الاش يدەياسى: ءبىر عاسىر وتكەن سوڭ
رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەرمەن باستالعان ⅩⅩعاسىر سول وزگەرىستەردى ومىرگە اكەلگەن كوممۋنيستىك يدەيانىڭ جەڭىلىسىمەن اياقتالدى. شىن مانىندە، بۇل كوممۋنيستىك يدەيانىڭ جەڭىلىسى مە، جوق الدە، سول يدەيانى باسشىلىققا الىپ، ونى سولاقاي ادىستەرمەن ىسكە اسىرۋعا كۇش سالعان ساياسي پارتيا مەن ول قۇرعان جۇيەنىڭ جەڭىلىسى مە؟
بۇل ساۋالعا جاۋاپتى كەڭەستەر وداعى اتالعان الىپ يمپەريانىڭ تاريحى بەردى. ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق، بۇگىنگى ادامزات قوعامدى، قوعامدىق قاتىناستاردى وزگەرتۋ ىسىندە رەۆوليۋتسيالىق ءادىس-قۇرالداردان باس تارتتى.
رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەردىڭ تابيعاتىن تۋرا ءتۇسىنىپ، ادال ومىرىمىزگە قاجەت تۇجىرىمدار شىعارۋعا الىسقا بارماي-اق، حالقىمىزدىڭ كەشەگى وتكەنىنە العان ساباقتارى جەتىپ ارتىلادى. ەسىمدە، ستۋدەنت كەزىمىزدە ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي كوزقاراسىن تالداعاندا، «قازاق عالىمى تاريحتى تۇسىندىرۋدە ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى، دەگەنمەن، ونىڭ كوزقاراسىنداعى ءبىر كەمشىلىك - قوعامدى رەۆوليۋتسيالىق جولمەن وزگەرتۋگە قارسى شىقتى» دەپ ۇيرەتەتىن.
ءيا، راس، شوقاننىڭ «ەۋروپاداعى بارلىق رەۆوليۋتسيالار ۇكىمەتتىڭ تاراپىنان حالىقتىڭ ەركىن دامۋ ارەكەتىن باسىپ-جانشۋدان شىققان» دەگەن ماعىناداعى پىكىرى بار. عالىمنىڭ تۇسىنىگىندە كەز كەلگەن تەوريانىڭ قۇندىلىعى - ونىڭ ءوسۋ جولىندا تۇرعان نارسەگە كەرەگىن بەرىپ، ال وعان قاجەت ەمەس كەدەرگىلەردى الاستاۋدا عانا. باسقاشا ايتقاندا، ۇكىمەتتىڭ نەگىزگى مىندەتى قوعامدىق ورگانيزمنىڭ دەرتسىز، ەركىن ءوسىپ-ونۋىنە قاجەت رەفورمالىق شارالارعا جول اشۋ بولسا كەرەك.
ءوز رەتىندە ايتا كەتەيىك، كوزقاراستىق تۇرعىدان شوقان ۇستانىمىنا جاقىن تۇرعان ⅩⅩعاسىردىڭ باسىنداعى ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان ۇلت زيالىلارى دا قوعامدىق دامۋدا رەۆوليۋتسيالىق ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق، رەفورمالىق ءادىس-قۇرالداردى قولداۋ جاعىندا تۇردى.
«پاتشالىق رەسەي - حالىقتار تۇرمەسى بولدى» دەگەن پىكىردى كەڭەستىك تاريحشىلار ۆ. لەنينگە تاڭادى. بۇل تۇجىرىمعا ۆ. لەنيننەن بۇرىن ا. گەرتسەن دە كەلگەن. ول نيكولاي I قوعامدى باسقارۋ ىسىندەگى «رەسەي ولسە دە، شەكسىز جانە مىزعىماس بيلىك قالسا بولعانى» دەگەن ۇرانىن سىنعا الىپ، «ءبىزدىڭ قايسىمىز وسى جەر شارىنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىن الىپ جاتقان تۇرمەدەن، كەز كەلگەن پوليتسەيلىك باقىلاۋشى ءوزىن پاتشا، ال پاتشا - ءوزىن پوليتسەي سەزىنەتىن الىپ يمپەريادان قۇتىلعىمىز كەلمەدى؟» دەپ جازعانىن مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىپ وستىك ەمەس پە؟
وسى رەتتە مىناداي ءبىر جاعدايعا كوڭىل اۋدارعان ارتىق ەمەس. «رەسەي - حالىقتار تۇرمەسى» دەگەن ۇعىم بولشەۆيكتەرگە پاتشالىق وكىمەتكە قارسى كۇرەس كەزەڭىندە قىزمەت جاساعان ۇران ەسەبىندە بولدى. بولشەۆيكتىك ۇستانىمداعى تاريحشىلار 1941-1945-جىلدارى سوعىس تۇسىندا بۇل ۇستانىمدى سىنعا الا باستايدى.
ماسەلەن، ە. تارلە سياقتى رەسەيلىك تاريحشىلار رەسەيدىڭ كورشى حالىقتاردىڭ جەرىن وزىنە كۇشپەن قوسىپ الۋىن تاريحي قاجەتتىلىكتەن تۋعان شارا رەتىندە اقتادى.
ەسكەرەتىن جاعداي، بۇل پىكىر 1944-جىلى مامىر-شىلدە ايلارىندا پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىندە، ونىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ا. شەرباكوۆتىڭ توراعالىعىمەن، سونداي-اق، و ك- ءتىڭ حاتشىلارى اندرەيەۆ پەن مالەنكوۆتىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزىلگەن «يستوريا كازاحسكوي س س ر» (1943-جىلى جارىق كورگەن) كىتابىن تالقىلاۋ بارىسىندا ايتىلدى. پاتشالىق ۇكىمەتتىڭ جاۋلاپ الۋ ساياساتىنا قارسىلىق كورسەتكەن كەنەسارى قاسىم ۇلى كوتەرىلىسىن وڭ باعالاعان بۇل كىتاپتى وقۋ پروتسەسىنە ەنگىزۋگە تىيىم سالىندى.
ال وسى پاتشالىق بيلىكتىڭ ورنىنا كەلگەن كەڭەس وكىمەتى وداق قۇرامىنداعى حالىقتارعا وزدەرىن وزدەرى باسقارۋ مۇمكىندىگىن بەرىپ، ولاردىڭ ەركىن دامۋىنا جول اشا الدى ما؟ بۇل سۇراۋعا ءبىرجاقتى جاعىمدى جاۋاپ بەرۋ تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋعا ۇرىندىرار ەدى. ايتا كەتكەن ءجون، بۇل سۇراققا تەك جاعىمدى جاۋاپ بەرۋگە بەيىم تاريحشىلار ءالى دە از ەمەس. ولاي بولسا، كەز كەلگەن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ جاعىمدى نەمەسە جاعىمسىز قىزمەتىنىڭ نەگىزگى ولشەمى رەتىندە قانداي ناتيجەنى الۋعا بولادى؟
فرانسۋز گۋمانيسى جان-جاك رۋسسو مۇنداي ولشەم رەتىندە سول بيلىك تۇسىندا حالىقتىڭ ساندىق تۇرعىدان ءوسۋىن نەمەسە كەمىپ كەتۋىن الۋدى ۇسىنادى. مەنىڭشە، بۇل بىردەن-ءبىر ادىلەتتى ۇستانىم. 1917-جىلعى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر قارساڭىندا 6 ميلليونعا جۋىق قازاق حالقى 20-30-جىلدارى جۇرگىزىلگەن كەڭەستىك رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە جارتىسىنا جۋىعىنان ايرىلدى. سوعىس، اشتىق، رەپرەسسيالىق شارالار، ەكسپەريمەنتتىك دارەجەدەگى رەفورمالار قازاق حالقىنىڭ ساندىق جانە ساپالىق تۇرعىدان ازىپ-توزۋىنا جول اشتى.
سالىستىرمالى تۇرعىدان ايتا كەتكەن ءجون، تاۋەلسىزدىك العان 1991-جىلى جەرگىلىكتى قازاق حالقى بارلىق تۇرعىنداردىڭ جارتىسىنا دا جەتپەيتىن (%46) كۇيدە بولسا، سودان بەرگى شيرەك عاسىردا ونىڭ ۇلەس سالماعى 67-68 پايىزعا جەتتى. ياعني، ءتۇرلى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك قيىندىقتارعا قاراماستان، ول ساندىق جانە ساپالىق تۇرعىدان ءوسۋ جولىندا تۇر.
ا. گەرتسەن ايتقان پىكىرگە بايلانىستى، تاريحشى رەتىندە مىناداي جاعدايعا كوڭىل اۋدارعان بولار ەدىم. قازاق تاريحىندا كۇرەسكەر گەرتسەننىڭ ازاماتتىق ۇلگىسىن جاڭعىرتقان مۇستافا شوقاي 1917-جىلعى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى ءبىز ءۇشىن ءالى ماڭىزىن جوعالتپاعان مىناداي ويدى ءبىلدىردى. 1917-جىلعى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر تۇسىندا ءبىز، ەل، ۇلت رەتىندە ءالسىز بولىپ شىقتىق، ءوز بەتىمىزشە ەركىن قيمىلداۋعا، ارەكەتكە كەلۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ەكونوميكامىز، اسكەرىمىز، تىپتەن رۋحاني تۇرعىدان دا دايارلىعىمىز بولمادى. بۇل جاعداي ءبىزدىڭ باسشىلارىمىزدىڭ ورىس دەموكراتياسىنا يەك ارتۋىنا، ولاردىڭ بەرگەن ءتۇرلى ۋادەلەرىنە سەنۋگە نەگىز بولدى.
1917-جىلعى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەردەن ءبىزدىڭ الاتىن نەگىزگى ساباق، ول - ەشقانداي قامقورشىنىڭ ۋادەسىنە سەنبەۋ، ءوزىڭنىڭ ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتىڭدى ىلعي دا ارتتىرىپ وتىرۋ، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىڭدى نىعايتۋ.
كەڭەستەر وداعى وتكەن جول نە كورسەتتى؟ ول مەملەكەتتىك جۇيە رەتىندە باستاپقى كەزەڭىندە بەرگەن ۋادەلەرىنىڭ ۇردىسىنەن شىعا المادى.
ءبىز، زاڭگەر، تاريحشى، فيلوسوف عالىمدار وسى ۋاقىتقا دەيىن پاتشالىق جانە كەڭەستىك بيلىكتەردىڭ قازاق جەرىندەگى ساياسي-قۇقىقتىق نەگىزدەرى تۋرالى تۇجىرىمدارىمىزدى انىقتاي الماي كەلەمىز.
كەڭەستىك تاريحناما ماسەلەن، پاتشالىق جانە كەڭەستىك بيلىكتەردى لەگيتيمدى بيلىكتەر رەتىندە كورسەتىپ، قازاق قوعامىنا تەك جاعىمدى وزگەرىستەر اكەلگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار رەتىندە تانىتۋعا كۇش سالدى. جوعارىدا اتالعان «يستوريا كازاحسكوي س س ر» (1943 ج.) اتتى كىتاپتىڭ وسى ماسەلەگە قاتىستى Ⅸ تاراۋىندا پاتشالىقتىڭ بوداندىعىنا ەنۋ تۋرالى «انتتى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ جوعارعى وكىلدەرى عانا بەردى». سوندىقتان دا «قازاقتاردىڭ رەسەيلىك بوداندىققا ءوتۋى قازاق اقسۇيەكتەرى مەن پاتشا ۇكىمەتى اراسىنداعى كەلىسىمنىڭ ناتيجەسى» بولدى. بوداندىق حالىق بۇقاراسىنىڭ ەركىنەن تىس قابىلداندى» دەگەن تۇجىرىم جاسالىنعان بولاتىن. تۋرا وسى جاسالىنعان تۇجىرىم 1943-جىلى جارىق كورگەن كىتاپتىڭ سورەلەردەن الىنىپ تاستالۋىنا نەگىز بولعاندىعىن ۇمىتپاعان ءجون.
كەڭەس ۇكىمەتى رەۆوليۋتسيالىق جولمەن وزىنەن بۇرىنعى بيلىكتى ىسىرىپ تاستاپ، مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتىن ورناتتى. ول ەشقانداي دا رەفەرەندۋم، سايلاۋ ارقىلى كەلگەن جوق. ونىڭ ورناۋىنا قازاق حالقىنىڭ ەشقانداي دا قاتىسى بولعان جوق. ەكىنشىدەن، ۆ. لەنين باستاعان بولشەۆيكتەر پارتياسى قازاق قوعامىنىڭ سول تاريحي كەزەڭدەگى جاعدايى مەن ونىڭ الدىندا تۇرعان ماقسات-مىندەتتەرىمەن ساناسقان جوق.
ءوزىنىڭ اسكەري، يدەولوگيالىق باسىمدىعىن پايدالانىپ، قازاق ازاتتىق قوزعالىسىن تابيعي مازمۇنىنان ايىردى. بۇل ءىس جۇزىندە، قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا جاسالعان كەشىرىلمەس تاريحي قيانات ەدى. بولشەۆيكتەر، ولاردىڭ جەتەكشىلەرى وزدەرىن پارتيالىق تۇرعىدان قازاق باسقارۋشى توبىنان جوعارى تۇرعاندىعىنا سەنىمدى بولدى. ماسەلەن، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 15 مۇشەسىنىڭ بىرەۋىنىڭ عانا (و. ءالجانوۆ) ارناۋلى ورتا ءبىلىمى بار-تىن. ال قالعان ون ءتورتى تۇگەلدەي جوعارى ءبىلىمدى ەدى. ساپالىق تۇرعىدان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءوزى مۇنداي قۇرامدا ەمەس-ءتىن.
ءاليحان نۇرمۇحامەت ۇلى بوكەيحانوۆ باستاعان قازاق ازاتتىق قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ جانە ساياسي ۇيىمىنىڭ دۇرىستىعىن ءومىر اعىمىنىڭ ءوزى جان-جاقتى دالەلدەپ بەردى.
قازاق ازاتتىق قوزعالىسى كوزدەگەن ماقسات-مۇراتتاردىڭ جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار اراسىندا ەكەندىگىن كەيىنگى الەمدىك تاريح كورسەتىپ تە بەردى. نيكاراگۋا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسشىسى ساندينو كەزىندە «ءبىزدىڭ قوزعالىسىمىزعا سىرتتان تاپتىق مازمۇن، سيپات بەرۋگە ۇمتىلىستار جاسالىندى. ءبىز وعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدىق، ويتكەنى ءبىزدىڭ كۇرەسىمىز انتيكولونيالدىق مازمۇنداعى كۇرەس ەدى» دەپ مالىمدەدى.
الاش اتاۋىنداعى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى ساندينو جاساعان تۇجىرىمعا ⅩⅩعاسىردىڭ 20-جىلدارى كەلگەن بولاتىن.
مىنە، بۇل كەلتىرىلگەن فاكتىلىك ماتەريالدار - قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ قازاق شىندىعىن قورىتۋ ىسىندە رەسەيلىك كوممۋنيستەردەن جوعارى تۇرعاندىعىنىڭ ايعاعى. الاشتىق ۇستانىمداعى زيالىلار بولشەۆيكتەر ۇسىنعان سوتسياليزم يدەياسىمەن وسى جولدا بەلگىلەنگەن توتەنشە وزگەرىستەردى قابىلداي العان جوق. احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاق حالقىنىڭ بولشەۆيكتەر يدەياسىن قابىلداۋعا دايار ەمەستىگىنە بايلانىستى ولار ۇسىنعان سوتسياليزم يدەياسىن «شاقىرىلماعان بوتەن قوناق» دەپ اتادى.
ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا، مىناداي جاعدايدى ەسكەرتۋدى وزىمە مىندەت سانايمىن. بولشەۆيكتەر ۇيىمداستىرعان 1917-جىلعى سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيا مەن ودان كەيىنگى وزگەرىستەرگە بايلانىستى بۇل ايتىلعان ويلار، ارينە، جاڭا قوعام قۇرۋ ىسىنە بەلسەندى تۇردە اتسالىسقان اعا بۋىننىڭ جاسامپاز ەڭبەگىن جوققا شىعارعاندىق ەمەس.
قاراپايىم حالىق، ونىڭ وزىق تۋعان ۇلدارى مەن قىزدارى ءۇشىن سوتسياليزم يدەياسى، تۇرار رىسقۇلوۆ ءدال اتاپ كورسەتكەنىندەي، تۇپكىلىكتى جالعىز مۇرات ەمەس، قوعامدىق ءومىردى جاعىمدى ماعىنادا وزگەرتۋدىڭ قۇرالى ەسەبىندە ءجۇردى. وسى تۇرعىدان اعا بۋىننىڭ قاجىرلى ەڭبەگى ءوز ناتيجەسىن بەرگەندىگى انىق. ولاردىڭ ءتۇرلى اۋىرتپالىقتارعا قاراماستان، اتقارعان ماقساتتىق قىزمەتى مەن ەڭبەگىنىڭ ەڭ باستى ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى - بۇگىنگى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىز.
مامبەت قويگەلديەۆ،
ق ر ۇ ع ا مۇشە-كوررەسپوندەنتى، پروفەسسور
الماتى
«ەگەمەن»
