داياعاششى نەمەسە ادامدى قويىپ جاقسى اتتار دا ءولىپ قالادى

استانا. قازاقپارات -  ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلىنىڭ  ەسسەسىن ۇسىنامىز.
None
None

قۇلاق كۇيى

 جارىقتىق، زەينەلقابدەن اقساقالدان اسقان اتقۇمار جان كورمەپپىن دە، ەستىمەپپىن. ول كىسى ءۇشىن جەر بەتىندە بايگە اتىنان قادىرلى ەشتەڭە جوق سەكىلدى. ءوزى مومىنداۋ كىسى ەدى. قىرسىققاندا وزىنە كوڭىل وسىرەرلىك جۇيرىك تە بىتپەدى. ءبىراق كىمدە جۇيرىك بار، ءومىرى سونىڭ اينالاسىندا ءوتتى. بايگەگە باپتاردا سۋارىسىپ، جايىلتىسىپ دەگەندەي سول اتتى كۇندىز- ءتۇنى اينالىپ- تولعانادى. سول ءۇيدىڭ قولبالاسىنداي جاتا- جاستانا ءجۇرىپ قىزمەت ەتەدى. بىرەۋ جۇيرىك اتىن ارەدىك قويعا، ءيا، الدە ءبىر شارۋاعا ءمىنىپ جۇرگەنىن كورسە، استىنان اۋدارىپ الۋعا بار. «قۇداي- اۋ، باسقا قىلقۇيرىق تابىلماي قالدى ما، وبال ەمەس پە؟ ءما، مەنىڭ اتىمدى ءمىن!» دەپ ءوز اتىن ءتۇسىپ بەرەدى. «بالەنباي دەگەن جۇيرىك اتىمەن قاراعاي سۇيرەپ ءجۇر ەكەن» دەگەندى ەستىسە، باسقا شارۋانى ىسىرىپ قويىپ سولاي تارتادى... بايگە جاقىنداعاندا شاباندوز بالانىڭ قوزى جايىپ، قوي قايىرىپ جۇرگەنىن كورسە تاعى دا قومپىلعا باسادى: «اينالايىن، قوزىڭدى مەن قايىرا تۇرايىن، سەن دەمالشى، ەرتەڭ بايگەگە شاباسىڭ، ۇيقىڭدى قاندىر. بۇلار نە قىلعان ادامدار ەي! اتقا شاباتىن بالاعا قوزى قايىرتىپ. بار جۇگىر، مەن ايتتى دە!» . ءومىرى وسى. جىلقى دا، بالا دا وزىنىكى ەمەس، ءبىراق وسىلاي. اۋىلداعى بۇكىل جۇيرىك وسى كىسىنىكى سياقتى. كۇيىنەدى دە جۇرەدى. سول اتقۇمارلىعىنا ساي ەلدىڭ ەسىنەن كەتپەستەي ءبىر ءسوزى قالدى- اۋ جارىقتىقتىڭ.

 ورتالارىندا زەكەڭ قاريا بار ءبىر توپ ادام كورشى اۋىلداعى قايتىس بولعان كىسىنىڭ جاقىندارىنا كوڭىل ايتۋعا بارادى. بۇلار كىرگەن بەتتە جوقتاۋ ايتىپ داۋىس سالىپ جىلاعان ايەلدەر ءبىر- ەكى اۋىز باسۋ سوزگە توقتاۋ بەرمەيدى. ءۇش قايىرعان «حۇلحۋاللاعا» ءسال كىدىرگەنىمەن، سۇرە اياقتالا بەرە كۇرەكپەن بوگەي تۇرعان ارىق سۋىنداي قايتا ەكپىن الىپ، ەكىلەنە ەڭىرەنىپ قويا بەرەدى. مىنا كىسىلەر ساسا باستايدى. ءبارى ەڭ ۇلكەنى بولعان سوڭ باسۋ ايتىڭىز، توقتاتىڭىز دەگەندەي زەينەلقابدەن اقساقالعا قارايدى. سوندا زاكەڭ، ءبىر جاعى ساسقالاقتاپ قالعانىنان عوي، ءبىر- ەكى جوتكىرىنىپ الىپ: «ە، اينالايىندار! ءجون عوي، جىلاعاندارىڭ ءجون. ءبىراق سابىر ەتىڭىزدەر! اللا سابىرلىلارمەن بىرگە دەگەن. جازمىشتان وزمىش جوق، قيماعانمەن امال نە؟ تالايدى كورىپ كەلەمىز، ءومىر دەگەن سونداي ءوزى، ادامدى قويىپ، نە ءبىر جاقسى جاقسى جۇيرىك اتتار دا ءولىپ قالادى» دەپ جان- جاعىنا (قالاي ايتتىم دەگەندەي) قارايدى دەيدى جارىقتىق. بوساعاعا جاقىن جەردە جوقتاۋ ايتىپ وتىرعان ەكى كەلىنشەك مىرس ەتىپ ورامالدارىمەن بەتتەرىن باسقان كۇيى سىرتقا شىعا جونەلىپتى. جوعارىدا وتىرعان، قايتىس بولعان كىسىنىڭ بايبىشەسى كۇلكىسىن جىلاۋمەن جاسىرىپ مىرس- مىرس ەتىپ جالعاستىرىپ وتىر دەيدى. مىنا جاقتا وتىرعاندار قىسقان كۇلكىنى سىرتقا شىعارا الماي قىستىعىپ ءولىپ قالا جازدايدى. اقىرى بۇلاردىڭ دا الدى دالاعا شىعىپ ۇلگەرىپ، قالعانى ءۇي ىشىندە «جارىلادى» عوي. «اقساقال- اۋ، نە دەپ كەتتىڭىز، اتى نەسى، قايداعى ات؟ » دەپ ەكى شەكەسىن ۇستاپ، توقتاپ- توقتاپ سولقىلداپ تۇرىپ كۇلەدى دەيدى. كوڭىل ايتۋشى قاريامىزدا ءۇن جوق، قىزارىپ، قوس تىزەرلەپ جۇگىنگەن قالپى بۇكتەلە ەڭكەيىپ وتىرىپ قالىپتى...

بۇل ايتىپ وتىرعانىمىزدى كۇي تارتىلاردا دومبىرانىڭ قوس قۇلاعىن كەزەك بۇراپ تىڭقىلداتىپ بابىنا كەلتىرىپ الاتىنى سەكىلدى الدا ايتىلار اڭگىمەنىڭ قۇلاق كۇيى دەپ ءبىلىڭىز. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى زەكەڭ اقساقالدى كوڭىل ايتۋ وقيعاسىمەن كۇلىپ ەسكە السا، اۋىلدا وتكەن ايتۋلى ءبىر بايگەدەگى ءىسىن ايتىپ ەرىكسىز باس شايقاسىپ كۇرسىنىسىپ الاتىن...

داياعاششى

جاس ورتاسىنا كەلگەندە تاناۋىن جارعىزعان ۇلىنا سۇندەت توي جاساپ ات شاپتىرعالى جاتقان ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كورشىسى نيعىمەت ەدى. تويدىڭ دايىندىعى دەپ، اسىرەسە، الىس- جۋىقتان كەلەتىن اتتار جايى، قوناقتار كۇيى دەگەندەي كۇندە كەڭەس، كۇندە دۋمان. اقىلداسۋدىڭ اياعى اتتىڭ اڭگىمەسىنە اۋىسىپ جينالعان جۇرت كەيدە تاڭعا تاياۋ تاراسىپ ءجۇردى.

بايگەدەن ەكى- ءۇش كۇن بۇرىن «داياعاششىلار ءتىزىمىن جاساۋ» دەگەن ءبىر ناۋقان بار. وعان دا ءبىر قوي سويىلىپ، ۇيىمداستىرۋشىلار جينالىپ اقىلداسادى، قىزۋ تالقى جۇرەدى. «وتكەن جولى ەلەۋسىزدىڭ بايگەسىندە ءبىرىنشى اتتى كوكسەگەن ۇستادى، ەندى باجىبەك ۇستاسىن...» ، « ءاي، جاناتتىڭ كەمپىرى ءولىپ، كوڭىلى جاسىپ ءجۇر عوي، ەكىنشى اتتى سو كىسىگە ۇستاتپايمىز با؟ » دەگەن سەكىلدى ۋاجدەرىن العا تارتىسادى. بۇل ءبىزدىڭ اۋىلدا ساقتالىپ قالعان قازاق بايگەسىنىڭ ەرەكشە ءبىر ءداستۇرى ەدى. كەيىن ەسەيە كەلە وزگە ءوڭىردىڭ بايگەسىن كوردىك. كەي وڭىردە بۇل ءداستۇر ءۇزىلىپ، اۋەلگى سورابىن تاپپاي قالىپتى.

داياعاششى تاعايىنداۋ تۇتاس قازاق بايگەسىنىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىنە تاريحي دەرەكتەر ارقىلى دا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. ول تۋرالى ءسال كەيىن. قازىرشە داياعاششى دەگەن كىم، ول نە ىستەيدى دەگەنگە قىسقا جاۋاپ بەرە كەتەيىك.

 مىسالى، بايگەگە جەتپىس ات قوسىلسا سونىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعىنا، ياعني، وتىز اتقا جۇلدە تىگىلەدى. وتىزىنشى كەلگەن اتتى «ءۇزىلىس» دەپ وعان الدىڭعى بەس اتتىڭ ءبىرىنىڭ بايگەسىمەن بىردەي جۇلدە بەرەدى. ول باسقا اڭگىمە... ال وسى وتىز ات بايگەدەن كەلگەن كەزدە ولاردى ۇستايتىن وتىز كىسى توپتان ءبولىنىپ دايىن تۇرادى. وسى ادامداردى داياعاششى دەيمىز. ءار كىمگە نەشىنشى كەلگەن اتتى ۇستايتىنى ەسكەرتىلەدى، قاعازعا دا جازىلىپ قويادى. داياعاششىلار قىراعىلىقپەن ساناپ تۇرىپ، ءوزى ۇستايتىن ات مارەگە جاقىنداي بەرگەندە جاناسالاي شاۋىپ اتتى سۋلىعىنان ۇستايدى دا، سۇيىنشىلەپ يەسىنە اكەلەدى. «اتىڭ بايگەدەن كەلدى مە؟ » دەگەن قايدا، بايگەدەن كەلگەن اتىن جەتەلەپ الدىنا كەلىپ تۇرعان كىسىدەن قازاق نەسىن اياسىن، جۇلدەنىڭ جارتىسى داياعاششىنىكى بولادى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر «بايگەدەن اتىم كەلگەن اتاعى دا جەتەدى، جۇلدەسى -  سىزگە!» دەپ مارتتىك جاسايدى! مۇندايدا «وندا توي بىزدىكىندە! اينالاڭىزدى تۇگەل ەرتىپ كەلە بەرىڭىز» دەپ ەكى سوزگە كەلتىرمەي ەكى ەتەگى جەلبىرەپ ۇيىنە قاراي شابادى داياعاششىڭىز. ءسويتىپ، ءوز الدىنا تىپ- تىنىش، بەي- جاي وتىرعان الگى ۇيدە ءاپ- ساتتە قوي سويىلىپ، قوناق كۇتىلىپ، توي- دۋمان باستالادى دا كەتەدى.

ال ادەتتە ءبىرىنشى اتتىڭ جۇلدەسىنە تۇيە تىگىلسە ونىڭ قاسىنا ءبىر تايىنشا دەگەندەي قوسپاسى بىرگە جۇرەدى. ات يەسى تۇيەنى ءوزى السا دا تايىنشانى داياعاششىعا بەرەدى. سوندىقتان دا داياعاششىنى تاڭداۋ ماڭىزدى. نەگىزىنەن مال دۇنيە جاعىنان ورتالاۋ، الايدا ەلگە سىيلى ۇلكەن كىسىلەردەن قۇرالادى. ءبىرلى- جارىم ۇلكەن اۋلەت، قارا شاڭىراقتا وتىرعانى ەسكەرىلىپ قوسىلعان جاس جىگىتتەر دە بولادى.

قىسقا عانا تاريحي دەرەككە جۇگىنەيىك. «بايگە اتتارىنىڭ الدىنان بىرنەشە ادامدار شىعادى، بۇلاردى «داياشى» دەيدى، [...] بايگەگە شاباتىن اتتاردىڭ سايكەستىگىنە بايلانىستى قانشا سىيلىق بەرىلەتىن بولسا، سونشا داياشى اتتاردى كۇتىپ قاتارلاسىپ تۇرادى. مىسالى، ات ءبىرىنشى كەلە جاتسا، ءبىرىنشى بايگەنىڭ داياشىسى شاۋىپ بارىپ، ات ۇستىندەگى بالانىڭ باس كيىمىن الادى. بۇل تورەشىلەرگە كورسەتىلەتىن ايعاق. داياشى بەرىلەتىن سىيلىقتىڭ 10 پايىزىن وزىنە الادى» دەپ جازادى زەرتتەۋشى احمەت توقتاباي «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» اتتى ەنتسيكلوپەدياسىندا 1905 -جىلعى «اليبيي. كيرگيزسكيە سەزدى №51» قۇجاتىنا سىلتەمە جاساپ. ال زەرتتەۋشى بەكەن قايرات ۇلى «قازاقتىڭ اتبەگىلىك ونەرى» اتتى كىتابىندا «ات ۇستايتىن داياعىشالار (تورەشىلەر) سانى توي يەسى تاعايىنداعان جۇلدە سانىمەن بىردەي بولادى» دەپ جازادى. بايقاپ وتىرعانىڭىزداي ءبىر نۇسقا «داياشى» ، ءبىر نۇسقا «داياعىشى» بولىپ تۇر. ءبىز ەستىگەن، ءالى كۇنگە دەيىنگى قولدانىستاعى نۇسقا «داياعاششى» . اتقا بايلانىستى «ات اعاش» ، «ماماعاش» دەپ كەلەتىن سوزدەردى ەسكەرسەك سوڭعى نۇسقا قيسىنعا كەلىپ تۇرعان سياقتى. قازىر دە قىتايدىڭ التاي، تارباعاتاي ءوڭىرى، موڭعولياداعى قانداستار ورتاسىندا بۇل ءداستۇر ءالى دە قولدانىستا. ونداعى ايتىلۋلاردا «داياعاششى» ، « ءداياعاششى» بولىپ كەلەدى. كەيبىر جەردە «كىرەشى» دەپ تە اتالادى ەكەن. قىسقاسى، بۇدان «داياعاششى» قازاق بايگەسىنە ورتاق ءداستۇر ەكەنىن قاپىسىز اڭعارامىز. بۇل ايتپاق اڭگىمەمىزدە ونىڭ اتىنان گورى ءمان- ماعىناسىنىڭ ماڭىزدىراق ەكەنىن ەسكە سالا كەتكەنىمىز دە ءجون شىعار.

سونىمەن، داياعاششى بولۋ دەگەن توي يەسىنىڭ جانە سول اۋىل ادامدارىنىڭ ۇلكەن قۇرمەتى دەگەن ءسوز. ءيا، الابوتەن اتقۇمارلىعىنا تانتىلىكتەن بولار، ءيا قوڭىرتوبەل تۇرمىسىنا سەپتەسىن دەگەننەن بولار ءبىزدىڭ اۋىلدا زەينەلقابدەن قاريا بايگە سايىن بەلدى داياعاششىلاردىڭ ءبىرى بولۋشى ەدى...

 بايگە

اۋىل ادامدارىنىڭ «بۇل بايگەگە تۇيەقوڭىر كەلەدى ەكەن» دەپ دۇرلىگىسكەنىنە ايعا جۋىقتاعان. تۇيەقوڭىر كورشى اۋداننىڭ جۇيرىگى. ونىڭ الىستان جەتكەن اتاق- داڭقى وراسان ەدى. تاي كۇنىندە قۇنان بايگەگە قوسىلىپ ءبىرىنشى بولىپ كەلىپ، جۇلدەسىنە تۇيە العان ەكەن. سودان بەرى «تۇيەقوڭىر» اتانىپ، «تۇيەقوڭىر» اتانعاننان بەرى الدىنا قىلقۇيرىق تۇسىرمەي بايگە سايىن جالعىز قارا كەلەدى دەيدى...

ال ءبىزدىڭ اۋداندا، ءدال ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇمسىعىنان سىپىرعان ءتولتۋماسى « ءنابيدىڭ كەرتوبەلى» دەگەن جۇيرىك بار. ول دا بايگەگە قوسىلعان التى جىلدان بەرى الدىنا قارا سالماعان حاس جۇيرىك. بايگە سايىن ماڭدايى جارقىراپ جالعىز كەلە جاتۋشى ەدى جانۋار! اۋىلدىڭ كەيبىر بايگەسىندە «ات تەرىنىڭ وبالىنا قالماي بايگەسىن بەرە سالىڭدار» دەيتىن اقساقالدار. وندايدا كەرتوبەلگە «شاپپاي بايگە» بەرىلىپ، سول بايگەدەن ءبىرىنشى كەلگەن ات ەكىنشى كەلگەن سانالادى دا ەكىنشى اتتىڭ جۇلدەسى بەرىلەتىن.

ال! بۇكىل اۋىلدى كۇندە ءدۇبىر، كۇندە كۇبىرگە سالعان سىن ساعات جاقىنداپ كەلەدى. تۇيەقوڭىر مەن كەرتوبەلدىڭ ءبىر بايگەدە جولىعۋى وسى جولى. اتاق- داڭقىنا ەكى جاقتىڭ دا ەلى قانىق قوس جۇيرىك جايلى اڭگىمە جەلدەي ەسەدى. بايگەنىڭ ۋاقىتى تاياعان سايىن مەنىڭ دە بالا كوڭىلىمنىڭ ۋايىمى قالىڭداي تۇسكەن. ءتىپتى، كەي تۇندەرى «كەرتوبەل باسقا ەمەس، وسى جولى ءبىرىنشى كەلسە ەكەن...» دەگەن ارمان- تىلەكپەن ۇزاق ۋاقىت ۇيىقتاي الماي دوڭبەكشيتىن بولدىم. زەينەلقابدەن قاريا كەرتوبەلدىڭ ماڭىندا دەيدى. ءبىر قىزىعى، كەرتوبەل بايگەگە ءوزى باپتالاتىن. ايالاپ ءمىنىپ ءجۇرىپ، بايگەگە 20 شاقتى كۇن قالعاندا جۇگەن- نوقتاسىن سىپىرىپ وزەن بويىنداعى قورشاۋلى تۇبەككە قويا بەرەدى، جانۋار بايگە بەلگىسىن وسىدان بىلەتىن بولۋى كەرەك، سول كۇننەن باستاپ ءوزىن- ءوزى جاراتا باستايدى ەكەن. سۋ تۇنىعىن جۇزە جۇتىپ، ولەڭشوپ جۇلماي، ءتورت اياعىن كوسىلە تاستاپ كۇنگە قىزدىرىنىپ ۇيىقتاپ دەگەندەي ابدەن باپتانادى. زەكەڭ شال كەرتوبەلدىڭ سىرتىنان باعىپ، نازارىن بۇرادى، ۇيقىسىن بۇزادى دەپ كەرتوبەل جۇرگەن اۋماققا مال اياعىن باستىرماي اڭدۋمەن بولادى ەكەن.

تۇيەقوڭىر كەلەردەن ەكى كۇن بۇرىن اۋىلدىڭ اقساقال، كوكساقال، جىگىت- جەلەڭى جينالىپ تاعى ءبىر كەڭەس بولىپ جاتتى. جامان ايتپاي جاقسى جوق، الدا- جالدا كەرتوبەل كەيىن كەلىپ قالسا قايتەمىز دەگەن كەۋىل دە ايتىلدى. بايگە ۇزىن جولعا شاباتىن. تاڭەرتەڭ ەرتە ات ايداۋشىلار ايداپ اكەتەدى، كەشتە ءبىراق كەلەدى. جىگىتتەر جاعىنان بىرەۋ «كەرتوبەل ىشىگەننىڭ جازىعىنا تۇسپەي- اق جەلكە جاعىمەن توتەلەي تارتسا از بولسا دا جول قىسقارتادى» دەي بەرىپ ەدى، « ءتايت» دەدى اكەمنىڭ اعاسى مادەن اتامىز. «حايۋاننان حايۋاندى ارامدىق ىستەپ وزدىرعاندى قاي اتاڭنان كورىپ ەدىڭ؟ اللا كورىپ تۇر عوي. باعىنان كورسىن!» دەپ تىيىپ تاستادى. وسى كەزدە سوزگە كەرتوبەلدىڭ يەسى ءنابي اقساقالدىڭ ۇلى ادىلبەك ارالاستى. «ارتىق دەمەسەڭىزدەر، ءبىر امال بار. كەرتوبەلدىڭ ايعاي سۇيەتىنىن بىلەسىزدەر عوي، ارالشوقىنىڭ تۇمسىعىنداعى جارتاستا بەس- التى جىگىت تۇرسىن. كەرتوبەل ءدال سول جەرگە كەلگەندە قيقۋلاپ ايعايلاسىن، بويىندا جانى بولسا، كەرتوبەل ەكەنى راس بولسا سول جەردەن وزۋى كەرەك!» دەپ تەرەڭ تىنىستاپ ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا ارقاسىن تامعا سۇيەپ كەيىن شەگىنىپ وتىردى...

بايگەگە ەكى كۇن قالعاندا تۇيەقوڭىر كەلدى. ول كەزدە اتتى ماشينامەن الىپ جۇرمەيدى. جەتەلەپ اكەلەدى. تۇيەقوڭىر كوكتوعاي اۋدانىنىڭ ءبىر قيىرىنداعى اۋىلدان شىڭگىلدىڭ ءبىر قيىرىنداعى ءبىزدىڭ اۋىلعا جەتكەنشە اراعا ەكى قونىپتى. اتتى بولدىرتىپ الماۋ ءۇشىن بارىنشا اقىرىن ءجۇرىپ جىلاقوناقتاپ جەتىپتى. قاسىندا ەكى اتقوسشىسى، شاباندوزى بار تۇيەقوڭىردىڭ يەسى كەلىپ تۇسكەندە اينالاداعى ەلى تۇگەل اعىلدى. اماندىق- ساۋلىق سۇراسقانشا- اق اتاعاشتىڭ ماڭى جىپىرلاعان ادامعا تولىپ كەتتى. ۇيمەلەپ تۇيەقوڭىردىڭ و جاق، بۇ جاعىنان شىعادى. تۇتاس تۇرقىن كەستەلى كەجىممەن جاسىرىپ اكەلگەن ەكەن، سوندا دا يەسى شىدامادى، «وۋ، جاراندار جىلقى كورمەپ پە ەدىڭىزدەر؟ وبال ەمەس پە، وسىنشا كوزدىڭ سۇعى، وبال ەمەس پە؟ !» دەپ اتاعاشتان شەشىپ الدى دا شىلبىردى اتقوسشىسىنا بەردى. ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ بىرەۋى اتقوسشىنى اتقوراعا قاراي باستاي جونەلدى.

جانۋار! جاراتىلىسى شىنىمەن وزگە جىلقىدان بولەك ەكەن. تۇرقى قانداي ۇزىن، سۇلۋ! ەسىك پەن توردەي دەگەن وسى شىعار! نەگىزى، كەرتوبەل دە وتە سۇلۋ جىلقى. ءبىراق تۇرقى مىنادان قىسقاراق، ەسەسىنە بيىك ەدى. شوقتىعى جوتالانىپ شىعىپ تۇراتىن. سوسىن ويناقى ەدى جانۋار! جۇرگەن ءجۇرىس تە، تۇرعان تۇرىس تا سۇلۋ، سەرگەك- ءتىن. بەس- التى اتتىڭ ورتاسىنا تۇسسە، شەتىنە قاراي شىعىپ الىپ اندا- ساندا اۋىزدىق باسىپ قويىپ، كەكىل قاعىپ، شۇلعي ويناپ، شەرتە اياڭدايتىن.

 تۇيەقوڭىرىڭىز دا كورگەن كوزدى ءسۇرىندىرىپ تۇر ەندى. ەرتەڭ بايگە دەگەن كۇنى ءبىزدىڭ قوراعا اكەلىپ بايلادى. اتقوسشى جىگىت تاڭ اتقانشا نەشە كىرىپ نەشە شىقتى. بىزدە دە ءجوندى ۇيقى بولمادى. قيال شىركىندە شەك بولعان جوق. قالعىپ بارا جاتىپ كەرتوبەلدىڭ كەلە جاتقانىن كورەم... تۇنەۋكۇنى كەرتوبەلگە مىنەتىن شاباندوز بالا اكىمبەكپەن توبەلەسىپ، ونى ۇرىپ جىبەرگەنىم ەسىمە تۇسە بەرەدى. تاڭدا توبەلەسىپ، كەشتە ۇمىتاتىن ون جاستاعى بالامىز عوي، بايگە تاياعاندا قايتا ەسكە تۇسكەنى. بەكەر- اق تيىسكەن ەكەنمىن دەگەن وكىنىش اندا- ساندا وزەگىمە ءبىر سوعىپ، ءورت جالىنداي جالاپ وتەدى. « ءبىرىنشى بولىپ كەلسە ەكەن بايقۇس...» .

بويمۇزداتار اڭىزاق جەلى بار كۇزدىڭ تاڭى ەندى عانا اتىپ كەلە جاتقاندا ات ايداۋشىلار «ات شىعار، ات شىعارلاپ» ايعايعا باستى. اتتاردىڭ قۇيرىق- جالىن ءورىپ، كۇلتەلەپ كەكىل بۋىپ كەرمەگە بايلاعانشا مونشىق قىزىل اتالاتىن قىزىل تاۋدىڭ جەلكەسىنەن قىلتيىپ كۇن دە شىعىپ كەلە جاتتى. كەرتوبەلدى تاعى دا ءبىر كورمەككە كەرمە جاققا جۇگىردىم. ادام كوپ. قولدارىندا اتتىڭ قۇيرىق- جالىن ءورىپ بايلايتىن شۇبەرەك، اسەمدەپ كەكىلىنە تاعاتىن شوق- شوق ۇكى، قامشىعا بايلاپ اتتىڭ كوزىن ءسۇرتىپ وتىراتىن تۇكتى ماتا، اتقا شاباتىن نەمەرەلەرىنىڭ قالتاسىنا سالىپ بەرەتىن قۇرت، قولباسىنداي كەسەك ەت دەگەن سەكىلدى قىرۋار دۇنيەلەرى بار اجەلەر دە ءجۇر... كەرتوبەل كەرمەنىڭ شەت جاعىنا تامان بايلانىپتى. ءبىر مۇنشا ەل سونىڭ اينالاسىندا ەكەن. جانۋار! ونسىزدا سۇلۋ ەدى عوي، باۋىرىنان جاراپ بابىنا كەلگەندەگى، جال- قۇيرىعى ءورىلىپ ءدۇبىردى سەزگەندەگى تىقىرشىعان بەينەسى ءتىپتى بولەك ەكەن- اۋ! بۇل ءوزى سونداي ات. كوپ جۇيرىك بويىن جاسىرىپ، سۇلەسوق اياڭداپ، بايگەگە قوسىلعاندا عانا باۋىر جازۋشى ەدى عوي. كەرتوبەل كەز كەلگەن ۋاقىتتا جانىڭدى جادىراتىپ جارق- جۇرق ەتىپ تۇرعانى، جارق- جۇرق ەتىپ جۇرگەنى!..

اكىمبەككە «وتكەندەگىنى كەشىر» دەيىن دەپ وقتالعام. جەڭىنەن تارتىپ وزىمە بۇرا بەرگەنشە بولعان جوق، ادىلبەك ەكى قولتىعىنان قاپسىرا ۇستاپ « ءاۋپ، ءبىسسىمىللا!» دەپ كەرتوبەلدىڭ جايداق ارقاسىنا قوندىرا قويدى. تاقىمى تاستاي نەمە عوي، جابىسا قالدى. باسىندا قانقىزىل شىت، جاراسىپ- اق تۇر! تىزگىنىن قاعىپ اسەم باستىرىپ، شەرتە اياڭداتىپ، اينالاسىنا «ال مەن كەتتىم!» دەگەندەي بۇكتەۋلى قامشىسىن بۇلعاپ- بۇلعاپ قويىپ قاز- قاتار ءتىزىلىپ جاتقان اتتارعا قوسىلدى. زۇلپىقار قاريا اماندىق، اقجول تىلەپ باتا بەردى. ءتورت ات ايداۋشى سۇمبەدەي جاراعان 90 عا جۋىق قىلقۇيرىقتى الدارىنا سالدى دا «تەسكەنتاۋ قايداسىڭ» دەپ كولبەپ جاتقان كۇنباتىس كوكجيەككە قاراي تارتىپ بەردى. كەرمەدەن ۇزاپ بارا جاتقان تويەقوڭىردى دا كوزىم شالىپ قالدى. ول دا سۋسىلداپ سۇمدىق سۇلۋ جۇرەدى ەكەن. بالاسى باسىنا كوك شىت تارتىپتى.

اتتار سول جۇرگەننەن مول ءجۇرىپ سيىر تۇستە تەسكەنتاۋعا جەتەدى. ايداۋشىلار سول جەردەن قايىرا ءتىزىپ قايتۋعا بەلگى بەرەدى. جول بويى ەڭىسى دە، ءورى دە، جازىعى دا، تاستاعى مەن قۇمى دا بار. ءوزىم دە بىرنەشە رەت بايگەگە شاپقان جەر. بارعانشا قيىن، سەگىز كوزىڭ تالادى. ارلى- بەرلى قيسايىپ تا وتىراسىڭ. قايتاردا ءبارىن ۇمىتاسىڭ. اۋىرعان، تالعان جەرىڭدى ويلاۋعا دا مۇرشاڭ كەلمەيدى.

سونىمەن مۇندا قالعان جۇرت تۇسكە تامان تويلى اۋىلعا اعىلادى. باس تارتىلىپ، باتا بەرىلىپ دەگەندەي اس ىشىلەدى. استان سوڭ بەسىن وتەپ العان اقساقالدار باستاپ جاياۋ- جالپىلى، تايلى- تاياقتى دەگەندەي بۇكىل ەل بايگەتوبەگە قاراي شۇبايدى. بايگە كەلگەنشە قىزىق دۋمان سوندا بولادى. اۋىل- اۋىل بويىنشا بالۋان سالىنىپ، قول كۇرەستىرىپ، وگىزارقان تارتىسادى. ءان- جىر ايتىلىپ، ايتىس بولادى. وسىنداي جيىن توپتىڭ شىپ- شىرعاسىن شىعارماي اقىرىپ ءجۇرىپ باسقاراتىن قويشىباي دەگەن قاريا بار. اسىرەسە، ات كەلە جاتقاندا الدىنان جۇرىگەتىن جۇرتتى استىنداعى تورجورعامەن كەۋدەلەتە تىقسىرىپ توپقا تىققاندا سىرتىنان قاراپ تۇرعان ادامنىڭ زارەسى قالمايدى. ات بىرەۋدىڭ اياعىن باسىپ كەتەدى- اۋ، بىرەۋدىڭ بالاسىن مىجىپ كەتەدى- اۋ دەپ ويلاماي ما ەكەن دەيسىڭ. قىسقاسى، ول كىسى ءبىر اقىرعاندا جۇرت قويداي ءيىرىلىپ، قوعاداي جاپىرىلادى.

ەكىنتى اۋا ەل ەلەڭدەي باستايدى. بارلىعىنىڭ كوزى ارالشوقىنىڭ تۇمسىعىنداعى جارتاستا. بايگەنىڭ العاشقى اتى ءدال سول تۇستان كورىنەدى. بايگەگە جارالعان- اق جەر شىركىن! بايگە اتتارى سول تۇمسىقتان جارق ەتىپ شىعادى دا، بايگەتوبەگە قاراي تۋرا شاپپاي، قارىنساۋ اينالما جولعا ءتۇسىپ الىپ جۇرتتىڭ كوز الدىندا كوسىلەدى- اۋ! سول بەس شاقىرىمداي جەر جانىڭدى شىعارادى. «شىدار ما قازاق جانى ۇشىپ كەتپەي، اتتارعا شاڭ شىعارىپ كەلە جاتقان!» دەپ جىرلاۋشى ەدى عوي قازاقتىڭ قۇلاگەر اقىنى ءىلياس جانسۇگىروۆ. قۇيرىق تىستەپ كەلە جاتقان اتتىڭ كومبەگە شىلبىرتاستام قالعاندا سۋىرىلىپ العا شىققانى بىرەۋگە قانداي قۋانىش، بىرەۋگە قانداي وكىنىش!؟ ارالشوقىنىڭ تۇمسىعىنان بايگەتوبەگە دەيىنگى وسى ءبىر بەس شاقىرىم جەر ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ شوقشا ساقال، شوشاق تىماقتى شالدارىنىڭ تالايىن قارت بۋراداي كۇركىلدەتىپ كىجىنتكەن، تالايىن جاس بالاداي ۇلپىلدەتىپ ءماز ەتكەن كارى شاڭداق. انەكي، دەمىن ىشىنە تارتىپ، تىم- تىرىس كولبەپ جاتىر...

«ات كەلە جاتىر! ات كەلە جاتىر!» دەگەن ايقايدان ءتۇپ قوتارىلا تۇرەگەلگەن جۇرتتى قويشىباي اقساقالدىڭ ايۋداي اقىرعان داۋىسى سايابىرلاتتى. ارالشوقى تۇمسىعىنىڭ ارعى جاعىنان ەكى قاتار بولىپ اسپانعا كوتەرىلگەن شاڭ ۇلكەن جارتاسقا قاراي ويىستى.

وي، دۇنيە- اي! جۇيرىكتىڭ اتى جۇيرىك دەگەن وسى ەكەن عوي! الگى توقسان قىلقۇيرىقتان توپ جارىپ سول ەكەۋى دارا شىعىپتى. وزگە ەمەس، كەرتوبەل مەن تۇيەقوڭىر! كوك شىت پەن قىزىل شىت! قاتار شىقتى دا قارىنساۋ اينالماعا قاراي ويىستى. ەندىگى شابىس قارايعان حالىقتىڭ كوز الدىنا كولدەنەڭ تارتىلا بەردى. الگى جارتاس باسىنداعى جىگىتتەر قيقۋدى اياماي سالىپ ايقايعا باسقان شىعار دەپ ويلايمىن وسى كۇنى، كەرتوبەل سۋىرىلىپ الدىعا شىقتى! ۇستىندەگى بالانىڭ باسىنداعى شىتى قىزاراڭداپ شىلبىر بويى، ارقان بويى ارىنداپ الىستاپ بارادى. قۇلاعىم تارس بەكىتىلگەندەي مەڭ- زەڭ ءبىر كۇيگە ءتۇستىم. تىعىلىپ، ءۇنىم شىقپاي، بۋلىعىپ قالدىم. ايعايلاعىم كەلەدى، جوق. جىلاعىم كەلەدى، جوق! كەرتوبەل وق بويى وزىپ كەتتى. اكىمبەك قىزىل شۇبەرەك بايلاعان قامشىسىن توبەسىن اينالدىرا بۇلعاپ بارادى!

سونداعى كەرتوبەلدىڭ شابىسى كوز الدىمدا. كوكىرەگىمدە ساقتالىپ قالعان ءتىرى سۋرەت ول. قالىڭ ەلدىڭ تۋرا تۇسىنا كەلگەندەگى شابىسى... تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز ەدى... «اش كۇزەندەي بۇگىلىپ» دەيدى عوي جىردا. كوزىممەن كوردىم سونى، بايگەتوبەدەگى بۇكىل ەل كوردى. جانۋار- اي، مۇنشا سۇلۋ، مۇنشا عاجاپ شابارمىسىڭ! بۇكتەتىلگەندە ارتقى اياقتىڭ تۇياعى يەگىن سوقتى- اۋ، جولبارىستاي اتىلىپ قايتا جازىلعاندا باۋىرى جەرگە تيەر- تيمەس، تالداپ ورگەن قۇيرىعى سۋ بەتىندە قالقىعانداي قارا جەردە ءسۇزىلىپ بارادى!.. ءسويتىپ ءوتتى- اۋ ايلاپ ۋايىمداپ، اپتالاپ كەڭەس قۇرعان قالىڭ ەلدىڭ الدىنان. «جانۋار- اي! نامىس ءۇشىن جاراتىلعان جانۋار- اي!» دەپ شوقشا ساقالدارى ءدىر- ءدىر ەتىپ، كەمسەڭدەپ كەتتى عوي شالدار. مەنىڭ دە تۇلا بويىمنان كوتەرىلگەن ىستىق اعىن بۇرشاقتاپ توگىلدى... راس، ءدال مىنا جەردە ەل ەڭسەسىن كەرتوبەلدەن وزگە كىم كوتەرەر؟ زەكەڭ شال ايتسا ايتاتىنداي ەكەن- اۋ دەيسىڭ كەيدە.

كەرتوبەل مارەگە جەتكەندە جاناسا كەتىپ سۋلىعىنان ۇستاماق بولعان داياعاششى دالباقتاپ دالادا قالدى. اكىمبەك تە ادەيى ىستەسە كەرەك، الىستاپ بارىپ اينالدى دا توپقا قاراي تۋرا سالدى. شوقتىقتى، ايدىندى، ومىراۋلى جىلقىنىڭ شابىسىن قارسى الدىنان كورۋ قانداي عانيبەت! ويىندى ەتتەرى بولەك- بولەك، ماڭدايداعى توبەلى جۇلدىزداي جارقىراپ جينالعان توپتىڭ جەلكە تۇسىنداعى دوڭەسكە قاراي تارتتى. جۇرت سولاي لاپ قويدى. سۇيىنشىلەپ ايقايلاعان جىگىتتەر اكىمبەكتى كوتەرىپ الىپتى...

شولاق تايىممەن شەت جاعالاپ بارىپ ەدىم، جاقىنداۋ ءمۇمىن ەمەس. كەرى اينالا بەرگەن تۇيەقوڭىردى كوردىم. اتقوسشى جىگىت شوقتىعىنا باسىن سۇيەپ تۇر ەكەن. شاباندوز بالا جەردە وتىر. تۇيەقوڭىردىڭ تىزگىنى زەينەلقابدەن اقساقالدىڭ قولىندا. ەكىنشى اتتىڭ داياعاششىسى سول كىسى ەكەن. «اياعىنا قان تۇسەدى، جەتەلەپ جۇرگىزەيىك، ءاي جىگىت!» دەپ سويلەپ تۇرعانىن ەستىدىم. ءدال سوندا سول كىسىنىڭ جۇزىنەن كەرتوبەلدىڭ ءبىرىنشى كەلگەنىنە قۋانعان، تۇيەقوڭىردىڭ ەكىنشى كەلگەنىنە مۇڭايعان بەينە كوردىم. بالكىم ءسويتىپ ويلادىم. بۇل ءسىرا قانداي كۇي؟ قالاي سوندا؟

قۇرمەت

سول كۇنى اۋىل اقساقالدارى زەكەڭ قاريانىڭ ۇيىنە جينادى. ەلدىڭ ايتۋى بويىنشا زەكەڭ شال ادىلبەككە، «سەن بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيدە بولاسىڭ، كەرتوبەلدىڭ تويىن قوناق كەتكەن سوڭ تويلايمىز» دەگەن ەكەن. ءسويتىپ، ەكى جۇيرىكتىڭ يەسى، اۋىلدىڭ قادىرلىلەرى داياعاششىنىڭ ۇيىنە جينالىپ، اقىن- انشىسىمەن، بۇرىنعى وتكەن نەبىر جۇيرىك اتتار جايلى اڭگىمە دۇكەنىمەن كۇزدىڭ تاڭىن ورتالاتادى.

ەكىنشى ات تۇيەقوڭىردىڭ بايگەسى ءبىر تۇيە، ءبىر جىلقى ەكەن. «اقساقال، وسى جۇلدە سىزدە قالسىن!» دەپتى اتتىڭ يەسى. ءبىر جاعى اتى ءبىرىنشى بولىپ كەلمەگەنگە كەيىگەنى دە بولسا كەرەك، كىم ءبىلسىن. «وندا بۇگىن ءبىزدىڭ شاڭىراقتا بولاسىڭ» دەپتى بۇل كىسى.

جۇرت قوزعالاقتاپ تارقاساردىڭ قامىن قىلا باستاعاندا زەكەڭ قاريا ءسوز الىپتى: « ءجا، كوپشىلىك! ءبىر اۋىز ءسوزىم بار ەدى. ءوز باسىم تۇيەقوڭىردىڭ اتاعىن ەستىگەلى التى جىل بولدى. ءبىر كورسەم دەپ ارمانداۋشى ەدىم. جەر الىس، بارىپ كورە المادىم. بۇگىن مىنە كورگەندى قويىپ، بۇيرىق بولىپ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرمىن. بۇعان دا شۇكىرلىك! قۇدايعا مىڭ ءتاۋبا! ات يەسى داياعاششى بولدىڭىز دەپ بۇكىل بايگەسىن ماعان تاستاپ كەتەم دەيدى. مەن بۇعان قارسىمىن. تالاي بايگەدە داياعاششى بولدىم، قۇدايعا شۇكىر! سىيلاعان ەلگە راحمەت! ال ەندى مىنا اتاقتى تۇيەقوڭىردىڭ تۇياعىنىڭ ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ توپىراعىنا تيگەنىنىڭ قۇرمەتىنە مەن، اتى دا تۇيەقوڭىر عوي دەپ ءبىر تۇيەمدى بەرەيىن دەپ وتىرمىن. ەرتەڭ الماي قويىپ جۇرمەسىن، سونى سىزدەردىڭ كوزدەرىڭىزشە ايتىپ قويايىن دەپ ەدىم» دەيدى جارىقتىق، قالبالاقتاپ. بەرىپ وتىرعان تۇيەسى قولىنداعى جالعىز اتانى ەكەن. سونى بىلەتىن، ات دەگەندە شىعارعا جانى بولەك زەكەڭدى بىلەتىن اقساقالدار ريزالىقتان باستارىن شايقاسىپتى. اقساقالدىڭ ىسىنە قاتتى ريزا بولعان تۇيەقوڭىردىڭ يەسى وسى اۋىلعا تاعى ەكى كۇن قونىپ، ەكى تۇيە، ءبىر جىلقىسىن جەتەلەپ اۋىلىنا اتتانعان ەدى.

اتى جەتە الماعان كىسىنىڭ جارىم كوڭىلىن قالاي ايالاعانىن، اتتىڭ قۇرمەتىنە دەپ جالعىز اتانىن بەرگەن وسى پەيىلىن ايتىپ ەسكە الىپ وتىرۋشى ەدى ۇلكەندەر.

كۇي ءتۇيىنى

كوپكە بولىنبەگەن قۋانىش كوڭىل شىركىندى كوتەرىپ جارىتقان با؟ .. داياعاششى دەگەن كىشكەنتاي عانا ءبىر ءداستۇرىنىڭ ۇمىتىلۋىمەن قانشا قازاقتىڭ ءبىر- بىرىنە بەرۋگە ءتيىس قاقىسى، كوتەرۋگە ءتيىس بەدەلى، سىيلىق، سىيى جوعالدى ەكەن؟ بەدەلدى دۇنيەسىنىڭ از- كوپتىگىمەن ولشەمەيتىن پاراساتتى جۇرت ساداقانى دا « ءما، ال!» دەگەندەي نۇقىپ ەمەس، ونى دا سىي، سىيلىق، (داياعاششى دەگەندەي) بەدەل ەتىپ بەرە بىلەدى ەكەن عوي. اتقاندا وعى جەتىپ، ايتقاندا ءسوزى ءوتىپ قابىرگە كىرگەنشە قادىرى قاشپايتىن قاريالار قايدان شىعادى، قاپىسىن تاۋىپ قادىرلەي بىلگەن، سالت- ءداستۇرى سارالى، ۇل مەن قىزى سانالى ەلدەن شىعادى.

 ءداستۇر جەكە دارا ءومىر سۇرمەيدى، نەگە بايلانىستى قالىپتاسقان بولسا سونىمەن بىرگە وركەندەيدى. مىسالى، جىلقىعا بايلانىستى ءداستۇر بولسا ول جىلقىنىڭ قادىرىن بىلۋمەن قابىسىپ جاتادى. ودان تىرشىلىگىنىڭ ءمانىن تاۋىپ، راحاتىن سەزىنگەندە ءومىر دەگەنىڭىز قازاق ءۇشىن وزگەشە قۇلپىرىپ سالا بەرگەن- اۋ ءسىرا!

ءبىر تۋىسىمنىڭ تۋا سالىپ قىتايشا وقىعان بالاسى قۇلاگەر ولگەندەگى اقاننىڭ قايعىسىن كينودان كورىپ تاڭ قالىپ، «ول نەگە جىلاپ ءجۇر، ءبىز ونداي اتتاردى سوعىمعا سويا بەرەمىز عوي؟ » دەگەندە جان- دۇنيەم قوپارىلا كۇيزەلىپ ەدى. قايعىسىن تۇسىنبەگەن قۋانىشىن، جىلاۋىن تۇسىنبەگەن كۇلۋىن تۇسىنە مە؟ اتتى ەت دەپ عانا ۇعاتىن قازاقتىڭ تۇيىق تۇيسىكتى ەندىگى بالالارى سان عاسىرلاپ ساراپتان وتكەن بابالار داستۇرىنەن ۇلەس، راحات الا الماي اقپاراتى كۇشتىنىڭ ارتىنان ەرىپ، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن دە ۇمىتقان كىرىپتار ۇرپاققا اينالا ما، قالاي ءوزى؟

 ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى

15942516_1823889057859141_1965868544_n

كەرتوبەلدىڭ قۇنان كەزى جانە يەسى ادىلبەك

سوڭعى جاڭالىقتار