عاريفوللا ەسىم: جاڭا جىل تويلاۋ، ورىسشا سويلەۋدى ءمان كورۋ - ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ جەمىسى
وسى ماڭىزدى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە BAQ.kz پورتالى ق ر ۇ ع ا اكادەميگى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور عاريفوللا ەسىممەن سۇحباتىن جاريالادى.
پروفەسسوردىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ باعى دا، بايلىعى دا - تاۋەلسىزدىك. ال وسى حالقىمىز سان عاسىرلار ارمانداعان ەگەمەندىگىمىزدىڭ باستى جەتىستىكتەرى - ەركىن ويلاۋ، ەركىن ارەكەت جاساۋ مۇمكىندىگى.
«تاۋەلسىزدىكتىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى - ەركىندىك، ەركىن ويلاۋ، ەركىن ويلاعاندا وتىرىك ايتپاۋ، ءۇشىنشى - ەركىن ءىس- قارەكەت جاساۋ. مەن تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى قوعامدا ءومىر سۇرگەن اداممىن. ءار سالادا قىزمەت اتقاردىم. تاۋەلسىزدىككە ەسەيىپ جەتتىم. سول كەزگە دەيىن بىزدە ەركىن ويلاۋ دەگەن بولعان جوق. اعالارىمىزدىڭ توقسان پايىزى وتىرىك ايتتى. باسىلىم بەتتەرىندە وتىرىك ايتىلدى. كىتاپتاردا وتىرىك سوزدەر كوپ بولدى. ءبارى شەكتەۋلى بولدى. 1986 -جىلعا دەيىن مەنىڭ ءبىر ماقالامدى رەسپۋبليكالىق باسىلىم شىعارمادى. 39 جاسقا دەيىن ءبىر ماقالامدى شىعارا المادىم. ەركىندىك بولماعاندىقتان وسىنداي جاعدايعا تاپ بولدىق. سوندىقتان تاۋەلسىزدىك قاجەت ەدى، ونى ءبىز اڭساپ كۇتتىك»، - دەپ ەسكە الادى اعامىز. سوتسياليستىك قوعام قازاققا كوپ قاسىرەت اكەلدى دەگەن نىق سەنىمدە عاريفوللا ەسىم. كەڭەس ۇكىمەتى حالقىنىڭ قامىن كۇيتتەگەن قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارىن جازىقسىز اتتى، جازالادى. اينالدىرعان 70 جىلدا ءوز تاريحىمىزدى، ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى، ءداستۇرىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ۇمىتتىق. «سوتسياليزم كەزىندە ءدىن تۋرالى «قۇداي دەگەن جوق، ءدىن اپيىن» دەگەن ءبىر-اق ءسوز بولدى. ەگەر ءسىز ءدىن تۋرالى ءبىر دۇرىس ءسوز ايتاتىن بولساڭىز، ءسىز ينستيتۋتتى بىتىرە المايسىز. ءسىزدى شىعارىپ جىبەرەدى. ول كەزدە «عىلىمي اتەيزم نەگىزدەرى» دەگەن ءپان بولدى. وسى ءپاندى تاپسىرا الماساڭىز، سىزگە ديپلوم بەرمەيدى. اتەيستىك قوعام بولدى. ەڭ سوراقىسى - قايراتكەرلەرىمىزدى اتىپ تاستادى، تۇرمەدە ءشىرىتتى. «حالىق جاۋى» دەگەن ۇعىم بولدى. سوندا حالىقتىڭ جاۋى كىم؟ شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، ءاليحان بوكەيحان، ماعجان جۇمابايەۆ، ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين سەكىلدى تۇلعالاردى حالىق جاۋى ەتتى. مۇنداي حالىق جاۋى دەپ جالا جابىلعان ادامداردىڭ سانى 60 مىڭنان استى. سوتسياليزم كەزىندە 3-4 ملن حالقىمىزدان ايىرىلدىق»، - دەيدى اكادەميك.
مىنە، نەبىر الماعايىپ زاماندى باستان وتكەرگەن قازاق 1991 -جىلى قاستەرلى تاۋەلسىزدىگىن الدى. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە قازاقتىڭ وشكەنى جانىپ، ولگەنى ءتىرىلدى. كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ زوبالاڭ ساياساتىنان ابدەن قالجىراعان حالىق كەۋدەسىن ايقارا تىنىستادى. سودان ءوز قازاعىن پرەزيدەنت ەتىپ سايلاپ، ەگەمەن ەل رەتىندە داڭعىل دامۋ جولىنا بەر بۇردى. «تاۋەلسىز ەل بولدىق. قازاق تاۋەلسىزدىك نە ەكەنىن قانى مەن جانىمەن ءبىلىپ كەلدى. بۇل ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىزدىڭ اسىل ارمانى. بۇل جاي ءسوز ەمەس. 1991 -جىلى 1 -جەلتوقساندا بۇكىل حالىق بولىپ جينالىپ، وزىمىزگە پرەزيدەنت سايلادىق. پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بولدى. ەڭ تازا سايلاۋ سول بولدى. ءبارىمىز ابدەن شارشاپ قالعانبىز. كولبين دەگەن بولدى، ابدەن مازامىزدى الدى. ءوزىمىزدىڭ قازاعىمىز، ءوزىمىزدىڭ ورتامىزدان شىققان نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پرەزيدەنت بولعان كەزدەگى ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزدى كورسەڭىز! مىنە، سودان بەرى 25 جىل ءوتتى. تاۋەلسىز قازاقستان رەتىندە تاريحقا ەندىك»، - دەيدى ەل اعاسى.
ءسوزسىز، تاۋەلسىزدىك جىلدارى ىشىندە كوپ جەتىستىكتەرگە جەتتىك. ءار سالادا قىرۋار جۇمىس اتقارىلدى. ءبىراز دۇنيەنى مەڭگەردىك. كەيبىر ماسەلەدە ۇيرەنەتىن ەلدەن، ۇيرەتۋشى ەلگە دە اينالدىق. ءبىراق، پروفەسسوردىڭ سوزىنشە، ءبىز بۇدان دا زور جەتىستىككە جەتۋىمىز مۇمكىن ەدى.
«بۇگىنگىدەن دە كوپ جەتىستىكتەرگە جەتۋىمىز كەرەك ەدى. 25 جىل از ەمەس. 1945 -جىلى دۇنيەجۇزى بولىپ گەرمانيا، جاپونيانى سوعىستا جەڭدىك. يمپەرياليستىك جاپونيا كۇيرەدى، گەرمانيا ءبولىنىپ كەتتى. 25 جىلدان كەيىن گەرمانيا ەۋروپانى اسىراي باستادى. 25 جىلدان كەيىن جاپونيا الەمدەگى ەڭ مىقتى ەكونوميكالىق ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدى. 25 جىل ءبىر جاعىنان از بولسا، ەكىنشى جاعىنان از دا ەمەس. دەمەك، 25 جىلدا نەگە ءبىز سونداي تابىستارعا جەتە المادىق دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سەبەبى - سوتسياليزم. ءسوتسياليزمنىڭ تانىمىزگە، جانىمىزعا ءسىڭىپ كەتكەن ادەت- داعدىلارىنان شىعا الماۋشىلىقتان ءبىز ءبىراز مۇمكىندىگىمىزدى ىسكە اسىرا الماي قالدىق. مەن مۇنى انىق ايتامىن. سوتسياليزمنەن تەزىرەك كەتكەندە، ءبىز دە سونداي جاعدايعا جەتەر ەدىك»، - دەگەن سەنىمدە ع. ەسىم.
ال قوعامدىق سانا، ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە الا- قۇلا سيپاتقا يە. سوتسياليزمدى اڭسايتىندار ءالى كۇنگە دەيىن بار. ليبەرالدىق كوزقاراستاعى ادامدار جەتكىلىكتى. سونداي- اق كوپ ماسەلەنى كوتەرىپ جۇرگەن ۇلتشىلداردىڭ پىكىرىنە قوعام قۇلاق اسادى. «وكىنىشكە قاراي، ليبەرالدىق كوزقاراستاعى ازاماتتار ءقازىر شەشۋشى بولماي تۇر. تاسادا ولار. رەسەيدە ليبەرالدى جامان ادام دەگەنگە اينالدىرىپ اكەلدى. سونىڭ سالقىنى بىزدە دە بار. سودان كەيىن بىزدە ۇلتشىلدار بار. ۇلتشىلداردى مەن ەكى توپقا بولەمىن. ۇلتشىلدىقتى تۋ قىلىپ ۇستايتىن اسىرە ۇلتشىلدار بار. ولار تۇبىندە حالىققا پايدا اكەلمەيدى. سودان كەيىن ناعىز ۇلتشىلدار بار، ولار نەگىزىنەن ليبەرالدىق باعىتتاعى ازاماتتار. قازىر وسىنداي ازاماتتار ءوسىپ كەلە جاتىر. ۇلتتىق سانانىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتاتىن وسى ۇلتشىلدار»، - دەيدى ول.
تاۋەلسىزدىك الساق تا، ءالى كۇنگە دەيىن قوعامنىڭ سىزداپ تۇرعان ءبىر جاراسى - بۇل ورىسشىلدىق. ونىڭ ىقپالى كۇشتى. داۋرەنى ءالى ءجۇرىپ تۇر. بۇدان بولەك، ءقازىر بەلەڭ العان باتىسشىلدىقتان دا ساق بولۋ قاجەت دەپ سانايدى ەل اعاسى. «ورىستاندىرۋ ءوز ناتيجەسىن بەردى. شىرشاعا بارۋ، جاڭا جىل تويلاۋ، اراق ءىشۋ، ورىسشا سويلەۋدى ءمان كورۋ، قازاقشا سويلەگەندى تومەن دەپ ەسەپتەۋ - مىنە ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ جەمىسى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق ايەلدەردىڭ اراسىندا كوپ كەزدەسەدى.
بالالارىمەن ورىسشا سويلەسىپ بارا جاتقانىن كوپ كورەمىن. ءالى كۇنگە دەيىن قازاق بالالارى ورىس مەكتەپتەرىندە وقيدى. قازاقشا سويلەگىسى كەلمەيتىن وتباسىلاردى دا كوردىم. بيلىكتە وتىرعانداردىڭ ىشىندە دە بار. ەكىنشى باعىت - باتىستىق. باتىستىڭ عانا قۇندىلىقتارىن الامىز دەگەن قاتەلىك. ارينە، بۇل ءبىلىم، وركەنيەت، تەحنولوگيا. ونى الۋ كەرەك، ءبىراق ءبىلىم رەتىندە عانا بويىمىزعا سىڭىرەمىز، ال ويىمىزعا، سانامىزعا ءسىڭىرۋدىڭ قاجەتى جوق».
«ەندى تەك قازاق بولىپ ءومىر ءسۇرۋ كەرەك» دەيدى پروفەسسور. سوندا تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى، ەلدىگىمىز ماڭگى بولادى. ءارى تاۋەلسىزدىكتى باعالاپ قانا قويماي، ەگەمەندىكتى ءوز مانىندە ءتۇسىنۋ اسا ماڭىزدى. «قازاق بولىپ ءومىر سۇرسەك، تاۋەلسىزدىك قالادى. ەڭ باستى نارسە - قازاقتانۋ، تولىق قازاق بولۋىمىز كەرەك. قازاق بولىپ ءومىر سۇرسەك، قازاق بولىپ الەمدى قابىلداساق، ءبىز تاۋەلسىزدىكتى جوعالتپايمىز. ال ەگەر قازاقتىقتان قاشاتىن بولساق، تاۋەلسىزدىكتىڭ ماسەلەسى قيىن بولادى. تاۋەلسىزدىكتى باعالاپ ءجۇرمىز. ءبىراق ونى تولىق تەرەڭىنەن ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز دەپ ايتا المايمىن.
مەن كافەدرادا مۇعالىمدەرگە، ارىپتەستەرىمە جارتى بەتتىك ەسسە جازدىردىم. سوندا اڭعارعانىم، تاۋەلسىزدىكتى باعالايمىز. ءبىراق سونى تەرەڭ تۇسىندىك پە دەگەن ماسەلە شىعا كەلدى. تاۋەلسىزدىك دەگەن ءار ادامنىڭ بويىنداعى اسىل قاسيەتتەرىنىڭ شىعۋىنىڭ مۇمكىندىگى عوي. ەگەمەندى ەل بولۋ دەگەن تاۋەلسىز ادامداردىڭ بىرىگىپ، جاقسى قوعام قۇرىپ، الەمدىك مادەنيەتكە شىعۋ دەگەن ءسوز عوي. قازاق ەلى باسقا مەملەكەتتەردىڭ سوڭىندا قالماي، الدىڭعى قاتارلى ەلدەرمەن ءبىر دەڭگەيدە ءومىر ءسۇرۋ دەگەن ءسوز عوي. بۇگىنگە دەيىن تاۋەلسىزدىكتىڭ قىزىعىن كورىپ كەلگەندەر ەندى وعان قىزمەت ەتۋى كەرەك. وتكەندە وسىنى ەلباسى دا ايتتى. عاسىرلار بويى اڭساعان ازاتتىعىمىزدى ساقتاپ، نىعايتۋ، ماڭگى ەتۋ ءوز قولىمىزدا. وسىنى ەشقاشان ۇمىتپايىق!»، - دەپ اياقتادى اڭگىمەسىن پروفەسسور.
ايىمگۇل ابىليەۆا
