە، ونىڭ اقىلدىلىعى. ونىڭ ونداي دا جاۋلارىن جولاتپايتىن ايلاسى بولادى. مۇنى بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيدى. ول اياعىن شايناپ تاستاپ كەتۋگە ۇلگەرمەگەن. كەيدە سولاي جاسايدى. مىنا وراعاندى «بىلەكشە» دەيدى. نەگىزى، بۇرىندارى اڭشىلار ءوزىنىڭ بىلەگىنە وراپ بارىپ، وعان تىستەتىن بولعان. قازىر مەنىڭ جاسىم كەلدى. سوندىقتان بۇنى وزىمە ساقتىق ءۇشىن جاساعام. تالاي كوكجالدى وسىمەن ۇرىپ الدىم.

قازىر قىس مەزگىلى. قاڭتار ايىندا قاسقىر وي- قىردى كوپ كەزەدى. «قاسقىر جۇيرىك جىلىس جوق» دەگەن ماقال بارعوي قازاقتا. كوپ جورتقانمەن ول وتە ساق كەلەدى. ونىڭ ولاي شيىرلاپ ءجۇرۋىن ءىز تاستاۋ دەپ اتايدى. ءوز ماڭايىن كوپ شيىرلاسا سول توپتىڭ اش- قۇرساۋ جۇرگەنىن بىلدىرەدى.

ونى «قاسقىر جورتاق» دەپ ايتادى. جورتىپ جۇرگەن كەزەڭىندە كەز كەلگەن جانۋاردى الىپ تۇسەدى. وسىنىڭ ءبارىن ول اقىلمەن ىستەسە، ەكىنشى جاعىنان ىزىنە تۇسكەن جاۋىن شاتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. سوڭىنا تۇسكەن تازى ءيت تە، كوپ ىزدەن اڭشى دا شاتاسىپ قالادى. جالپى، قازاق اقپان ايىن امال ايى دەپ ايتادى.

وسى ايدا ولار جۇپ قۇرىپ ۇيىعادى. بۇل كەزەڭ «ءبورى سىرعاق» دەپ اتالادى. ولار ۇيىققان شاقتا اۋا- رايى ءجيى بۇزىلىپ جاڭبىر ارالاس قار جاۋادى. بۇل شاقتى اڭشىلار جاقسى بىلەدى. ءدال وسى تۇستا قاسقىرلار ۇيىعا وتىرىپ توپ قۇرىپ، مالدارعا ءجيى شابۋىل جاسايدى. كەرەك دەسەڭىز، ادامعا دا قاۋىپ توندىرەدى.

قىستا قاسقىردى اۋلاۋ وتە وڭاي. ويتكەنى، ونى اۋلاۋدىڭ بىرنەشە جولدارى بار. قار قالىڭ جىلدارى ومبى قاردان ور جاساۋ ارقىلى قولعا تۇسىرۋگە بولادى. ول اسىرەسە ارقا جاقتا كوپ قولدانىلادى. بۇدان دا باسقا جەمتىك شىرعا، ارقان شىرعا، قودا شىرعا، تۇزاق سالۋ، قارماق سالۋ، تور سالۋ، قاقپان سالۋ تاعى سول سياقتى تاسىلدەرمەن اۋلاۋعا بولادى. قاسقىردىڭ شۇبىرىندى ءىزىن «جىمى» دەيدى. وسى ىزگە تۇزاق، قاقپان، قودا سالۋ ارقىلى اۋلاعان ءتيىمدى. ادامنىڭ ىزىنەن ءيىستى تەز سەزەدى. بىلگەن جاعدايدا ول جىمىن تەز اۋىستىرادى. وندايدا ادام تابانىنا جۋسان ءشوپ بولماسا كيىز بايلاعان ابزال، - دەپ كوكەمىز ءبىراز سىر تارقاتقان-دى.

 ول كىسىنىڭ اڭگىمەسىنەن تابيعاتتا ءوز ورنى بار اڭنىڭ قاسيەتى مەن تەكتىلىگىن ۇقتىق. جىرتقىش عانا ەمەس، اقىلى مەن ايلاسى قاتار جۇرەتىندىگىن بايقادىق. ناعىز تابيعاتتىڭ تازالىقشىسى ەكەنىن تۇسىندىك. ويتكەنى، اۋرۋ نەمەسە ءالسىز جانۋارلارمەن قورەكتەنەتىنىن سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە كىتاپتان وقىپ بىلگەنىمىز تاعى بار. جالپى، ءبىزدىڭ اۋىلدا كوشەن، تۇسەكە، ماۋلەن، مادەن، ساقتاعان، بالا ساقتاعان، يمانعالي، شوپان، جاقسىلىق سەكىلدى ەلگە بەلگىلى اڭشىلار وتكەن. بەرىدە ولاردىڭ كوزىن كورگەن، بۇگىندە اۋىل اقساقالىنا اينالعان قارجاۋباي، زۇلپىحار سىندى اڭشىلار بار.

سوڭعى جاڭالىقتار