اقىرزاماندى اڭساعانداردىڭ ارمانى نە؟

ولار قانداي نەگىزگە سۇيەنىپ، پىكىر ايتادى؟ مۇنداي دولبارعا سەنىم بولماسا دا، الەمدىك اقپاراتتا وسىنداي پىكىرلەردىڭ بارىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
ءتىپتى كەزىندە «2012-جىلدىڭ اياعىندا اقىرزامان ورنايدى» دەپ ۇرەيلەرى ۇشىپ، ونى بۇكىل الەمدىك ينتەرنەت ارقىلى تاراتىپ، ۇڭگىرگە تىعىلعان باز بىرەۋلەر دە كەزدەستى. ءبىراق ودان بەرى ءۇش جىلدان اسا ۋاقىت ءوتتى، ەشتەڭە بولعان جوق.
اڭگىمە مىنادا: ەجەلگى مايا تايپالارىنىڭ قولجازبالارىندا «2012-جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اقىرزامان ورنايدى» دەپ جازىلىپ كەتىپتى-مىس. اقيقاتىنا كەلسەك، مايا كۇندەرەگىندە 5125-جىلدان كەيىن ۋاقىت تىزبەسى بىتەدى دە، كۇنتىزبە قايتادان باستاۋ الادى. دەمەك، وسى ۋاقىتقا كەلىپ تۇرعان كەزەڭدە جەر بەتىن قارا تۇنەك باسقان جوق. وركەنيەتتى ءومىر ءالى جالعاسىپ جاتىر. ءبىراق بولجاممەن ءومىر ءسۇرۋ ءالى توقتاي قويعان جوق.
«اقىرزامان بولماي قويمايدى» دەپ ايتىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرسىپىراسى ءوز پىكىرلەرىن «استەرويد جەرمەن سوعىسقان جاعدايدا، دۇنيە توڭكەرىلىپ تۇسەدى» دەگەن تەورياعا اكەپ تىرەيدى. ولاردىڭ بۇلاي ايتۋىنا قانداي نەگىز بار؟ ادامزات ەس بىلگەلى نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتار مەن ءارتۇرلى قورقىنىشتى فيلمدەردى كورىپ كەلەدى جانە ول ءالى دە جالعاسىپ جاتىر. باعزى زامانداردا ءبىزدىڭ پلانەتاعا تۇسكەن الىپ استەرويدتىڭ جارىلىسىنان دينازاۆرلار جوق بولىپ، تاريح قويناۋىنا كەتكەن دەگەن بولجامعا دا ارقا سۇيەيتىندەر بار. سوندىقتان وركەنيەتتىڭ دامۋ ساتىسىندا تۇرعان ادامزاتقا دا وسىنداي قاتەر كەلۋى مۇمكىن دەگەن جورامال دا جاندى بولىپ تۇر.
اقىرزامانعا قاتىستى تاعى ءبىر پىكىرلەر شوعىرى «جەر دۇنيەنى توپانسۋ قاپتايدى» دەگەنگە تىرەلەدى. باسقالارعا قاراعاندا، مۇنىڭ قيسىنى بار. اتاپ ايتار بولساق، بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ پلانەتامىزدا اتموسفەرا تەپە-تەڭدىگىن ساقتاپ تۇرعان ەكى الىپ مۇزداق بار. ونىڭ ءبىرى گرەنلانديادا، بۇل مۇز قاباتىنىڭ قالىڭدىعى 2 شاقىرىمنان اسادى. ەكىنشىسى، انتاركتيكاداعى مۇز قاباتىنىڭ قالىڭدىعى 4 شاقىرىم.
سونىمەن بىرگە سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ كوپ جىلدىق مۇز قاباتتارى 4 مەتر قالىڭدىققا دەيىن قاتادى. ودان باسقا باسىن ماڭگى مۇز جاپقان شىڭدار بار. عالىمداردى قاتتى الاڭداتىپ وتىرعان قاۋىپ وسى.
بۇرىنعىعا قاراعاندا، جەر شارى جىلىپ كەلەدى. جىلىنۋدان مۇزداقتار ەريدى. انتاركتيدا، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتارداعى قالىڭ مۇزداقتار ەرىسە، پلانەتانى توپانسۋ قاپتايدى. سارى ۋايىمعا سالىناتىنداردىڭ ايتاتىنى وسى. راسىندا دا قازىر جەر شارى بۇرىنعىعا قاراعاندا 1,1+ گرادۋسقا جىلىعان.
ەگەر جەر پلانەتاسى ورتاشا ەسەپپەن تاعى 3+ نەمەسە 4+ گرادۋسقا قىزسا، وندا اپات بولادى. ال توپانسۋعا ەشتەڭە توقتاۋ بولا المايدى. ال كەيبىرەۋلەردىڭ اقىرزاماننىڭ اقىرى بولماي قويمايتىنىن عالامدىق جىلىنۋدان كورەتىن سەناريىنىڭ ءبىرى وسى.
اقىرزاماندى بولجاۋشىلاردىڭ قاتارى كوپ. ولاردىڭ ءبىرسىپىراسى عارىش كەڭىستىگىندە ورىن الۋى مۇمكىن نەيتروندىق جۇلدىزداردىڭ قۋاتتى جارلىستارىنان كەيىن جەر دۇنيەنىڭ استان-كەستەڭى شىعادى دەگەن بولجام ايتۋدا.
بۇل ورايدا ولار 2004-جىلى ورىن العان وقيعانى العا تارتادى. ايتا كەتەر بولساق، شىندىعىندا دا 2004-جىلى يندونەزيادا بولعان 7,8 ماگنيتتىق جەر سىلكىنىسى دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىردى. ۇزاماي ارتىنان 9 بالدىق تاعى جەر سىلكىنىسى بولىپ، ەلدىڭ ەسىن شىعاردى. باسقا ەمەس، مۇحيتتا بولعان الاساپىراننان تايلاند پەن يندونەزيا جاعالاۋىندا سۋنامي 1,5 مەترلىك بيىكتىكپەن اسپانعا كوتەرىلىپ، جولداعىلاردى جايپاپ ءوتتى.
الاپات داۋىل مەن وعان قوسىلعان جەر سىلكىنىسىنىڭ سالدارىنان ەكى ەلدە 200 مىڭعا جۋىق ادام قازا تاپتى. ارينە، بۇل كەزەكتى جانە توسىننان بولعان توسىن اپات دەۋىڭىز بەك مۇمكىن. الايدا عالىمدار «وسى وقيعا ورىن الاردان بىرنەشە مينۋت بۇرىن عارىشتاعى ماگنەتار نەيتروندىق جۇلدىزىنىڭ قۋاتتى جارىلىسى مەن سوق¬قىسىنان جەردەگىلەر زارداپ شەكتى» دەگەندى ايتادى.
بۇل سەناريدىڭ ورىن الۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارمايتىندار ەگەر اسپان كەڭىستىگىندەگى نەيتروندىق جۇلدىزدار جارىلىسىنىڭ قۋاتتى سوققىسى تاعى قايتالانار بولسا، جەر شارىندا تاعى اپات بولۋى مۇمكىن دەپ وتىر. ءبىراق بۇل بولجامداردىڭ ورىندالا قويۋى دا ەكىتالاي. ءبىراق قاۋىپ تولاستاماي تۇر. ادامزاتتى الاڭداتقان تاعى ءبىر قاتەر بار. ول يادرولىق سوعىس. جەر شارىنىڭ ءبىراز بولىگىن جايپايتىن سۇم اپاتتىڭ قاۋپى كۇشتى.
ويتكەنى قازىرگى ۋاقىتتا الەمدە ءالى دە يادرولىق قاقتىعىستىڭ قاۋىپ-قاتەرى ساقتالۋدا. ويتكەنى لاتىن امەريكاسىنداعى كەيبىر ەلدەر، سونداي-اق يراننىڭ يادرولىق قارۋعا يە بولۋعا ۇمتىلىسى جويقىن. سونىمەن قاتار سولتۇستىك كورەيا دا ءالسىن-ءالسىن الەمدى اتوم قارۋىمەن ۇركىتىپ قويادى. الەمدىك ساراپشىلاردىڭ شوشىناتىنىنداي ءجونى بار.
مىسالى، ا ق ش- تا 5200 يادرولىق وقتۇمسىق بار. مۇنشاما الاپات قارۋمەن جەر-جاھاندى جويىپ جىبەرۋگە بولادى. ال رەسەيدە 3000 يادرولىق وقتۇمسىق بار. قازىرگى تاڭدا يادرولىق قاقتىعىستىڭ مۇمكىندىگى بۇرىنعىدان دا اسقىنىپ تۇر. ويتكەنى ۋكرايناداعى جاعداي مەن سيرياداعى كۇردەلەنىپ تۇرعان احۋال قازىرگى تاڭدا الاڭداتارلىق جاعدايعا جەتتى. تۇركيا مەن رەسەي اراسىنداعى سالقىندىق تا ەكى ەلدىڭ دامۋىنا جىلى اسەرىن بەرمەي وتىر. كەيبىر دەرەكتەر، اسىرەسە، ا ق ش پرەزيدەنتى بولۋعا ۇمتىلعان ۇمىتكەرلەر قازىرگى تاڭدا رەسەيدى «بولاشاقتا قاۋىپ- قاتەر توندىرەتىن ەلدەردىڭ» قاتارىنا قوستى.
ا ق ش- تىڭ دا ارنايى يادرولىق باعدارلاماسى بار. دەمەك، «يادرولىق سوعىس بولا قالعان جاعدايدا، جەر-جاھاننىڭ استان-كەستەڭى شىعىپ، تىرشىلىك توقتايدى» دەپ جۇرگەندەردىڭ ءبىر سارى ۋايىمى وسى.
ءبىراق وركەنيەتكە ۇمتىلعان الەم ادامزاتتى سانالى تۇردە مۇنداي توسىن اپاتقا اپارا قويماس. ەسكە تۇسىرسەك، جاپون حالقى 1945-جىلى ناگاساكي مەن حيروسيماعا تاستالعان يادرولىق قارۋدان قازا تاپتى، اۋىر زاردابى بار ايىقپاس دەرتكە ۇشىرادى.
انىعىنا كەلگەندە، تۇتاستاي ءبىر قۇرلىقتى قۇرتۋ، سول جەردى قان-جوسا ەتۋ وزدەرىنىڭ بولاشاق گەوساياسي مۇددەسىن ويلاعان مەملەكەتتەرگە تۇك ەمەس.
الپاۋىت ەلدەر سول ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى. كەزىندە «ەگەر ليۆيا جەرىن بومبالاۋدى توقتاتپاسا، ەۋروپاعا حيميالىق قارۋ قولدانۋ تۇك ەمەس» دەپ كاددافيدىڭ ايتقانى بار. راسىندا بۇل قوقان-لوقى دا شىعار. ءبىراق مۇنايلى ەلگە ءوز وكتەمدىگىن جۇرگىزۋ ءۇشىن بارىن سالعان ا ق ش- تىڭ وداقتاستارى حالقىنا تەگىن گاز، وتىن مەن سۋ، تەگىن ەلەكتر قۋاتىن بەرىپ وتىرعان ەلدىڭ كۇل-تالقانىن شىعاردى.
حالىق وشاعىن، وتانىن تاستاپ قاشتى. ميلليونداعان ادام بوسقىنعا اينالدى. 10 مىڭداعان ادام قازا تاپتى. كاددافيدى ءيت ولىممەن ءولتىردى. ەلىڭنىڭ ەركى وزىندە بولماسا، اركىم وسىلاي الىمجەتتىك جاسايدى. ارابتاردىڭ باسىنا الپاۋىت ەلدەر وسىلاي اقىرزامان ورناتتى. قازىر سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ شىعىستىڭ حالقىندا ءسول جوق. ءومىر جوق.
اقىرزامانعا قاتىستى جورامالدارعا قۇلاق تۇرەر بولساق، گمو تۋرالى اڭگىمەلەر دە كۇڭگىرتتەۋ.
نەگىزى، گمو بۇل گەندىك كودىنا بوتەن گەندەر «جابىستىرىلعان ءونىم». مىسالى، كارتوپ گەنىنىڭ قاتارىنا سارىشايان گەنىن قوسۋ ناتيجەسىندە ەشقانداي جاندىك جەمەيتىن كارتوپ ءتۇرى الىنادى. كۇندەلىكتى پايدالانىپ جۇرگەن تاماتتى الساق، وعان سولتۇستىك كامبالاسىنىڭ گەنىن پايدالانعان. ول ايازعا ءتوزىمدى، ۇسىمەيدى. ءبىر ءپىشىندى ءبىراق ءدامسىز المالار ابدەن ءشىرىپ بىتكەنشە كەرەمەت ءيىس بەرەدى.
قازىر بايقاپ قاراساق، ساتىلاتىن جەمىستەر سونداي ادەمى، بىركەلكى جانە ۇزاق ساقتالاتىن بولىپ ءجۇر. بۇل گمو ونىمدەرى. ال ونىڭ ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زيانى بار ما؟ بار. گمو ازىقتارىن پايدالانۋدان وتە قاۋىپتى اللەرگيالىق رەاكسيا پايدا بولادى. ترانسگەندى ونىمدەردى پايدالانۋ اسقازاننىڭ زات الماسۋىن بۇزىپ، يممۋنيتەتتىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى.
قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىنىڭ كوبەيۋىنە سەبەپ بولادى. جاسۋشالاردى مۋتاتسياعا ۇشىراتادى. ءبىراق گمو ونىمدەرىن وندىرەتىن بىرنەشە ەل مۇنىڭ زياندىلىعى تۋرالى ءتىس جارىپ ايتا بەرمەيدى. سوندىقتان «اقىرزامانعا الىپ باراتىن» بۇل جاعداي ادامزاتتىڭ ءوسىپ-ونۋىنە مۇمكىندىك بەرمەي وتىر.
جەر شارى وراسان زور حالىقتى اسىرۋعا قاۋقارسىز. سوندىقتان ءدامدى گمو ونىمدەرىن جەۋ ارقىلى دەموگرافيالىق ءوسىم تومەندەيدى. ءبىراق ادامزات بۇل نارسەنى بىلمەۋى دە مۇمكىن. ساپالى ءونىم دەپ تۇتىنۋىن جالعاستىرا بەرەدى. ونى زەرتتەپ جاتقان ەشكىم دە جوق. كەيبىر ساراپشىلار «گمو ونىمدەرىن ا ق ش بەلگىلى ءبىر ساياسي سيپاتتا وندىرەدى» دەپ تە جورامال جاسايدى.
ءبىراق قارسى شىعىپ، ونى اشىق ايتىپ جاتقان ءبىر ەل جوق. سوعان قاراعاندا، گموڭىزدان ادامزاتقا تۇك پايدا بولماي تۇرعان سياقتى. انىعى بۇل «اقىرزاماننىڭ ءونىمى» دەۋگە كەلەتىن سياقتى.
دەسەك تە، ساراپشىلار بولاشاقتا ەگەر يۋپيتەر پلانەتاسى جارىلىسقا ۇشىراسا، وندا جەرگە وراسان زور زيان كەلۋى مۇمكىن دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى يۋپيتەر پلانەتاسىنا «گاليلەو» عارىش اپپاراتى ءسىڭىپ جوعالىپ كەتكەن. مامانداردىڭ باعالاۋىنشا، كورپۋستىڭ باتارەياسى قىسىمعا شىداماي، اپپاراتپەن بىرگە جارىلىپ كەتۋى مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا يۋپيتەر الىپ سۋ بومباسىنا اينالىپ، كۇن جۇيەسىندەگى باسقا پلانەتالارعا دا وراسان زور زاردابىن تيگىزەدى دە، جەر بەتىندە تىرشىلىك جوعالادى دەگەن جورامال بار.
سونىمەن قاتار كەيبىر مامانداردىڭ بولجامىنا قاراعاندا، نيبيرۋ جۇمباق پلانەتاسىنىڭ جەردىڭ اينالۋىنا تىكەلەي اسەرى بار. جۇمباق پلانەتا جەرگە تىم جاقىنداپ كەلگەن ساتتە ول گەوگرافيالىق پوليۋستى اۋىستىرىپ جىبەرۋى ىقتيمال. ارينە، مۇنداي دولبارلارعا سەنە قويۋ قيىنداۋ شىعار.
دەسەك تە، اقىرزاماندى اڭساعانداردىڭ ارمانى نە؟ ادامزاتتى جويۋ ما؟ ءبىراق ايتىلعان بولجامداردىڭ بارلىعى دا سەنىمسىز.
ارينە سوعىس، جۇت، ءارتۇرلى جويقىن جىلدامدىقپەن تارايتىن جۇقپالى اۋرۋلار، بارلىعىنىڭ دا ادامعا زاردابى وراسان. ءبىراق توسىن اپاتتان ادامزاتتىڭ اۋلاق بولعانى ابزال عوي.
بەرىك بەيسەن ۇلى
«ايقىن»