كەڭەس يۋسۋپ: «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتى» قالداربەكتىڭ قامشىلاۋىمەن اۋداردىم

استانا. قازاقپارات - كۇنى كەشە عانا ومىردەن وتكەن جازۋشى، اۋدارماشى كەڭەس يۋسۋپتىڭ اۋدارما ماسەلەسى، قازاق ءتىلى، قازاق جانە شەتەل ادەبيەتى، ۇلت تاعدىرى تۋراسىنداعى ءبىراز بۇرىن ايتقان اڭگىمەلەرىن ۇسىنىپ وتىرمىز. ۋاقىت وتسە دە وزەكتىلىگىن جويماعان سۇحبات قالامگەردىڭ تاسقا باسىلعان وي تاڭباسى بولىپ قالا بەرمەك.
None
None

 «بىزدە كاسىبي اۋدارماشىلار دايىندايتىن وقۋ ورنى جوق»

- وسىدان بىرنەشە اي بۇرىن ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىندە «كەڭەس يۋسۋپوۆتىڭ اۋدارماشىلىق ءىس- تاجىريبەسى» دەگەن تاقىرىپپەن ديپلوم جۇمىسى قورعالعانى تۋرالى مالىمەتتى كوزىمىز شالعان ەدى... بۇل - ستۋدەنت جاستار كەڭەس يۋسۋپوۆتى ۇستاز تۇتىپ، ۇلگى ەتە باستادى دەگەن ءسوز بە؟

- وزدەرى نازار اۋدارعان ەكەن، دەمەك، سونداي بىر وي تۇيۋگە بولاتىن شىعار، قايدان بىلەيىن...

ال نەگىزىندە بىزدە اۋدارما جونىنەن ۇلكەن مەكتەپ قالىپتاسقان جوق. راس، جاقسى اۋدارماشىلار بولدى. ول كىسىلەردىڭ كوبى ومىردەن ءوتىپ كەتتى. ەندى بۇل سالادا جاڭاشا كوزقاراس كەرەك بولىپ تۇر. ويتكەنى, بۇل - وتە قاجەت ونەر. ونى باسقا ەلدەگىلەر بيىك دەڭگەيدە باعالاپ وتىر. وكىنىشكە قاراي، بىزدە ونداي كوزقاراس ءالى قالىپتاسا قويعان جوق.

- اۋدارما، اۋدارماشىلىق - شىنىمەن ونەر مە، الدە قاراپايىم كاسىپ تۇرلەرىنىڭ ءبىرى مە؟

- اۋدارما - مادەنيەتتەردىڭ جاقىنداسۋى. ول ادامداردىڭ ءبىر- بىرىمەن تانىسۋى، تابىسۋى ءۇشىن وتە قاجەت. سوندىقتان وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءبارى بۇل ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىر.

- بىزدە اۋدارماشىلار قايدا دايىندالىپ ءجۇر؟

- تازا اۋدارماشىلار دايىندايتىن مەكتەپ جوق بىزدە. راس، ۋنيۆەرسيتەتتەردە كافەدرالار بار. ءبىراق ول جەتكىلىكسىز. ورىستار 1991 -جىلى سوڭىنا ءتۇسىپ ءجۇرىپ حالىقارالىق اۋدارماشىلار مەكتەبى اتتى ينستيتۋت اشتىردى. بىراق ولار اۋدارماعا بۇگىن عانا ءمان بەرە باستاعان جوق. ولاردىڭ اۋدارما جونىنەن ءۇش- ءتورت عاسىرلىق تاريحى بار.

- ال بىزدە...

- ءبىزدىڭ دە اۋدارما جونىندەگى تاريحىمىز تەرەڭگە كەتەدى. ونىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە تۇركى الەمىنىڭ رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان يسمايىل عاسپىرالىنىڭ 1883 -جىلدان باستاپ باقشاسارايدا شىعارىپ تۇرعان «ءتارجىمان» دەگەن گازەتىن اتاۋعا بولادى. قوعامنىڭ ساناسىن وياتىپ، قازاق، تاتار، وزبەك، تاعى باسقا حالىقتاردىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ويلارىن ورتاعا سالىپ وتىرعان وسى باسىلىمنىڭ ءوزى اۋدارما ماسەلەسىنە ەلەۋلى ىقپال ەتكەن ەكەن. ال، ونىڭ بەر جاعىندا قازانداعى باسپاحانالاردان دا كوپتەگەن اۋدارما كىتاپتار جارىق كورىپ وتىرعان. راس، ولار نەگىزىنەن كوركەم دۇنيەلەر بولماعان. ءبىراق، قاي دەرتتەن قالاي ساقتانۋ كەرەك دەگەن سەكىلدى تىرشىلىككە قاجەت دۇنيەلەر اۋدارىلىپ، وقىرمانعا ۇسىنىلىپ وتىرعان.

ال، ورىس حالقىنىڭ اۋدارما تاريحى ءسال باسقاشا. ءبىزدىڭ قازىرگى تاس اتىپ جۇرگەن ماكسيم گوركي بار عوي، سونىڭ ءوزى اۋدارما بويىنشا ۇلكەن دۇنيە جاساعان. ول كىسى بۇكىل الەم ادەبيەتى كىتاپحاناسىن شىعارۋدى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا- اق قولعا العان. سودان باستاپ ولاردىڭ ۇلكەن تارجىمەلىك مەكتەبى قالىپتاسا باستادى. ارينە، ودان بۇرىن دا بولعان عوي، بىراق گوركييدەن كەيىن ءبىرىزدىلىك، جۇيە قالىپتاستى. ال، ورىستاردىڭ ايگىلى اقىنى پۋشكيننىڭ ءوزىنىڭ اۋدارما تۋرالى جازعاندارى ولاردىڭ اۋدارماسى، راسىندا، ەرتەدەن باستاۋ العانىن ايعاقتايدى.

- بۇرىندارى ورىستار قاي ەلدىڭ كىتاپتارىن كوبىرەك اۋدارعان؟

- ول زاماندا فرانسۋز تىلىنەن اۋداراتىن بولعان. ويتكەنى، جالپى توڭكەرىسكە دەيىن ورىستىڭ بيلىكشى قاۋىمى فرانسۋز ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن بولاتىن.

- اۋدارما - مادەنيەتتەردىڭ جاقىنداسۋى دەپ وتىرسىز. ءبىز وزگە حالىقتاردىڭ مادەنيەتىنە قانشالىقتى دەن قويىپ وتىرمىز؟ ماسەلەن، جاڭا ءوزىڭىز ايتقان اۋدارماشىلار دايىندايتىن كافەدرالاردىڭ جۇمىسىنا ءسىز قانداي باعا بەرەسىز؟

- شىنىن ايتقاندا، ولار كوبىنە تەوريا جۇزىندە وقىتۋدان اسا الماي وتىر. تەوريا دەگەن نە، ول - تۇجىرىمدامالار مەن زاڭدىلىقتار عانا عوي. ال، جەكە دارا تارجىمەلەر، اۋدارماشىلىق شەبەرلىك قاجەتىنشە زەرتتەلىپ، وقىتىلىپ جاتقان جوق. مەنىڭ اۋدارماشىلىق مەكتەپ ءالى قالىپتاسقان جوق دەپ وتىرعانىم دا سوندىقتان.

- اۋدارماعا كوبى ونەر دەپ قارايدى دەپ وتىرسىز. وسى ونەر ءتۇرى باسقا ەلدەردە قوعامنىڭ قاجەتتىلىگىن قانشالىقتى وتەپ ءجۇر؟

- اۋدارما - مادەنيەتتەر جاقىنداسۋىنىڭ قۋاتتى قۇرالى دەدىك قوي. ورىستار، ماسەلەن، باتىس ەۋروپانىڭ ادەبيەتىن 1980 -جىلدارى- اق تولىق اۋدارىپ العان. ولاردىڭ سوندا «بىز الەمدەگى ەڭ كورنەكتى دەگەن ادەبي دۇنيەنىڭ ءبارىن اۋدارىپ بولدىق. ەندى سونى جەتىلدىرە بەرەمىز جانە الداعى ۋاقىتتا دۇنيەگە كەلىپ جاتقان جاڭا تۋىندىلاردى اۋدارۋعا دەن قويامىز» دەگەنى بار. قازىر ولار الەم ادەبيەتىندەگى جىلت ەتكەن جاقسى دۇنيەنىڭ ءبارىن ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ الىپ وتىر.

ال بىزدە ازىرگە ونداي مەكتەپ جوق. الەم ادەبيەتىندەگى قۇندى دۇنيەنىڭ ءبارىن اۋدارىپ الىپ وتىرۋعا مۇمكىندىگىمىز كەلمەي جاتىر.

- نەگە؟

- ويتكەنى، كاسىبي اۋدارماشى ماماندار دا تاپشى جانە ونداي مامان دايىندايتىن، تازا اۋدارماشىلار دايىندايتىن وقۋ ورنى دا جوق.

پاۋلو كوەلو قازاققا قۇرمەتىن كورسەتكەن ادام

- قازاققا قازىر قاي سالا بويىنشا اۋدارمالار قاجەت دەپ ويلايسىز؟

- پۋبليتسيستيكا سالاسىنداعى اۋدارمالار قاجەت. ول بىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ تەرمينولوگيامىزدى بايىتۋ ءۇشىن كەرەك. ويتكەنى، قازىر بىزدە ءتىل ماسەلەسى بويىنشا ءارتۇرلى پىكىر قايشىلىقتارى تۋىنداپ، ءتىپتى كەيدە داۋ تۋىپ ءجۇر. تەرمينولوگيا بويىنشا، تىپتەن ءبىرىزدىلىك بولماي وتىر.

- تەرمين دەمەكشى، ءسىز تەرميندەردى قىتايلار سياقتى وزگە تىلدەن ءبىر ءسوز كىرگىزبەي، تولىق اۋدارىپ الىپ قولدانۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيسىز بە، الدە زات پەن اتاۋ قاي ەلدە پايدا بولسا، سول ەلدىڭ ءسوزىن ءسىڭدىرىپ الا بەرۋ كەرەك پە؟

- ءبىزدىڭ تىلىمىزدە، بايىپتاپ قاراساڭىز، پارسىنىڭ ەلەمەنتتەرى كوپ. ارابتىڭ سوزدەرى دە مىڭداپ سانالادى. مىسالى، رەسپۋبليكامىزدىڭ ءتىل ءبىلىمى سالاسىن ۇيىمداستىرۋ ىسىنە وراسان ۇلەس قوسقان فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور لەنينشىل رۇستەموۆ ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى شەتەل سوزدەرىنىڭ قورى 37 پايىز دەسە، ءتىلشى-عالىم نۇرتاس وڭداسىنوۆ دەگەن اعامىز تىلىمىزدەگى پارسى مەن اراب سوزدەرىنىڭ قورى 13 پايىز دەگەن.

 ال ەندى مىنا جاعدايدى قاراڭىز. اۋدارماشى- عالىم ەلەنا شيپوۆا «سلوۆار تيۋركيزموۆ ۆ رۋسسكوم يازىكە» دەگەن كىتاپ شىعاردى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، ورىس تىلىندەگى تۇركى سوزدەرىن زەردەلەگەن عوي. سوسىن كيماسوۆ دەگەن ورىستىڭ اقىن جىگىتىنە «سەندەردىڭ تىلدەرىڭدە 7 مىڭنان استام قازاقتىڭ ءسوزى ءجۇر» دەدىم اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا. سويتسەم، ول: «ەندى ونى قايتىپ بەرمەيمىن» دەيدى ماعان. «ءيا، نەگە بەرمەيسىڭ؟ » دەسەم: «ول - ەندى مەنىڭ تىلىمنىڭ بايلىعى»، - دەيدى... مەنىڭ دە پىكىرىم سونداي. شەت ەلدەن كەلگەن ءسوزدى سىرتقا تەپپەۋ كەرەك، ءسىڭىرىپ الا بەرگەن دۇرىس. ءتىل تابيعاتى مەن زاڭدىلىعىن ساقتاي وتىرىپ، بايىتا بەرۋ كەرەك. ودان ەشكىم زيان كورمەيدى.

سول سەكىلدى قازىرگى كەزدە ءۇش تىل - ءۇش تۇعىر دەپ ءجۇرمىز عوي. ول دا - ءبىز ءۇشىن وتە قاجەت دۇنيە.

 «ازاماتتاردىڭ شەت تىلىن ۇيرەنۋى - مەملەكەتتىڭ دە، ازاماتتاردىڭ وزدەرىنىڭ دە مۇددەسى بولۋى كەرەك»

- سىزشە، كوركەم اۋدارمادا قازىر قازاق قالامگەرلەرى قاي ەلدەردىڭ ادەبيەتىنە كوبىرەك دەن قويۋى كەرەك؟

- مۇمكىندىگىنە قاراي، بارىنە. ويتكەنى، مەنىڭ عانا پىكىرىم پىكىر بولماۋعا ءتيىس. ءبىز ءبارىن ءبىلىپ، تاني بىلگەنىمىز دۇرىس. قازىر ورىس تىلىنە قانداي جاقسى دۇنيەلەر اۋدارىلسا، سولاردى وزىمىزگە اۋدارىپ الۋعا تىرىسىپ جاتىرمىز. ماسەلەن، پاۋلو كوەلو. كەيبىرەۋلەر «پاۋلو كوەلونى اۋدارىپ نە كەرەك؟» دەيدى. پاۋلو كوەلو «زاحيردى» جازعان. ول سونىسىمەن قازاققا دەگەن قۇرمەتىن كورسەتكەن ادام. «مۋراكامي نەگە كەرەك؟» دەيدى. ول دا قاجەت. ونى دا وقيتىن ادام تابىلادى. ءبىز سولاردىڭ ءبارىن اۋدارىپ، وقىرمانعا جەتكىزىپ وتىرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ونىڭ قازاققا قانداي پايداسى بار ەكەنىن بىلەمىز. ءبىز سول ارقىلى، حالىقتى تانيمىز. ماسەلەن، يتاليالىقتار قالاي ويلايدى، فرانسۋزدار قانداي دۇنيەلەردى قۇرمەتتەيدى، قانداي جاقسى زاتتاردى مويىندايدى، سالت- ساناسى قانداي - سونىڭ ءبارىن ءبىلىپ، تانىپ، رۋحاني جاقىنداي تۇسەمىز.

- ءوزىڭىز بالالارىڭىزدى ۇيدە قاي تىلدە تاربيەلەيسىز؟

- مەن قازىر بالالارىما، نەمەرەلەرىمە «ءۇش تىلدى مەڭگەرىڭدەر» دەپ ۇيرەتىپ ءجۇرمىن. سونىڭ ىشىندە، ءبىراق قازاق ءتىلى - مىندەتتى. ءبىز ءۇش تىلگە قازاق ءتىلى - ءوزىمىزدىڭ انا تىلىمىز ارقىلى بارۋىمىز كەرەك. ەكى ءتىلدى تەڭ ۇستاپ، وعان اعىلشىن ءتىلىن دە قوسىپ الساق، وي- ءورىسىمىز ودان سايىن كەڭي تۇسەر ەدى.

- اتا زاڭىمىزدا دا، مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى ەكەنى جازىلعان. ءبىراق، زاڭ بابىنداعى قۇرمالاس سويلەمنىڭ وسى ءبىرىنشى جارتىسى ورىندالماي، ءبارىمىز «ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ دارەجەدە قولدانىلادى» دەگەن ەكىنشى جارتىسىن جالاۋ ەتىپ ۇستانىپ ءجۇرمىز. مۇنداي جاعدايدى بولدىرماۋ «ءار قازاق قازاق ءتىلىن ءبىلسىن!» دەپ، ار جاعىن قويا تۇرساق بولماي ما؟ جالپى مەملەكەت تاراپىنان مەملەكەتتىك ءتىلدى عانا تالاپ ەتىپ، باسقا شەت تىلدەرىن ازاماتتاردىڭ جەكە مۇددەسى ەتىپ قالدىرۋعا نەگە باتىلىمىز بارماي وتىر؟

- كەڭەستىك كەزدە «قوس ءتىل - قوس قاناتىڭ» دەگەن ايدار بولعان. بارشامىز سول ءسوزدى ۇرانداتىپ ۇستادىق تا. ءبىراق، سونىڭ سوڭىندا كەيىنگى ۇرپاقتى ءوز تىلىنە تەلي الماي الەك بولدىق. ازاماتتارىمىزدى ءوز ءتىلىن بىلۋگە مۇددەلى ەتە الماي قالدىق. ەندى قازىر، قۇدايعا شۇكىر، جاعداي تۇزەلىپ كەلە جاتىر عوي.ء بىراق بىزدەي زارداپ شەككەن حالىق جوق ءتىل جونىندە. ءبىز، 1938 -جىلعى دەرەك بويىنشا، 28 پايىزدىڭ ماڭايىندا عانا بولىپ قالعان حالىقپىز. ول جاعدايعا بىردەن كەلىپ تۇسكەنبىز. ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ «زايا ۇرپاق» دەپ جازعانى دا سوندىقتان. ورىستاردا دا مۇنداي پروبلەما بولعان. ەشكىم ونى اينالىپ وتە العان جوق.

- ءبىز، ءوزىڭىز ايتپاقشى، الەم ادەبيەتىنە ورىس ءتىلى ارقىلى عانا ەنە الىپ وتىرمىز. شەت تىلدەرىن وقىساق تا، ورىس ءتىلى ارقىلى وقيمىز. بۇل ءۇردىس، سىزدىڭشە، قاشانعا دەيىن جالعاسۋى مۇمكىن؟

- ورىس ءتىلىن نەگە تاستاپ كەتەسىز؟.. بۇل كوپ ۋاقىتقا دەيىن سوزىلادى. ويتكەنى،  ءبىز - از حالىقپىز. الەمگە ورىس ءتىلى ارقىلى شىعامىز. ورىس ءتىلى ارقىلى الەم حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىنە جاقىندايمىز. ول - دۇنيەدەگى التى ءتىلدىڭ ءبىرى.

نەگىزى ءبىزدىڭ كورمەگەنىمىز كوپ. ءتىلىمىز جوعالىپ كەتۋگە ءتيىس ەدى، ءبىراق، جوعالماي قالدى. نەگە جوعالمادى دەيسىز عوي؟ وتكەندە گەنريح بابايەۆ دەگەن عالىم: «ادەبي باي ءتىل ەشقاشان جوعالمايدى» دەدى. بۇل ءسوزدى مۇحتار اۋەزوۆ تە ايتقان. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز مەملەكەتتىك دارەجەدە قولدانىلماسا دا، ونىڭ ادەبي الەۋەتى جويىلعان جوق. ءتىلىمىزدىڭ قۋاتى دا سول ادەبي الەۋەتىندە، ءتىلدىڭ بايلىعىندا. ءبىز - باي ءتىلدىڭ مۇراگەرلەرىمىز. ءتىلىمىز سوندىقتان جوعالماي وتىر جانە ول جوعالمايدى دا. ال ەگەر بۇگىن جاپپاي قازاق تىلىنە كوشىپ، باسقالاردى ىسىرىپ تاستايىق دەسەك، وندا ورىس ءتىلدى مامانداردى قايدا قويامىز؟ .. ولاي ەتۋگە بولمايدى. راس، بارلىق جاعداي وسى كۇيىندە قالسا ەكەن دەپ تىلەيتىن كونفورميستەر بار. ولار ءتىلىمىزدىڭ دامىپ، مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ءوز كۇشىنە يە بولۋىنا دا جول بەرگىسى كەلمەيدى. جاعدايدىڭ وسى كۇيى وزگەرىسسىز قالعانىن قالايدى. نەگىزى سول كونفورميستەردىڭ قاتارىن ءبىراز ازايتۋىمىز كەرەك. ءتىلىمىزدى ءبىلۋدى مىندەتتەۋ كەرەك. ورىس حالقى ءتىلىمىزدى قابىلداي ما، جوق پا - ول ماڭىزدى ەمەس. ءوز تىلىمىزدى ءوز ۇرپاعىمىزعا سىڭدىرە بەرۋىمىز كەرەك.

...

مەن ءوزىم قالادا وسكەن اداممىن. سوندا اتامىز مارقۇم اپاما: «قايتكەندە دە بالالاردى قازاقشا وقىت!» دەپ ەسكەرتىپ كەتكەن ەكەن. ءوزى ءبىراق كوممۋنيست شال بولاتىن. كەزىندە كولحوزدىڭ ءتوراعاسى رەتىندە دە قىزمەت اتقارعان. كەيىن اجەمىز وعان كونبەي، مەنەن كەيىنگى كىشى ۇلدى ورىس مەكتەبىنە بەرەدى. مەنىڭ شەشەم: «اپا، ءسىز نە ىستەپ جاتىرسىز؟ اتام بالالاردى قايتكەندە دە قازاقشا وقىت دەمەۋشى مە ەدى؟» دەپ، شىر- پىر بولادى. ءبىراق قازاقتا، ءوزىڭىز دە بىلەسىز عوي، ەنەنىڭ ءسوزى جۇرەدى. «جايىڭا وتىر، مىنا زاماندا ورىسشا بىلمەسە بولمايدى» دەپ، بوي بەرمەي، ورىس مەكتەبىنە بەرەدى. كەيىن بالانىڭ مىنەزى وزگەرىپ شىعا كەلگەندە بارىپ: «ءاي، شال بىردەڭەنى ءبىلىپ ايتقان ەكەن عوي» دەپ، بارماعىن تىستەدى... ال، ءبىزدى شەشەمىز اتامنىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسىپ قازاقشا وقىتقان. سانامىز جەتىك. قازىر قانشا ءتىل بىلۋگە تىرىسىپ، قايدا قىزمەت ەتسەك تە، ەشكىمنەن كەم بولىپ جۇرگەنىمىز جوق.

نەگىزى بۇگىن- اق ەنگىزۋگە بولادى ءتىلدى. ورىستىڭ ءبىر دەپۋتاتى كەزىندە ورىس ءتىلىن ەركىن قولدانۋ ءۇشىن 280 ءسوز جەتەدى دەگەن. سول سەكىلدى ءبىز دە قازاق تىلىندە قانشا ءسوز جيى قولدانىلاتىنىن ەسەپتەپ، ورىسءتىلدى ماماندارعا كەڭسە ءتىلىنىڭ تىزبەسىن جاساپ بەرۋىمىز كەرەك. سوندا جاعداي وڭاي شەشىلەدى.

الاش زيالىلارى تۋرالى كوركەم دۇنيەلەر جازۋ كەرەك

- اعا، اۋدارماشى اۋدارىلاتىن ءتۇپنۇسقا شىعارمانىڭ ءتىلىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك پە، الدە اۋدارما شىعارمانىڭ ءتىلىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك پە؟

- اۋدارماشى ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ انا ءتىلىن دۇرىس ءبىلۋى كەرەك. انا ءتىلىن مەڭگەرگەن ادام باسقا ءتىلدىڭ يىرىمدەرىن جەتكىزە الادى. اسىرەسە ءوز تىلىنە اۋدارۋشىلار ءوز تىلىن جەتىك بىلۋگە ءتيىس. ال ەكىنشى ءتىلدى ءتۇسىنۋ شارت.

اۋدارمانىڭ ءرولى كۇشتى. جاڭا اۋدارما - رۋحاني جاقىنداۋ دەپ وتىرمىز عوي.

«كوركەم اۋدارما: سىرى مەن سىنى» دەگەن كىتاپتى باسپاعا تاپسىرىپ قويعانمىن. سوندا اۋدارما ماسەلەسى بۇگە- شۇگەسىنە دەيىن ءسوز بولادى. مەنىڭ ايتپاعىم، ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە فرانسۋزدار «سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتى» ون رەت اۋدارعان. سوندا حەمينگۋەيدىڭ: «قۇداي- اۋ، تالاي رەت «سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتى» قولىما الدىم. تالاي وقىدىم. مەن اعىلشىن ءتىلىن عانا بىلەتىن اداممىن. ءبىراق كونستانت گاردنەردىڭ اۋدارماسى قولىما تيگەنگە دەيىن مەن مىنا كىتاپتى وقي الماي تاستاپ كەتە بەرەتىنمىن» دەگەنى بار. كونستانت گاردنەر - ءوزىڭىز بىلەرسىز، اۋدارماشى ايەل. سونىڭ شەبەرلىگى كوڭىلگە قونعان. كوردىڭىز بە، كەيدە اۋدارمانى وقىعاننان كەيىن عانا شىعارمانى وقۋعا قۇمارلىعىڭ ارتاتىن كەزدەر بولادى.

- دەمەك، اۋدارما، شەبەر اۋدارىلعان دۇنيە شىعارمانىڭ قۇنىن ارتتىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن بە؟

- بۇل - ۇلكەن ماسەلە. اۋدارماشىلاردىڭ وزدەرى ءارتۇرلى قارايتىن ماسەلە. بىردەڭە دەپ ايتۋ قيىن. ءبىراق ەڭ باستىسى - اۋدارماشىلىقپەن اينالىسقاندا شىعارما كەيىپكەرلەرىنىڭ مەنتاليتەتىن، ءتىلىنىڭ، تۇرمىس- سالتىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلۋ كەرەك. كەيدە، ءتىپتى، اۋدارىلمايتىن سوزدەر دە بولادى. ماسەلەن، ورىستىڭ بورشىن «كوجە» دەپ ايتا المايمىز عوي.

- اعا، وسى ابايدىڭ شىعارمالارى پالەن تىلگە اۋدارىلدى دەپ ءجۇرمىز عوي. باسقا حالىقتارعا ابايدى ءوز دەڭگەيىندە تانىتا الدىق پا؟

- جوق، اباي ءالى اۋدارىلعان جوق. ال اۋدارىلدى دەپ داۋ ايتۋشىلارعا ايتارىم، قازىرگى اۋدارماعا قاراعاندا جەرگە قارايسىڭ. ءبىز ءوز قۇندىلىعىمىزدى ءالى وزگە تىلگە ءوز دەڭگەيىندە جەتكىزە الماي وتىرمىز.

- بۇعان نە سەبەپ؟

- سول اۋدارماعا دۇرىس كوزقاراس بولماۋىنان. ۇلكەن وقۋ ورىندارىندا دا اۋدارما ءىسى تۋرالى كافەدرالار عانا اشىپ قويعانبىز. وندا تەوريالىق جاعىنان عانا زەردەلەيمىز. بۇلاي بولماۋى كەرەك. ۇلكەن ماستەر- كلاستار، سەمينارلار وتكىزىپ، اۋدارماشى مامانداردىڭ باسىن قوسىپ، اۋدارماشىلىق شەبەرلىككە ءۇڭىلۋىمىز كەرەك. دۇرىس اۋدارماشىلىق مەكتەپ قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. ال ءبىز قايتىپ ءجۇرمىز؟ ..

ەستەرىڭىزدە بولسا، كەزىندە وسى اتازاڭىمىزدىڭ ءوزىن ءبىز ءۇش- اق كۇندە اۋداردىق. ال تاتارلار كونستيتۋتسياسىن اۋدارتۋ ءۇشىن قۇجاتتى ون ادامعا ءبولىپ بەردى دە، ۋاقىتىن شەكتەمەي، وعان تازا شىعارماشىلىقپەن قارادى. كەيىن الگى ون اۋدارماشىنىڭ باسىن قوسىپ، سالىستىرىپ وتىرىپ، دۇرىس جۇيەسىن ءتۇزىپ شىعاردى. سول سەكىلدى حاسان تۋفان دەگەن اقىندارىن اۋدارعاندا دا ءبىر ولەڭدى التى اقىنعا بەرىپ، اۋدارتىپ، سونىڭ ەڭ جاقسىسىن تاڭداپ العان... ال ءبىز اۋدارمانى وڭاي دۇنيە كورەمىز.

مەن قازىرگى كەيبىر جاپ- جاقسى جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارىنىڭ دا اۋدارمالارىن وقىپ قارادىم. ءىشىڭ اشيدى. شىعارمانىڭ ەڭ ءبىر شىڭى، كەرەمەت ءيىرىمدى تۇستارى اشىلماي قالعان. قازاقتا، بىلەسىز، ادام سەزىمىنىڭ نەشە ءتۇرلى يىرىمدەرىن جەتكىزە الارلىقتاي ءتىل باي عوي. ءبىراق اۋدارماشى سونى جەتكىزە الماي، قينالعاندا، ۇزىك- ۇزىگىمەن تاستاپ كەتىپ وتىراتىن كورىنەدى. وسىنداي جاعدايدا ابايدىڭ تۋىندىلارىنىڭ اۋدارماسى تۋرالى قالاي ءسوز قوزعايسىڭ؟!

- ءسىز گابريەل گارسيا ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىن» اۋداردىڭىز. ونىڭ قوعامعا ۇلكەن جاڭالىق بولىپ قابىلدانعانى دا ەسىمىزدە. شىم- شىتىرىق وقيعالارعا تولى وسى ءبىر كىتاپتى اۋدارۋعا نەلىكتەن قۇمارتتىڭىز؟

- اۋدارماشىلىق جۇمىستى باستاماي تۇرعاندا اجەپتاۋىر پروزا جازىپ جۇرگەنمىن. «جالىننىڭ» ءبىر- ەكى رەت بايگەسىن الىپ، قۇلشىنىسىم ارتا تۇسكەندەي ەدى. بىردە مارقۇم قالداربەك نايمانبايەۆ اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ: «قازاقتىڭ ءتىلى جەتپەيدى عوي، ايتپەسە بىزگە ماسكەۋدەن تاپسىرىس ءتۇسىپ وتىر، گابريەل گارسيا ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىن» اۋدارۋ كەرەك بولىپ تۇر»، - دەدى تاۋسىلا سويلەپ.

 سوسىن: «قازاقتىڭ ءتىلى نەگە جەتپەيدى؟ ورىس ءتىلى جەتكەندە، ماركەستى اۋدارۋعا قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى جەتپەي مە؟» دەپ شامدانىپ قالدىم مەن. «ال جەتسە، كورسەت!» دەدى ول. ءسويتىپ، بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ، ءبىر جىلدا «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتى» اۋدارىپ شىقتىم. قازاق كىتابىنىڭ قورىنا ماركەستىڭ ايگىلى تۋىندىسى وسىلاي قوسىلدى. سوندا بايىپتاپ قاراسام، قالداربەكتىكى وزىنشە ءبىر ءتاسىل ەكەن عوي. قالاي دا كىتاپتى اۋدارتسام دەپ جۇرگەن ەكەن. ال مەن قالداربەكتىڭ قامشىلاۋىمەن كىتاپتى ءبىر اۋدارىپ شىقتىم.

- جازۋشى رەتىندە بۇگىنگى قالامگەرلەر قازاق وقىرماندارى ءۇشىن قانداي دۇنيەلەر جازۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- اۋدارما بويىنشا ايتساق، جاستاردىڭ رۋحىن كوتەرەتىن دۇنيەلەردى اۋدارۋ كەرەك. سودان كەيىن كەشەگى وتكەن الاش زيالىلارى تۋرالى ايتساق بولدى، ولاردىڭ ءومىربايانىن بايانداۋمەن شەكتەلەمىز. بىزگە الاش زيالىلارى تۋرالى كوركەم دۇنيەلەر جازۋ كەرەك. ولاردىڭ ءومىر دەرەگىن تىزبەلەپ شىقپاي، وعان رومانتيكالىق سارىن بەرۋ قاجەت. ال باتىرلار تۋرالى جازعاندا ميفولوگيالىق سانادان رەاليستىك باعىتقا كوشىپ، ەپتەپ- ەپتەپ سەنىمدى، اقىلعا سيىمدى، ادامدى ويلانتاتىن دۇنيەلەر جازۋىمىز كەرەك. قايتكەنمەن بىزدىڭ بوگەنباي، قابانباي، ناۋرىزباي - ءبارى دە ومىردە بولعان، تاريحي تۇلعالار ەكەنىن ايشىقتايتىن دەرەكتەرمەن جازىپ، تابانىن جەرگە تيگىزۋ قاجەت.

- ءسوزىمىزدىڭ باسىندا «اعىلشىن ءتىلىن دە بىلسەك، وي- ءورىسىمىز كەڭي تۇسەدى» دەپ قالدىڭىز عوي. وزگە تىلدە جازىلعان، وزگە حالىقتىڭ كوزقاراسى مەن دۇنيەتانىمى «سىڭگەن» شىعارمالاردى وقۋ، ولاردىڭ ىشىنە «ەنىپ»، «جانىنا» ءۇڭىلۋ، راسىندا دا، وي- ساناعا ىقپال ەتەدى عوي. وسى تۇرعىدان العاندا، اۋدارماشىلىق جۇمىس ءسىزدىڭ ازاماتتىق پوزيتسياڭىز بەن ۇلتتىق كوزقاراسىڭىزعا، جالپى بولمىسىڭىزعا قالاي ىقپال ەتتى؟

- راس، نەبىر تۋىندىلاردى اۋداردىق. شەتەلدىك كلاسسيكالىق تۋىندىلاردى وقىپ، اۋدارمامەن تىنىستاپ، اۋدارمامەن ءوسىپ- وندىك. بۇرىن جۇماعالي دەگەن اعام ايتاتىن: «تۇبىندە سەنەن جاقسى ينتەلليگەنت شىعاتىن شىعار» دەپ... ول كىسى دە كوپ اۋدارعان عوي. ءبىراق... بىلمەيمىن، ءوزىمنىڭ ينتەلليگەنت بولىپ كەتكەن تۇگىم جوق. قازاقى تابيعاتىمدا قالدىم.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

ءنازيرا بايىربەك

«استانا اقشامى» گازەتى، 13.09. 2011 ج.

(سۇحبات ءىشىنارا ىقشامدالىپ، ىشكى تاقىرىپتارى وزگەرتىلىپ بەرىلدى)

 (ءتۇپنۇسقا تاقىرىپ: قازاق اۋدارما مەكتەبى ءالى قالىپتاسا قويعان جوق)

http://qazaqtimes.kz

سوڭعى جاڭالىقتار