ەرلان تولەۋتاي: «الماس قىلىش» - قازاق كوپتەن كۇتكەن فيلم
كورگەن ادامداردىڭ اراسىندا ماقتاعاندار دا، سىناعاندار دا تابىلدى. انىق- قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن ءبىز وسى كينوداستاننىڭ ءتۇسىرۋ توبىندا بولىپ، ديالوگتارىن جازعان ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتايمەن سۇحباتتاستىق.
ونەر تانۋشى كەيىنگى جىلدارى ۇلكەن ەكرانعا جول تارتقان «امانات»، «اناعا اپارار جول» سىندى فيلمدەردىڭ جارىق كورۋىنە دە سۇبەلى ۇلەسىن قوستى. ءبىراق بۇل جولى «الماس قىلىشتىڭ» توڭىرەگىندە عانا اڭگىمەلەسۋدى ءجون كوردىك.
فيلم ەكسترەمالدى جاعدايدا ءتۇسىرىلدى
- ەرلان اعا، «الماس قىلىش» ساتسىزدەۋ بولعان «كوشپەندىلەر» فيلمىنىڭ ولقى تۇستارىن تولتىراتىن سياقتى. «الماس قىلىشتىڭ» ۇتىمدى تۇستارىن اتاپ وتسەڭىز. كوپشىلىكتى ول نەسىمەن تارتۋى مۇمكىن؟
- ارينە، كورەرمەننىڭ «الماس قىلىشتى» «كوشپەندىلەر» فيلمىمەن سالىستىراتىنى تۇسىنىكتى جايت. ەكەۋى دە كوشپەلىلەر تاريحىنان سىر شەرتەدى، ياعني تاريحي دراما جانرىنا جاتادى. الايدا، ەكى فيلمنىڭ ءتۇسىرىلۋ بارىسى جەر مەن كوكتەي. سالىستىرا ايتساق، «كوشپەندىلەر» فيلمىن تۇسىرۋگە 40 ميلليون دوللار شاماسىندا قارجى جۇمسالدى. «جاۋ جۇرەك مىڭ بالا» 11 ميلليون دوللارعا ءتۇسىرىلدى. «الماس قىلىش» 3 ميلليون دوللارعا جەتەر جەتپەس قاراجاتتى قاناعات تۇتتى. ونىڭ ءوزى ۇزدىك- سوزدىق ءبولىنىپ تۇردى. ايتسە دە رەجيسسەر رۇستەم ابدىراشيەۆ وسىنداي از قاراجاتپەن بۇعان دەيىن تۇسىرىلگەن تاريحي فيلمدەردەن اۋقىمدىراق، ساپالى كينو تۇسىرە الدى دەپ ويلايمىن. يدەيالىق قۋاتى، يدەولوگيالىق مازمۇنى جاعىنان اتالعان فيلم «كوشپەندىلەر» سياقتى تاريحي فيلمدەردەن كوش ىلگەرى. بۇل فيلمدە وسىدان بەس جارىم عاسىر بۇرىنعى كوشپەلى بابالارىمىزدىڭ مەملەكەت قۇرۋ تاريحى ۇلتتىق كوزقاراس تۇرعىسىنان شىنايى تاسپالاندى. «الماس قىلىش» - قازاق كوپتەن كۇتكەن فيلم.
- جالپى وسى فيلم رەجيسسەرى رۇستەم ابدىراشيەۆتىڭ جۇمىسى تۋرالى نە ايتاسىز؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا ول وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى الىپ شىعا الدى ما؟
- رۇستەم ءابدىراش - قازاقى ورتادا وسكەن، الەم ءھام كوشپەلىلەر تاريحىن كوپ وقىعان، كوپ توقىعان ءبىلىمدى ازامات. ءومىر جولىن سۋرەتشى بولىپ باستاعان. بۇل - رەجيسسەرگە اسا قاجەت ماماندىق. بيىلعى جىلى وڭتۇستىك كورەيادا، اتاقتى پۋسان فەستيۆالىندە ازيانىڭ 100 ۇزدىك رەجيسسەرىنىڭ ەسىمدەرى اتالىپ، ارنايى كىتاپ بولىپ شىقتى. وسى بەدەلدى تىزىمگە قازاقتىڭ ءتورت رەجيسسەرىنىڭ ەسىمدەرى ايشىقتالىپ جازىلدى. ولار: شاكەن ايمانوۆ، دارەجان ومىربايەۆ، رۇستەم ابدىراشيەۆ جانە ءادىلحان ەرجانوۆ.
رۇستەمنىڭ ەسىمى الەمگە تانىمال رەجيسسەرلەر ياسۋدزيرو ودزۋ، اكيرا كۋروساۆا، حوۋ حسيا- حسيەن، ساتيادجيت رەي، ابباس كياروستامي سياقتى داڭقتى كينوگەرلەرمەن قاتار اتالعانىنا قۋاندىق. اتالمىش تىزىمگە كينويندۋسترياسى دامىعان جاپون مەملەكەتىنەن - 18، ءبىر جارىم ميللياردقا جۋىق حالقى بار قىتايدان - 11، ينديا مەن كورەيادان - 10، يران مەن فيليپيننەن 9 رەجيسسەر كىردى. ال ءبىزدىڭ تۋىستاس ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنەن، قىرعىزستاننان - 2، وزبەكستان، تۇركىمەنستان، تاجىكستان رەسپۋبليكالارىنان جالعىز رەجيسسەردەن عانا اتالمىش تىزىمگە ىلىكتى. وسى تۇرعىدان العاندا، بۇل - قازاق كينوسىنا بەرىلگەن ۇلكەن باعا.
رۇستەم «الماس قىلىش» فيلمىنە تۇلعا رەتىندە تولىسقان، رەجيسسەر رەتىندە ءپىسىپ جەتىلگەن دەر شاعىندا كەلدى. سوسىن رۇستەمنىڭ بويىندا رەجيسسەرگە كەرەكتى تاباندىلىق، قاجىرلى قايرات مول. ەل الدىنداعى، كورەرمەن الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى تەرەڭ سەزىنە بىلەدى. نار تاۋەكەلدىڭ ادامى. فيلمدى ءتۇسىرۋ كەزىندە ادام ايتقىسىز قيىندىقتارعا كەزىكتىك.
ماسەلەن، ءتۇسىرىلىمدى 2015 -جىلدىڭ شىلدە ايىندا باستاۋىمىز كەرەك ەدى. مينيسترلىك ۋادەلى قارجىنى كوپ كەشىكتىرىپ، تەك قىركۇيەك ايىندا عانا بەرە الدى. ءتۇسىرىلىم جۇمىستارى الاتاۋدىڭ 1800-2000 مەترلىك بيىك بەلدەۋىندە جۇرگىزىلدى. سۋىق ءتۇسىپ كەتتى، ارتىنان قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلدى. ەرىكسىز ەتەككە تۇستىك. وسى قارا سۋىقتا اقپان ايىنا دەيىن دالادا بۇرسەڭدەپ ءجۇرىپ كينو تۇسىردىك. فيلمدى كورگەن كەزدە بايقاعان بولارسىز، سالقار كوش دالانى دۇبىرلەتىپ كەتىپ بارادى، ال ادامداردىڭ ۇستىندە جازدىق كيىم، مۇزداي قۇرسانعان ساۋىتتى اسكەر. تەمىر ساۋىت ادامنىڭ دەنەسىن قارىپ جىبەرەدى عوي. فيلم - وسىنداي ەكسترەمالدى جاعدايدا ءتۇسىرىلدى. مۇنداي ساتتەردە رۇستەم يدەولوگ بولا ءبىلدى، ءتۇسىرىلىم توبىنا جىگەر بەرىپ، دەمەپ قايراپ وتىردى.
ارينە، ءتۇسىرىلىم توبىنا، كينوگەر قاۋىمعا مىڭ العىس. قيىندىقتارعا شىداس بەردى، قاجىماي ءتوزدى، بۇل ورايدا بارىمىزگە قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن قالاعان دانىشپان حاندارىمىز بەن سايىپقىران ەرلەرىمىزدىڭ ەلدىك مۇرات جولىنداعى قيان- كەسكى كۇرەسىن جاس ۇرپاققا پاش ەتىپ جاتىرمىز دەگەن بيىك جاۋاپكەرشىلىك، پاتريوتتىق سەزىم دەم بەردى دەپ ويلايمىن.
قارجى جاعى قولبايلاۋ بولدى
- وسىنىڭ الدىندا تاريحىمىزدى الەمگە تانىتادى دەگەن «كوشپەندىلەردىڭ» ساتسىزدىككە ۇرىنۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- ءوز باسىم «كوشپەندىلەر» فيلمىن مانسۇقتاۋدان اۋلاقپىن. ونىڭ كورەرمەن كوڭىلىنەن شىقپاي قالۋىنىڭ ەكى- ءۇش قانا سەبەبى بولدى. بىرىنشىدەن، فيلمدى بىرنەشە رەجيسسەر ءتۇسىردى، ولاردا ءبىراۋىزدىلىق، ورتاق مامىلە، بەرىك كونتسەپتسيا بولمادى. اققۋ كوككە، شورتان كولگە، شايان شولگە تارتقان جاعداي ورىن الدى. ماسقارا بولعاندا، فيلمنىڭ امەريكادان اتتاي قالاپ الدىرىلعان باس رەجيسسەرى ءتۇسىرىلىم الاڭىن تاستاپ، ەلىنە كەتىپ قالدى. سول كەزدە «قازاقفيلمدە» شەتەلدىك ماماندارمەن يۋريسديكتسيالىق قۇجات جاساي الاتىن بىلىكتى ماماندار دا بولماعان سياقتى. كەلىسىمشارتتاعى ولقىلىقتى سەزىپ قالعان امەريكالىق اقشاسىن الىپ العان دا، ءتۇسىرىلىم الاڭىنان تايىپ تۇرعان.
ەكىنشى كەتكەن ءبىر اعاتتىق - كينوداعى باستى رولدەردى سومداۋعا تاعى دا سول امەريكالىق اكتەرلاردىڭ شاقىرىلۋى. بۇل - ورەسكەل قاتەلىك بولدى. ابىلايداي كەمەڭگەر حانىمىزدى قانداي جاعداي بولعاندا دا ۇلتتىق اكتەرىمىز سومداۋ كەرەك ەدى. وسى فاكتورلار كورەرمەننىڭ نارازىلىعىن تۋدىرۋعا سەبەپ بولدى.
دەسەك تە، «كوشپەندىلەر» فيلمىنىڭ جاقسى جاقتارىن ايتقان ءجون. ءبىز تەك سىناۋعا، مىنەۋگە كەلگەندە الدىمىزعا جان سالمايمىز. سىن - ءادىل، كاسىبي بولۋى كەرەك. ماسەلەن، «كوشپەندىلەرمەن» بىرگە قازاق كينوسىنا امەريكالىق جۇيە كەلدى. بۇل - الەمدەگى ەڭ وزىق، ەڭ جەتىلگەن جۇيەنىڭ ءبىرى. قازىر قازاق كينوسىندا بىرنەشە دەپارتامەنت جۇمىس ىستەيدى. ءار دەپارتامەنتتىڭ باسشىلارى ءوز ءىسىنىڭ مامانى بولىپ العان. قاي جاعىنان بولسىن ۇتىمدى. سوسىن «كوشپەندىلەرمەن» بىرگە قازاق كينوسىنا وزىق تەحنولوگيا كەلدى. ول كەزدە ىشىمىزدە بۇل تەحنولوگيانى مەڭگەرگەن ماماندار جوقتىڭ قاسى بولاتىن. فيلم ءتۇسىرىلىپ بىتكەننەن كەيىن بۇل تەحنيكانىڭ ءبارى «قازاقفيلمدە» قالدى. وسىنىڭ نەگىزىندە جاڭا تەحنولوگيانىڭ سىرىن بىلەتىن، ونى ءتاۋىر مەڭگەرگەن جاس ماماندار ءوسىپ شىقتى.
ال «الماس قىلىش» فيلمىندە جوعارىدا اتالعان كەلەڭسىزدىكتەر ورىن العان جوق. فيلمدى ۇلتتىق رەجيسسەر ءتۇسىردى، ۇلتتىق ماماندار جۇمىس ىستەدى، ءوزىمىزدىڭ اكتەرلەر وينادى. تەك بۇل جولى قارجى جاعى عانا قولبايلاۋ بولدى. ەركىن كوسىلۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرمەدى، ادىمىمىزدى اشتىرمادى.
ارينە، كينودا قارجىسىز ەش ماسەلە شەشىلمەيدى. بارلىعى دا سول قارجىعا كەلىپ تىرەلەدى. بىردە ءتۇسىرىلىم الاڭىندا جۇمىس جۇرمەي تورىققاندا «كوشپەندىلەرگە» بولىنگەن 40 ميلليون دوللاردى «الماس قىلىشقا» بەرگەندە عوي دەپ رۇستەم ەكەۋمىزدىڭ ارمانداعانىمىز بار...
جاس ۇرپاقتى اتا- بابا تاريحىنان اداستىرعىمىز كەلمەدى
- فيلم سسەناريىنىڭ اۆتورلارى ەسەنبەرليننىڭ رومانىنان قانشالىقتى اۋىتقىدى، جالپى ولار جاڭالىق ەنگىزە الدى ما؟
- فيلمنىڭ سسەنارييىن تيمۋر جاقسىلىقوۆ پەن سماعۇل ەلۋباي جانە رۇستەم ابدىراشيەۆتىڭ ءوزى جازدى. كينو دراماتۋرگياسىنىڭ ءوز زاڭدارى بار. ول وزىنە باعىندىرماي قويمايدى. وسى تۇرعىدا اۋىتقۋشىلىق بولدى.
دەگەنمەن اتالمىش رومان فيلمگە لەيتموتيۆ ەتىپ الىندى. رومانداعى تاريحي تۇلعالار، ۇلكەن وقيعالار تۇگەلدەي دەرلىك كينو تىلىنە اينالدىرىلدى. ءتىپتى، مەن كەيبىر ديالوگتاردى روماننان سوزبە- ءسوز الۋعا تىرىستىم. كەيىن ودان باس تارتتىم. ويتكەنى، كىتابي ءتىلدى كينوعا تولىق قولدانا المايسىڭ. بۇل جەردە سسەناريستەر تەك قانا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ قويعان جوق، بەلگىلى، بەدەلدى تاريحشىلاردىڭ جازعان ەڭبەكتەرىنە دە سۇيەندى.
رۇستەم ابدىراشيەۆتىڭ الدىندا بۇل كىتاپتار تاۋ- تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتتى. ونىڭ ىشىندە اقساق تەمىردىڭ عۇمىرنامالىق كىتابىنا دەيىن بولدى. مەنىڭ ءوزىم مۇحامەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح- ي راشيدي»، زاحير اد- دين بابىردىڭ «بابىر- ناما» تاعى دا باسقا اتاقتى تاريحي ەڭبەكتەرگە جۇگىنىپ وتىردىم.
- ءوزىڭىز ايتقان ەڭبەكتەردەن قانداي دەرەكتەردى پايدالاندىڭىزدار؟ ەندى فيلمدەگى تاريحي شىندىق ماسەلەسىنە كەلسەك...
- نەگىزگى ماماندىعىم تاريحشى بولعاندىقتان، ول زامان وقيعالارى مەن سىرلارىن ءبىر كىسىدەي بىلەمىن. ءبىراق، تاريحي دالدىك ءۇشىن ءبارىن قايتا قاراۋعا تۋرا كەلدى. ماسەلەن، موعولستان، ونىڭ بيلەۋشىسى ەسەنبۇعا حان تۋرالى دەرەكتەردى سول زاماننىڭ كۋاگەرى مۇحامەد حايدار دۋلاتيدىڭ ەڭبەگىنەن الدىق. ەتنيكالىق قۇرامى اركەلكى موعولستان مەملەكەتىن شاعاتاي تۇقىمىنان شىققان حاندار بيلەگەن. ولار دۋلات امىرلەرىنىڭ ىقپالىندا بولعان. ال، دۋلاتتار - قازىرگى قازاقتار. موعولستاننىڭ كوپ حالقىن قازىرگى قازاق رۋلارى قۇراعان.
كۇنگەي جاعىن قىرعىزدار مەكەندەگەن، قالالارىندا وتىرىقشى تارانشىلار كوپ بولعان، سارايلارىندا كانيزاك كۇڭدەر ۇستالعان. رەجيسسەر بۇل كانيزاكتاردى بيلەتۋ ارقىلى - موعولستان زامانىنداعى حان سارايىنىڭ اتموسفەراسىن بەرۋگە تىرىستى. موعولدار ءىسلام ءدىنىن قاتتى ۇستانعان. سالدەسى جوقتاردىڭ بىردەن باسى شابىلاتىن بولعان. وسى سەبەپتى ءبىزدىڭ كوستيۋم سۋرەتشىلەرى موعولدارعا كوكشىل سالدە كيگىزدى. ءبىر قىزىعى، ءدىن كۇشەيىپ تۇرعان شاعىندا موعولستان حالقى ىشكىلىككە سالىنادى، حاندارى ءتىپتى ىشكىش بولىپ، ىشىندە اراقتان ولگەندەرى بولادى.
كەرەي مەن جانىبەك باستاعان قازاقتار جەر سۇراپ كەلگەندە ەسەنبۇعانىڭ حالى مۇشكىل ەدى. ماۋەرەناھرداعى اقساق تەمىر تۇقىمدارى ەسەنبۇعانىڭ اعاسى جۇنىسكە موعولستاننىڭ تاعىن الىپ بەرۋگە ارەكەتتەنىپ جاتقان بولاتىن. شىعىسىندا ويراتتاردىڭ شابۋىلى كۇشەيگەن ءسات. قىرعىزدار دا باعىنباي بارا جاتقان. وسى قىسىلتاياڭدا قازاقتار كەلىپ جەر سۇرايدى. ەسەنبۇعانىڭ بەرمەسكە امالى قالماعان ەدى. فيلمدى كورگەن بىرەۋلەر قازاقتار وزبەكتەردەن قورلىق كورىپ ءبولىنىپتى دەگەن ءسوز تاراتىپ جۇرگەن كورىنەدى. بۇل - ءۇستىرت پىكىر. ول كەزدەگى وزبەكتەردىڭ بۇل وزبەكتەرگە ەش قاتىسى جوق، ولار كوشپەلى وزبەكتەر، ياعني ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز - قازاقتار.
تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن اۋەلى وزبەك اتاۋىنىڭ قايدان شىققانىنا كەلەيىك. 1313-1342 -جىلدارى التىن وردانى وزبەك ەسىمدى حان بيلەگەن. وزبەك - يسلام ءدىنىن العاش قابىلداعان التىن وردانىڭ تۇڭعىش حانى. وزبەك حان بيلىگىنەن باستاپ، دەشتى قىپشاق جۇرتى وزبەك اتالا باستاعان، قىپشاق- وزبەك بوپ جۇرگەن كەزدەرى دە بولعان. 1428 -جىلى ءابىلقايىر شايباني بيلىككە كەلگەننەن كەيىن بۇل كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى، تاريحي ادەبيەتتەردە ءابىلقايىر حاندىعى نەمەسە وزبەك ۇلىسى اتالدى. اق وردا ۇلىسىنىڭ ورنىندا ورناعان كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى باتىسىندا جايىق وزەنىمەن شەكتەستى، وڭتۇستىگى ارال تەڭىزى مەن سىردىڭ تومەنگى اعىسىنا دەيىن، سولتۇستىگى توبىل مەن ەرتىس وزەندەرىنىڭ ورتا اعىسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتتى. حاندىقتىڭ استاناسى ءسىبىردىڭ تومەن جازىعىنداعى تۇرا قالاسى بولدى. كەيىنىرەك سىعاناق شاھارىنا كوشىرىلدى.
ءابىلقايىر حاننىڭ «سارتقا» ياعني بۇگىنگى وزبەككە قايىرىلۋى وسى كەزدەن باستالادى. ويتكەنى قول استىنداعى كوشپەلى وزبەكتەر بىرتىندەپ، 1460 -جىلداردان باستاپ، كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندارعا ەرىپ، موعولستانعا قازاق شىعىپ كەتە باستايدى. بۇل ءۇردىس بىرنەشە جىلدارعا سوزىلادى. اقىرىندا كوشپەلى وزبەكتەر - قازاقتاردان ايىرىلىپ حالىقسىز قالعان ءابىلقايىر قاراماعىنداعى قالعان- قۇتقان كوشپەلى وزبەكتەردى ءامىر تەمىر تۇقىمدارىنىڭ ۇلىسى - مەۋەرەناھردى جاۋلاپ العان سوڭ، سول ۇلىستىڭ وتىرىقشى سارت، سوعدى، تاجىكتەرىمەن ارالاستىرىپ شايباني مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالادى. كەيىن بۇل ۇلىس بۇقار حاندىعىنا اينالادى.
بۇقار حاندىعى نەگىزىندە قوقان، حيۋا، حورەزم حاندىقتارىن بىرىكتىرگەن سوۆەت ۇكىمەتى 1920 -جىلى وعان وزبەكستان رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋ بەردى. ال ءابىلقايىر بيلەگەن كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى 1469 -جىلى ءابىلقايىر ولگەن سوڭ، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى. سوندىقتان بۇل جەردە «وزبەكتەردەن قورلىق كورۋ» دەگەن ماسەلە اتىمەن جوق. ماسەلە كوشپەلى وزبەكتەردى ءادىل بيلەي الماعان، ءسويتىپ قول استىنداعى حالىقتان ايىرىلىپ قالعان ءابىلقايىر شايبانيدا. ول اق وردا بيلەۋشىسى باراق حاندى ءولتىرتىپ، تاعىن تارتىپ العان ادام. بيلىككە كەلگەن سوڭ، جوشىنىڭ وردا ەجەننەن تارايتىن تۇقىمدارىنا كۇن كورسەتپەگەن. ويتكەنى ءابىلقايىر جوشىدان تارايتىن شايبان تۇقىمى، ال باراق حان، ونىڭ ۇلى جانىبەك سۇلتان، بولات سۇلتاننىڭ ۇلى كەرەي سۇلتان - بارلىعى جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى وردا ەجەن تۇقىمدارى، اق وردانىڭ زاڭدى مۇراگەرلەرى. تاق ءۇشىن كۇرەستە بۇلار اق وردانى قۇلاتقان ءابىلقايىرعا اتا جاۋ.
اق وردا تاعىن زاڭسىز يەلەنگەن ءابىلقايىر ءوز زامانىنىڭ وزبىر بيلەۋشىسى بولعان ادام. ءابىلقايىر زامانىندا سوعىس كوپ بولىپ، حالىق جاۋگەرشىلىكتەن قاجىعان. وسىنداي الاساپىراندا ءابىلقايىردىڭ ايداپ سالۋىمەن قاراقىپشاق قوبىلاندىنىڭ ارعىن اقجول ءبيدى ءولتىرۋى جاعدايدى ودان ارمەن ۋشىقتىرىپ جىبەرەدى. ءسويتىپ، بۇل وقيعا كوشپەلى وزبەكتەردىڭ قازاق شىعىپ، ءابىلقايىردان ءبولىنىپ كەتۋىمەن اياقتالادى. ول زاماندا ۇلىس قۇرامىنان شىعىپ، وردانى، حاندى تاستاپ، ەركىندىككە كەتىپ قالۋدى «قازاق شىعىپ كەتۋ» دەپ اتاعان. كوشپەلى وزبەكتەر دە ءابىلقايىر حانمەن ات كەكىلىن كەسىسىپ، موعولستانعا قازاق شىعىپ كەتەدى. وسى وقيعانى «اق وردا» ۇلىسىن قايتا جاڭعىرتۋعا تىرىسىپ جۇرگەن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار ۇتىمدى پايدالانادى. ءسويتىپ شۋ بويىنا كەلىپ، قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرەدى. بىلاي قاراساڭىز، بارلىعى قازاقتىڭ تاريحى، مەملەكەت قۇرۋ، ۇلت بولۋ جولىنداعى جانكەشتى كۇرەس تاريحى.
سول كەزدىڭ وقيعالارىنا باجايلاپ قاراساق، ءابىلقايىردىڭ قول استىنداعى حالىقتىڭ دەنى - قازاقتار، موعولستاندى جايلايتىن ەلدىڭ دە كوبى قازاقتىڭ رۋ تايپالارى، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ سوڭىنا ەرگەن ەل دە - قازاقتار. تەك ءار ۇلىستىڭ قۇرامىندا تارىداي شاشىراپ، ۇلت بولىپ ۇيىسا الماي جۇرگەن شاعى. بۇعان نوعايلىدان ىرگە ايىرعان رۋ- تايپالاردى قوسىڭىز. بارلىعىنىڭ ءبىر- اق مۇراتى بار، ول - كوشپەلىلىك داستۇرمەن حالىق سايلاعان قامقور حانى بار ەركىن ەل بولۋ. وسى مۇراتتى ارمان ءبىر ارناعا توعىسا كەلە، قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراق كوتەرۋىنە نەگىز بولادى. بۇرىنعى «قازاق شىعىپ كەتۋ» - ەندى كيىز تۋىرلىقتى الاش ۇراندى كوشپەلى جۇرتتىڭ ورتاق اتاۋىنا اينالىپ، ناتيجەسىندە قازاق ۇلتى، قازاق مەملەكەتى تاريح ساحناسىنا شىعادى.
كەيىن موعولستان دا كۇيرەدى، كوك وردا دا قۇلادى. نوعايلى زامانى دا تاريح ساحناسىنان كەتتى. ولاردىڭ قارعا تامىرلى حالقى، ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر، ارمان- مۇددەسى ورتاق جۇرتى قازاق حاندىعىنا قوسىلدى. اتىراۋ مەن التايدىڭ، الاتاۋ مەن ارقانىڭ اراسىنداعى كوشپەلىلەردىڭ التىن بەسىگى قازاق حالقىنا ماڭگىلىككە ميراس بولىپ قالدى. فيلمدە وسى وقيعالار كينو تىلىمەن باياندالدى. ارينە، كەي جەرلەردە كوركەم شىندىققا كەزەك بەردىك. ونسىز كينو بولمايدى. ءبىراق، تاريحي شىندىقتار، حرونولوگيالار ساقتالىپ وتىردى. ويتكەنى جاس ۇرپاقتى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان اتا- بابا تاريحىنان اداستىرعىمىز كەلمەدى.
سۇحباتتاسقان: امانعالي قالجانوۆ
(جالعاسى بار)
http://www.astana-akshamy.kz
