حالىق اندەرى - كوكپاردىڭ كوك لاعى ەمەس
جۇزدەگەن، مىڭداعان اندەر مەن كۇيلەردىڭ ورىنداۋشىسى بەلگىسىزىن «حالىقتىق» دەيمىز، كەيدە ەبىن تاۋىپ اناعان- مىناعان تەلىپ قوياتىنىمىز دا بار. «ءوز ىشىمىزدەگى دۇنيە عوي، جارايدى، ونى دا قويشى!»، - دەيسىڭ مۇندايدا. الايدا...
الايدا اتا-بابادان جەتكەن سان عاسىرلىق رۋحاني قازىنامىزدى ساقتاۋ، يەلى بولدىرىپ ىسكە جاراتۋ ءبىر باسقا دا، ونى بوياۋىمەن تىم قويۋلاتپاي دا، سولعىنداتپاي ورىنداپ، حالىق جادىندا جاڭعىرتۋ ەكىباسقا، اسا جاۋاپكەرشىلىكتى دۇنيە عوي. بىزگە دەيىن سارىنى، ءسوزى مەن اۋەزى جىمداسىپ، بۇزىلماي كەلگەن كۇيلەر مەن اندەردى اركىم ءوز بىلەرمەندىگىمەن تۋ- تالاقاي بۇلدىرە بەرسە، ەرتەڭگى ۇرپاققا نە قالدىرامىز؟ اسىرەسە، قازاقتىڭ حالىق اندەرى مەن ءانشى اقىنداردىڭ اۆتورلىق اندەرى كەيىنگى ەكى عاسىر جۇزىندە تولاسسىز زارداپ شەگىپ كەلە جاتقاندىعىنا ونداعان، جۇزدەگەن مىسالداردى كەلتىرۋىمىزگە بولادى، قاجەت بولسا. ءارى ءبىز سياقتى ارنايى مۋىزكالىق ءبىلىمى جوق، قاراپايىم تىڭدارماننىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي ءتيىپ وتىرسا، شىن جاناشىر كاسىبي مامانداردىڭ شىر- پىرى قانداي دەڭگەيدە بولماق دەيمىز دە.
تولىعىمەن ۇرلانعان، جارىم-جارتىلاي جىرىمدالىپ جىرلانعان جات اۋەنگە ءوزىمىزدىڭ ءتول سارىننىڭ يىرىمدەرىن ارالاستىرىپ، كومپيۋتەردە بىرەر ساتتىك عۇمىرلى مۋزىكالىق «تۋىندى قۇراستىرىپ» جۇرگەن «سازگەرلىكتىڭ» سوڭى اقىرى «مىناۋ قازاقتىڭ ءتول اۋەنى ەدى» دەگەندى اجىراتۋ مۇمكىن بولمايتىن زامانعا اكەلە جاتپاسا نە قىلسىن!
جارايدى، ءاننىڭ ءيىرىمى مەن ماتىنىنە قايتا ورالايىق. جالپى قازاقتىڭ كەز كەلگەن انىندە حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمى، ادەبى، سالتى، ءداستۇرى، ءومىر سۇرگەن تابيعاتى، قۋانىشى مەن قايعىسى قاتار ورىلگەن تاريحى جاتىر. وعان اۆتورلىق اندەگى سول تۋىندىنىڭ شىعۋىنا تۇرتكى بولعان، شىعارماشىل تۇلعا باستان وتكەرگەن تاعدىر كۇيىن قوسىڭىز. كەيبىر انشىلەرىمىز: «حالىق ءانى - حالىقتىڭ ءانى عوي، وندا تۇرعان نە قيىندىق بار؟»، - دەپ داۋىسىنىڭ الەۋەتىنە سەنىپ قانا ورىندايتىنداي كورىنەدى، كەيدە. ءان بارشا قازاققا ورتاق دەگەنىمىزبەن، ءار ءوڭىردىڭ وزىنە ءتان ءان ايتۋ ءداستۇرى، ياعني ىرعاعى مەن ماقامى جانە بار.
اۋەنى مەن ءماتىنى «ۆيرۋسقا شالدىققان» حالىقتىق، اۆتورلىق اندەردى كەز كەلگەن دەمەي-اق قويايىق، ءۇش ءانشىنىڭ بىرىنەن تابارىڭىز انىق. ەندى ناقتى مىسالعا كوشەيىك.
«كەرىم-اۋ ايداي» - قاپيادا ايرىلعان قوس مۇڭلىقتىڭ قاپالى تاعدىرىنان سىر شەرتەتىن شەرلى ءان ەدى. ەسترادالىق جانرداعى انشىلەرىمىزدىڭ ورىنداۋىندا بۇل ءبىر ويناقى ءان بولدى دا شىقتى. مۇنى دا جارايدى دەلىك.
«جىلقى ىشىندە الا ءجۇردىڭ» ءمانى مەن مازمۇنىن اقىن، ەلتانۋشى ۇلاربەك نۇرعالىم جەرىنە جەتكىزە جاقسى جازدى. عالامتور بەتىندە تۇرعان دۇنيەنى قايتالاپ جاتپايىق.
ايگىلى بۇركىتباي باتىردىڭ التايدىڭ ءتورت تارابىنا ءمالىم «وي، عايشا-اي»، حالىقتىق «جەتى ارال جەرىم-اي» ت. ب. كوپتەگەن اندەردى ءار جەردە ءسوزىن وزگەرتىپ، يىرىمدەرىن بۇرىپ ايتۋشىلار وسى ىسىمەن سول ءاندى تاڭىپ بەرگەن تۇلعاسى مەن ولكەسىنىڭ جاقسى اتىن شىعارۋشى ەمەس، ۇرلاپ ماسقارالاۋشى ەكەنىن نەگە ەسكەرمەيدى ەكەن دەپ تاڭدانباسقا امال جوق. جوعارىدا تىلگە تيەك ەتكەن «ءوز ىشىمىزدەگى «ءزابىرسىز» ۇرلىق» دەگەن وسى. ءجا، مۇنى دا قويايىق. شىنىنا ءبىر توقتار. «تەكتىنى تەزگە، تەمىر نوقتانى باسقا سالعان» زاماننىڭ تەپەرىشىن كورىپ، سولاقاي قامشىسى تيگەن، سول جاراقاتىنان ايىعا الماي جۇرگەن اندەر قانشاما! ەندى سولارعا مىسال ىزدەيىك.
«كوممۋنيستىك تەڭ قۇقىلى قوعامدا فەودالدىق سالت-ءداستۇردىڭ قۇربانى بولىپ سورلاعان قازاق قىزدارىنىڭ ايانىشتى تاعدىرىن شىنايى كورسەتۋ، ايەل تەڭدىگىن دارىپتەۋ» دەيتىن سۇرگىن ناۋقانىنىڭ قۇرباندىعىنا شالىنعان اندەردىڭ ءبىرى - اقان سەرىنىڭ «بالقاديشاسى» ەدى.
سول تۇستا تاريحي ءتىرى كۋالاردىڭ بارىنا قاراماستان، ادەيى «كۇيەۋىڭ سەكسەن بەستە شال قاديشا» دەپ بۇرمالانىپ كەتكەن ءان ماتىنىندەگى جاڭساقتىقتى وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى كومپوزيتور، جازۋشى ءىليا جاقانوۆ زەرەندى- ساندىقتاۋ وڭىرىنە ارنايى بارىپ، ىندەتە زەرتتەپ، فاكتىمەن تۇزەتىپ، سول ساپاردان تۇيگەندەرىن كىتاپ ەتىپ شىعارعان ەدى.
ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، كومپوزيتوردىڭ بۇل زەرتتەۋىن ەلەپ-ەسكەرىپ، قاپەرىنە ىلۋشىلەردىڭ قاراسى تىم از سياقتى. قازىرگى كۇنى «بالقاديشانى» ورىنداۋشى جەكە انشىلەر مەن توپتاردىڭ ءپارۋايسىز ماتىندەرىنەن وسىلاي قورىتىندى جاساماسقا امال جوق. مىسال ءۇشىن، انا ءبىر ءان كليپىندە ورىمدەي جاس بالقاديشا ءتىلى جىلتىڭداعان قىزىل يەك كارى شالدىڭ جەتەگىندە جىلاپ بارادى. قانداي تراگەديا! ءبىراق بۇل بەينەكليپتى كوممۋنيستىك كەزەڭدە ەمەس، تاۋەلسىزدىك ەلىمىزدەگى تانىمال توپتىڭ ءبىرى «جىگىتتەر» ءتۇسىرىپ، ورىنداپ ءجۇر.
بەينەبايان ءوز الدىنا، «عاشىعىم»، «جارىعىم»، «جانارىم» دەپ «ەڭىرەگەنىمەن» قويماي، شۋماقتارى مەن قايىرماسىن اۆتوردىڭ كونتسەپتسياسى مەن ماتىنىنەن مۇلدە الىستاتىپ جابىرگەن. قوماقتى قارجى توگىپ جاساعان سوڭ، ەستى ازاماتتار نەگە ەسكەرمەدى ەكەن؟ ءاندى وسى جالعان، ارزان كونفليكتىسىز دە جارقىراتىپ الىپ شىعۋعا بولاتىن ەدى دەيمىز دە. كەيىنگى كوپتەگەن ورىنداۋشىلار، سونىڭ ىشىندە ءدال كوكشەلىك جاستاردىڭ ءوزى ءدال سولاردىڭ ىزىمەن دۇمبىلەزدەتىپ، قايران ءاندى قور قىلىپ ءجۇر. مۇنى ونەرگە، تاريحقا، ۇلتتىق تانىمعا جاسالعان قيانات، جاۋاپسىزدىق دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ەمەس.
«عاشىقتىق» دەمەكشى، قازىرگى كۇنى ابدەن ءمانى مەن ءدامى كەتكەن ۇعىمداردىڭ قاتارىنان بەرىك ورىن العان وسى ءبىر ءسوزدىڭ ۇلتتىق تانىمنان تىس قولدانىسىن 3 -قاڭتار كۇنى تەلەارنالاردىڭ بىرىنەن بەرىلگەن جۇلدىزدى جۇپ توقتار مەن بەيبىتتىڭ كونسەرتىنەن ەستىدىك. بۇعان دەيىن تاماشا اندەرىمەن تامساندىرعان جۇپ پەن وزگە انشىلەردىڭ ورىنداۋىنداعى تۋىندىلاردى سۇيسىنە تىڭداپ وتىرعان ەدىك، بەيبىت قارىنداسىمىزدىڭ حالىق ءانى «سىرعالى جەڭگەيدى» ورىنداۋى كوڭىلدى نىلدەي بۇزعانى.
اۋلىم كوشىپ بارادى كەرمە كولگە
الىس دەيدى كەرمە كول كورمەگەنگە! -
دەپ باستالعاننان-اق سەكەم العان ەدىك. سەبەبى، بالا كەزدەن قۇلاعىمىزعا ءسىڭىستىسى «كولمە كول» ەدى. ءارى «كولمە كولدىڭ» اۋەزى باسقا سياقتى ەدى. «جارايدى، قويشى، حالىق اندەرىنىڭ ورنىققان ءماتىنى بولۋشى ما ەدى، ءتايىرى!»، - دەۋگە دە بولار ەدى. الايدا، قارا اۋەزدىڭ ماقامىنا سالىپ ايتا بەرەتىن ولەڭدەر بولماسا، اندەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان ءماتىنى بار ەكەنىن تاعى بەلگىلى. سونىڭ ءبىرى - وسى «سىرعالى جەڭگەي» ەدى. ءاننىڭ جالپى مازمۇنى «ەل ماقتاعان اياۋلى جەڭەشە، مىناۋ از كۇندىك جالعاندا جارقىلداپ، جايناپ ءومىر سۇرەيىك ونەرىڭدى كورسەت!»، - دەگەنگە سايۋشى ەمەس پە ەدى؟ «قاراعايلى ەندەشە، قاراعايلى»، «تەركىسكەيلى ەندەشە، تەرىسكەيلى» دەپ باستالاتىن شۋماقتارى ويناقى قايىرمامەن ورنەكتەلەتىن تاماشا ءان.
سىرعالى جەڭگەي سىرتىڭنان،
تانىس ەدىم بىلتىردان،
تاماشاڭا تاڭ قالىپ،
تالاي ادام ۇمتىلعان
(ەكىنشى قايىرماسىندا «كوكىرەگىمنەن جىر تۋعان»)، -
قۇيىپ قويعان قىمىزىڭ،
سىزىپ قويعان سىزۋىڭ،
ۇزىن ارقان كەڭ تۇساۋ،
امان بولسىن ۇل-قىزىڭ، - دەپ كەلەتىن ەدى. ال بەيبىت قارىنداسىمىزدىڭ ورىنداۋىنداعى:
سىرعالى جەڭگەي سىرتىڭنان،
عاشىق ەدىم بىلتىردان.
تاماشاڭا تاڭعالام- اي،
تالاي ادام ۇمتىلعان.
قۇيىپ قويعان قىمىزىم،
سىزىپ قويعان سىزىعىم
كۇننەن كۇنگە كورەيىك،
بالالاردىڭ قىزىعىن، - دەگەن ەش ماعىناسىز جولداردى مۇلدە قابىلداي المايمىز. سەبەبى، بىرەۋدىڭ نەكەلى جارىنا، ونىڭ ىشىندە جەڭگەسىن جاقسى كورسە كورەتىن شىعار، ءبىراق قاي ەسى دۇرىس قازاق «ساعان بىلتىردان بەرى عاشىقپىن» دەپ، اعا الدىندا ادەپسىزدىك كورسەتۋشى ەدى. مۇنداي مەنتاليتەتكە قۇدايعا شۇكىر، ءالى دە جەتە قويعان جوقپىز عوي. سىرعالى جەڭگەيدىڭ تاماشا سيپاتىن، ونەرىنە سىرتتاي تاڭ وزگەلەر كورۋگە قۇمار بولىپ ۇمتىلعانىن «تاڭعالام» دەۋدىڭ ءجونى بار ما؟
بۇل ءاندى ماعىناسىنا قاراساڭىز نەگىزى ەر ادام شىعارعانىن سەزىنگەن ءانشى بولسا «قۇيىپ قويعان قىمىزىم، سىزىپ قويعان سىزىعىم» دەپ ەشقاشان ايتپاسا كەرەك-تى.
قۇيىپ قويعان قىمىزىڭ،
سىزىپ قويعان سىزۋىڭ، - دەۋ ارقىلى سىمباتتى سىرعالى جەڭگەيدىڭ ازىرلەگەن اسى باپتى، قولى ىسكە ەپتى ادام ەكەنىن تانىتىپ، ماقتاۋىن اسىرىپ وتىر ەمەس پە! «سىزۋ سىزۋ» دەپ تۇسكيىز ، تاقيا ت. ب. كەستەلەپ تىگەتىن ماتانىڭ بەتىنە ۇلگى سالۋدى ايتۋشى ەدى.
ال ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ - ناعىز تۇسپالدى فرازا. بۇل دا سىرعالى جەڭگەيدى مىنەزدەۋدىڭ تاماشا كورىنىسى. ياعني، ورىنسىز قىزعانشاق ەمەس، كۇيەۋىنىڭ ەركەلىگىن كوتەرەتىن، ءبىراق شەگىن دە بىلەتىن ايەل ەكەندىگىن «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ» ارقىلى اڭداتىپ تۇر. «ۇل- قىزىڭ امان بولسىن!» دەگەن ىزگى تىلەكپەن اياقتالاتىن، اۋەنى مەن ءسوزى سۇتتەي ۇيىعان ءتاپ- ءتاۋىر حالىق ءانىن بىلايشا «ىركىتتەي ىرىتۋگە» ەشكىمنىڭ دە قاقىسى جوق بولۋى ءتيىس قوي. اۋەنى دەگەنىمىز - «احوۋ» بولماسا، «ءاي، ۋگاي- اي» مۇلدە كەلمەيدى.
ءبىر ءاندى وسىلاي مىسالعا الا وتىرىپ، شۇقشيعانىمىز - انشىلەرىمىز، اسىرەسە ەل بەتىنە قاراعان تانىمال انشىلەرىمىز حالىقتىق نەمەسە وتكەن عاسىرلارداعى اۆتورلىق اندەردى رەپەرتۋارىنا ەنگىزەردە ماتىنىمەن، شىعۋ تاريحىمەن، وزىنە دەيىنگى ورىنداۋشىلارمەن مۇقياتقا ۋاقىتى بولماسا، ازداپ بولسا تانىسىپ الۋى ءتيىس دەگەندى ايتپاعىمىز ەدى. كىتاپحانا، فونوتەكالارعا وتىرماي-اق، كوبىنە مالىمەتتى عالامتور ارقىلى دا تابۋعا بولادى ەمەس پە!
ۇزىن ءسوزىڭ قىسقاسى، «قازاقتىڭ حالىق اندەرى، وتكەن عاسىرلاردا ۇلتىنىڭ رۋحاني قازىناسىنا ولجا سالعان سال- سەرىلەردىڭ ءتول تۋىندىلارىن كوكپاردىڭ كوك لاعىنداي جۇلمالاپ، وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ دە قاقىسى جوق، بۇل اسپانداعى جۇلدىزعا دا، جەردەگى قۇندىزعا دا حالىقتىڭ اتىنان بىردەي قويىلاتىن تالاپ!»، - دەگىمىز كەلەدى.
تۇمانىڭ بەتىن ءشوپ-شالاڭ باسىپ، تۇنىعىن لايلانباۋىنا ءبارىمىز دە جاۋاپتىمىز. ويتكەنى، ول ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ ەلدىگى ءۇشىن كەرەك.
اسىلبەك بايتان ۇلى
adebiportal.kz
