بالالار اراسىندا الەمدەگى ەڭ ۇلكەن پروبلەما - سەمىزدىك

قازىرگى ۋاقىتتا تەلەارنالاردان بەرىلىپ جاتقان بالالار تاعامدارىنىڭ ۇشتەن ەكىسىنىڭ كالوريالىق قۋاتى اسا جوعارى جانە ولار دەنساۋلىققا وتە زيان بولىپ وتىر. ءبىراق مۇنى ەلەپ، قاۋىپتىڭ الدىن الىپ جاتقان ەشكىم جوق.
بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا زياندى تاعامداردى تەلەارنادان جارنامالاۋ جونىنەن گەرمانيا مەن ا ق ش، اۆستراليا مەن ۇلى بريتانيا الادى ەكەن. سەمىزدىكتى ارتتىراتىن تاعامدار اتالعان ەلدەر نارىعىنىڭ 90 پايىزىن قۇرايدى. سوندىقتان ماماندار قۇنارلىعى جوعارى تاعامداردىڭ جارناماسىن تەز ارادا شەكتەۋ جونىندە ۇسىنىس ايتىپ وتىر. سابيلەر جىلىنا تەلەارنالاردان 4-6 مىڭ ارالىعىندا جارنامالىق روليكتەر كورەدى، ونىڭ ىشىندە 2 مىڭنان استامى دەنساۋلىققا زياندى تاعامدار. مۇنى ولاردىڭ اتا- اناسى سەزىپ جاتقان جوق. بالالارىنا ءتاتتى اپەرۋگە قۇمار.
شىندىعىندا الەمدىك مالىمەتتەرگە نازار اۋدارساق، جاعداي الاڭداتارلىقتاي. دۇنيەجۇزىندە قازىرگى تاڭدا 177 ميلليون بالا مەن 18 جاسقا دەيىنگى جاسوسپىرىمدەر سەمىزدىكتىڭ زاردابىن تارتىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە 5 جاسقا دەيىنگى 22 ميلليون بالانىڭ ارتىق سالماعى بار. سابيلەر اراسىنداعى سەمىزدىك بۇگىنگى تاڭدا جۇرەك- قان تامىرلارى مەن ديابەت اۋرۋىنىڭ ارتۋىنا سوعىپ وتىر.
ال قازاقستاندا بالالار اراسىنداعى سەمىزدىك دابىل قاعارلىق جاعدايدا ما؟
«دەنە سالماعى ارتىق جانە سەمىزدىككە شالدىققان بالالار قازاقستاندا دا از ەمەس. ماسەلەن 5 جاسقا دەيىنگى بالالار اراسىنداعى بۇل كورسەتكىش %20 شاماسىندا. ال جالپى، 14 جاسقا دەيىنگى بالالار اراسىندا سەمىزدىككە شالدىققاندار كورسەتكىشى %12 عا تەڭ. بۇل وتە جوعارى كورسەتكىش. ەرەسەكتەر اراسىنداعى جاعداي سالماعىنىڭ ارتىقتىعى مەن سەمىزدىككە شالدىققانداردىڭ ۇلەسى قازاقستاندا %56 عا جەتىپ وتىر. ياعني، ءاربىر ەكىنشى قازاقستاندىقتىڭ دەنە سالماعى مولشەردەن ارتىق نەمەسە سەمىزدىككە شالدىققان. جىكتەر بولساق، ەرلەر اراسىندا %53، ايەلدەر اراسىندا %58. ال تەك سەمىزدىككە شالدىققاندار كورسەتكىشى %23 شاماسىندا. 1999-2012 -جىلدار ارالىعىندا قازاقستانداعى بالا تۋۋعا قابىلەتتى جاستاعى ايەلدەر اراسىندا دەنە سالماعىنىڭ ارتىقتىعى 15 پاىزعا وسكەن"، - دەيدى قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە- پرەزيدەنتى ءشامىل تاجىبايەۆ.
اقيقاتىندا، وركەنيەتتى ەلدەردە ارتىق سالماعى بار بالالاردىڭ شەكتەن تىس كوبەيۋى دابىل قاعارلىق دەڭگەيگە جەتتى. مىسالى، ۇلىبريتانيادا سابيلەردىڭ 30 پايىزدان استامى سەمىزدىكتەن زارداپ شەگەدى. كەيبىر زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، 2050 -جىلدارى اتالعان ەلدە سەمىز بالالار سانى 50 پايىزعا جەتۋى مۇمكىن دەگەن بولجام ايتىلادى.
اقيقاتىندا، الەمنىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىندەگى 9 مىڭ ءسابيدى زەرتتەپ كورگەندە، ساراپشىلار مىناداي قورىتىندىعا كەلگەن. سابيلەردىڭ سەمىزدىگىن ارتتىراتىن التى سەبەپ بار، ولار: ارتىق سالماقپەن تۋىلۋ، اتا- انالارىندا سەمىزدىك، 10 ساعاتتان ارتىق ۇيىقتاۋ، العاشقى جىلى جانە سودان كەيىنگى ەكى جىلدا سالماقتىڭ ارتىق بولۋى، مەكتەپ جاسىنا جەتپەي تەرى استىندا مايدىڭ پايدا بولۋى. تاياۋدا ماماندار سابيلەر اراسىندا سەمىزدىكتىڭ تاعى ءبىر سەبەبىن انىقتادى. ول - تەلەديداردى تاپجىلماي وتىرىپ، ۇزاق كورۋ.
مىسالى، 90 -جىلدارى 2-4 جاستاعى سابيلەر اراسىندا سالماقتان اۋىتقۋ ەكى ەسەگە دەيىن وسسە، بۇل كورسەتكىش قازىر ءتورت ەسەگە وسكەنىن كورسەتىپ وتىر. ماماندار اتاپ كورسەتكەندەي، تەلەديدار كورىپ وتىرىپ، تاماق جەۋ بالانىڭ تابەتىن كۇرت ارتتىراتىن كورىنەدى. تويعانىن بىلمەي، تەلەديدار كورىپ وتىرىپ، تاماق جەي بەرۋ بالا ءۇشىن ادەتكە اينالادى دا، ونىڭ اعزاسىندا وزگەرىستەر پايدا بولا باستايدى. راس، تۇراقتى تۇردە جانە ۇزاق ۋاقىت قوزعالىسسىز وتىرىپ، قۇنارلىعى جوعارى تاعامداردى ءوزىڭىز دە جەپ كورىڭىزشى، ءسىز دە سەمىرەسىز. بالانى تەلەديدارعا «الدانسىن» دەپ قالدىرىپ كەتۋ ارقىلى وسىنىڭ جاعىمسىز سالدارىن ويلامايتىنىمىز وتە وكىنىشتى.
ءتىپتى سابيلەردىڭ شەكتەن تىس سەمىرىپ بارا جاتقانى ۇلىبريتانيانىڭ پارلامەنت قابىرعاسىندا ءسوز بولعاننان كەيىن- اق مۇنىڭ شىن مانىندە كۇردەلى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ال شۆەتسيادا سوڭعى 20 -جىلدىڭ ىشىندە 20 جاسقا دەيىنگى جاستار مەن بالالار اراسىندا ارتىق سالماعى بارلاردىڭ سانى 6 ەسە وسكەن. شۆەد ستاتيستيكاسى مىناداي دەرەكتەردى كەلتىرەدى: ەلدەگى ءاربىر ونىنشى بالانىڭ ارتىق سالماعى بار. جالپى، سەمىزدىك ەۋروپا ەلدەرى ءۇشىن الاڭداتارلىقتاي دارەجەگە جەتتى. 2006 -جىلى ءتىپتى قارت قۇرلىقتىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلەرى ىستامبۇلدا باس قوسىپ، «سەمىزدىككە قارسى كۇرەس» اتتى ەۋروپالىق بالالار حارتياسىن قابىلدادى.
ءتىپتى كەيبىر تەلەارنالاردىڭ بەينەروليكتەرىندە سابيلەردىڭ ءسۇيىپ كورەتىن مۋلتفيلمدەرىندەگى كەيىپكەرلەر ارقىلى بالالاردىڭ ءتاتتى تاعامدارىن جارنامالاۋ ءورىس الىپ بارادى. بالالاردىڭ جاعىمدى كەيىپكەرلەرى ارقىلى ءتاتتى تاعامداردى جارنامالاۋعا بولمايدى. جوعارىدا اتى اتالعان اۆستراليا مامانى بريدجەت كەللي مۇنداي كورىنىستەردىڭ دە كوبەيىپ بارا جاتقانىن جاسىرمايدى.
جالپى، الەمدى تولعانتىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءمانىسى مىنادا: جۋىردا امەريكالىق عالىمدار نازار اۋدارارلىق مالىمەتتەر شوعىرىن جاريالادى. جەر شارىندا تويا تاماق ىشپەيتىندەردىڭ سانىنان سالماعى ارتىق، سەمىز ادامداردىڭ قاتارى ارتىپ بارادى. قازىر تورتكۇل دۇنيەنىڭ 800 ميلليونعا جۋىق تۇرعىنى اشارشىلىق جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتسا، ال كەرىسىنشە سەمىزدەردىڭ سانى 1 ميللياردتان استى. ويلاناتىن جاعداي، دەسەك تە ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەگە قايتا نازار اۋدارايىق. بۇرىن ا ق ش، ەۋروپا ەلدەرىندە سەمىز بالالاردىڭ سانى كوپ بولسا، بۇل قۇبىلىس ەندى ازيا ايماعىنا اۋا باستادى.
بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، الەمدە 155 ميلليون سالماعى ارتىق بالالار بار، ونىڭ ىشىندە 45 ميلليونى 5 پەن 17 جاس ارالىعىنداعىلار. بۇرىن «تومپاق» بالالاردىڭ كورسەتكىشى جونىنەن اقش الدىڭعى ورىندى بەرمەي كەلسە، سوڭعى ونجىلدىقتا بۇل وزگەردى. وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك ەۋروپادا بۇل كورسەتكىش 15-30 پايىز ارالىعىندا، ال وڭتۇستىك افريكاداعى مەكتەپ جاسىنداعى سابيلەردىڭ 25 پايىزىنىڭ ءتيىستى نورمادان سالماعى ارتىق. ءتىپتى يتاليادا وسى دەڭگەي 36 پايىزعا جەتكەن كورىنەدى. ال رەسەيدە سوڭعى ەكى جىلدا سابيلەردىڭ سالماعى 2 كەلىگە ارتقان.
...دەمەك، سەمىزدىككە سەرگەك قاراپ، ونىڭ ادام اعزاسىنا اۋىرلىق اكەلەتىنىن ۇعىناتىن كەز جەتتى.
بەرىك بەيسەن ۇلى
«ايقىن»