ەلدىڭ ءدىني دىڭگەگى - ءداستۇرلى يسلام
ءدىني قايشىلىقتار نەدەن تۋىندايدى؟
ءدىن ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ قوزعاۋشى كۇشىنىڭ بىرىنە اينالدى. مەملەكەت پەن قوعامنىڭ جاڭارۋى، تۇراقتىلىعى بۇگىن ءدىني فاكتورعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگى بەلگىلى. دەگەنمەن، ءدىن تۋرالى اڭگىمە بولا قالسا، ءبىز ءجون- جوسىقسىز ەڭ الدىمەن «تەرىس اعىمداعىلاردى» ءسوز ەتەمىز. ءبىراق، ەل حالقىنىڭ سول تەرىس پيعىلداعىلار مەن ولاردىڭ امال- ارەكەتتەرىنە قارسىلىعى، اشۋ- ىزاسى، قۇرباندارعا باۋىرمالدىق كوڭىلى قوعام رۋحىنىڭ مىقتىلىعىن كورسەتەدى. قازاقى مۇسىلماندىق نانىم- سەنىم مەن سالافيزمدى ساۋ ورگانيزم مەن وعان جابىسقان دەرتپەن تەڭەۋگە بولادى. مەملەكەتىمىزدىڭ زايىرلىلىق سيپاتى - ءارتۇرلى دىندەگى بارلىق ازاماتتاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن، ورتاق نيەتتەستىككە تاربيەلەيتىن ساياساتتانۋدىڭ الدىن الاتىن قۇندىلىق. ماسەلە، ءتىپتى مەملەكەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ بولىنۋىندە ەمەس، ەركىندىك پەن ءوزارا سىيلاستىقتا.
زايىرلىلىق - ءدىندى قورعاۋدىڭ ماڭىزدى كەپىلى، ءبىراق تەك زايىرلىلىق قانا ءدىني نانىم- سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرمەيدى. تولىقتاي زايىرلىلىق ساياسي رەجيمگە، دەموكراتيانىڭ ۇستەمدىگىنە، مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىگىنە، يدەولوگيالىق پليۋراليزم، تاۋەلسىز سوت، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ازاماتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىمەن بايلانىستى.
قوعامدا «تازا» ءدىني نەمەسە «تازا» ۇلتتىق ماسەلەلەر بولمايدى، ولار ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي جانە مادەني پروبلەمالارمەن استاسىپ جاتادى. مەملەكەت ۇلتارالىق جانە ءدىني احۋالدى قالىپتاستىرۋدا رەتتەۋشى جانە ۇيلەستىرۋشى قىزمەت اتقارادى. ءبىزدىڭ مەملەكەت ازاماتتىق كەلىسىمدى ورناتۋ مەن قوعامدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن كوپ كۇش جۇمساپ كەلەدى. ءبىراق، ءدىني احۋال ۇنەمى دامۋ جانە كۇردەلەنۋ ۇستىندە، ول ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ دە، مەملەكەت ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن دە سىن كوزبەن سارالاۋدى، سونىڭ ىشىندە سالافيزمنىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋدى قاجەت ەتەدى.
ءبىر جاعىنان، ساياسي كۇشتەر ءدىندى ءوز مۇددەلەرىن جۇزەگە اسىرۋعا پايدالانسا، ەكىنشى جاعىنان، ءدىني ۇيىمدار ساياسي كەڭىستىكتە وزدەرىنىڭ ساياسي كوزقاراستارىن، باعدارلارىن جاقتاۋ، قورعاۋ ءۇشىن ساياسي امالدارعا بارادى. ءدىني يدەيالار ساياسي ومىردە ەلدى تۇراقتاندىرۋشى دا، ارازدىق، وشپەندىلىك تۋعىزۋشى دا بولۋى مۇمكىن. ءدىني فاكتوردىڭ مەملەكەت پەن قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن كورىنىستەرى ءارتۇرلى: مەملەكەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەر اراسىنداعى، كونفەسسياارالىق جانە كونفەسسياىشىلىك قايشىلىقتار.
مەملەكەت پەن ءدىني ۇيىمدار اراسىنداعى، كونفەسسياارالىق قايشىلىقتار نەگىزىنەن ءدىني سەنىمگە بايلانىستى زاڭداردىڭ جەتىلمەۋىنەن تۋادى. ءدىني ۇيىمدار تاراپىنان مەملەكەتتەرگە ءبىر ءدىندى قولداپ، ەكىنشىلەرىن كەمسىتەدى دەگەن سىن دا ايتىلادى. يسلام مەن پراۆوسلاۆيا دىنىندەگىلەر مەملەكەت كەيبىر پروتەستانت، سالافيت سەكتالارىنا تىيىم سالۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. قازاقستان مۇسىلماندارى حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ ەكسپانسياسىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى.
سوڭعى كەزدە ءار ەلدە دە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ شامادان تىس ساياساتتانعانىن كورىپ وتىرمىز. ءداستۇرلى كونفەسسيالار اسا ساياسي بەلسەندىلىك تانىتپاسا دا، «جاڭا ءدىني» اعىمدار، اسىرەسە «جاڭا يسلام»، پروتەستانت باعىتىنداعىلار ساياسي سالاعا دا شەكسىز ىنتا بىلدىرۋدە. رەسەي عالىمدارىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، مىسالى، «ساەنتولوگيا شىركەۋىنىڭ» دە ءارتۇرلى ەلدەردە ءوز قاتارلارىنا كاسىپكەرلەردى، ساياساتكەرلەردى تارتىپ، شپيوندىق توپ، ۇيىمدار جەلىسىن قۇرۋ، اسكەري جانە قۇپيا مالىمەتتەر مەن اقپارات جيناۋمەن اينالىسادى. ا ق ش- تا ولاردىڭ كەيبىر سەكتالارىنىڭ جەتەكشىلەرى سوتتالدى. ال «ەحوبا كۋاگەرلەرى»، كەيبىر سالافيتتەر ۇلتتىق تۋ، مەملەكەتتىك سيمۆولداردى سىيلامايتىندارىن كورسەتىپ ءجۇر. كەيدە وتان ءۇشىن قازا تاپقانداردىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە تاعزىم ەتپەيدى. ءوز سەكتالارىنان باسقانى مويىنداماي، مەملەكەتتىك بيلىك پەن ءداستۇرلى دىندەرمەن كۇرەستى باستى ماقسات ەتەدى.
ءبىرقاتار ءدىني بىرلەستىكتەرى جەتەكشىلەرىنىڭ قۇقىقتىق ءبىلىمى، ادەپتىلىگى تومەن. 2015 -جىلى قازان ايىندا اقتوبە وبلىسىندا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، ءدىني بىرلەستىكتەر مەن ينتەلليگەنسيا وكىلدەرى قاتىسقان جينالىسىندا پراۆوسلاۆيا ءدىني بىرلەستىگىنىڭ وكىلى قازاق مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ كيىم كيىسىن سىنعا الدى. بۇل ورىندى سىن بولعانىمەن، سۆياشەننيكتىڭ كەيبىر پروتەستانت ۇيىمدارىنىڭ ەل اراسىنا جىك سالىپ جۇرگەنىن ايتپاي، مۇسىلمانداردى سىنعا العانىن يمام، مولدالار، مۇسىلماندار تۇسىنبەدى. سەبەبى، جازىلماعان ەتيكالىق قاعيدا بار: ءبىر ءدىني بىرلەستىك وكىلىنىڭ باسقا ءبىر ءدىني بىرلەستىك ىشكى ماسەلەلەرىن سىنعا الۋ، ءسوز جوق، قارسىلىق پسيحولوگيا تۋعىزادى جانە بۇل ابەستىك تەرىس پيعىلداعىلارعا دەم بەرەدى. ءار ءدىني بىرلەستىكتىڭ پروبلەمالارى سول ۇيىمنىڭ ءوزى يلەيتىن تەرىنىڭ پۇشپاعى بولعان سوڭ، باسقانىڭ ارالاسۋى قانداي دا ءبىر جاناشىرلىقپەن ايتىلسا دا جاعدايدى ۋشىقتىرۋى دا مۇمكىن. كونفەسسياارالىق قارىم- قاتىناستاردىڭ نازىكتىلىگى دە وسىندا.
كونفەسسياىشىلىك قايشىلىقتار، مىسالى، يسلامىشىلىك، پراۆوسلاۆيەىشىلىك بولىپ، اعىمدار اراسىندا، شىركەۋلەر ىشىندەگى ماسەلەلەردەن، قارجى ماسەلەسىنەن تۋىندايدى. قازاقستان ءۇشىن كونفەسسياىشىلىك قايشىلىقتار - ءداستۇرلى يسلام دىنىندەگىلەر مەن سالافيت اعىمىنداعىلار اراسىنداعى قايشىلىقتار.
ءدىني فاكتور مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىن رەتتەۋ قىزمەتىنە تىكەلەي بايلانىستى. وكىنىشتىسى، ول مەملەكەتىمىزدىڭ جاستىعىنان جانە تاجىريبەسىنىڭ ازدىعىنان بولار، ەلىمىزدە ءدىني بىرلەستىكتەردى رەتتەيتىن وكىلەتتىكتى ورگاندار تەز وزگەرىپ وتىردى: اۋەلى ۇكىمەت جانىنداعى حاتشىلىق بولدى، كەيىن ول كوميتەتكە اينالدى، كوميتەت اگەنتتىككە، اگەنتتىك قايتادان كوميتەتكە، ەندى كوميتەت مينيسترلىك بولىپ قايتا قۇرىلدى. جاستار ماسەلەسى دە اۋەلى سپورت مينيسترلىگىندە، كەيىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە، ودان مادەنيەت مينيسترلىگىنە، بۇگىن ءدىن جانە ازاماتتىق قوعام ىستەر مينيسترلىگىنە بەرىلدى. وسى اۋىس- تۇيىستەر بارىسىندا ءارتۇرلى باسىمدىلىقتارعا ءمان بەرىلىپ، وسىعان وراي تالاي تاجىريبەلى ماماندار جۇمىستارىنان كەتتى، ولاردىڭ ورنىنا باسقا ادامدار كەلدى. وسىلاي ءبىرىزدى جۇيەلى جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ اقسادى، ول، ءسوز جوق، ءدىني احۋالعا ءوز سالقىندىعىن تيگىزدى.
دىنىشىلىك قايشىلىقتاردى شەشۋدى، اسىرەسە، سالافيزمگە قارسى كۇرەس ماسەلەسىندە قوعامدىق پىكىر ەكىگە ءبولىنىپ تۇر. بىرەۋلەر سالافيزمگە تىيىم سالۋ كەرەك دەسە، ەكىنشىلەرى سالافيزم يدەولوگيا، سوندىقتان يدەولوگياعا قارسى كۇرەس يدەولوگيالىق جولمەن جانە الەۋمەتتىك ساياساتتى جەتىلدىرۋمەن عانا ءتيىمدى بولادى دەپ ەسەپتەيدى. رەسەيدە، مىسالى، رەسپوندەنتتەردىڭ 55 پايىزى جانە ساراپشىلاردىڭ 44 پايىزى تەرروريستەردىڭ كوزىن جويۋ كەرەك دەپ ەسەپتەسە، 49 جانە 71 پايىزى ونىڭ استارىندا ادىلەتسىزدىك، قىسىم جاتىر دەپ ەسەپتەيدى. ساراپشىلاردىڭ قولدانىسىندا «پيتاتەلنىي بۋلون تەرروريزما» دەگەن ۇعىم بار. لاڭكەستىكتىڭ قازانى ءالسىز، ءوزىنىڭ تىكەلەي فۋنكتسياسىن ورىنداي المايتىن، ادىلەتسىزدىك پەن زورلىق باسىم ەلدەردە قاينايدى دەگەن تۇجىرىم بۇگىن باسىمىراق.
ءبىزدىڭ مەملەكەت ءسالافيزمنىڭ الدىن الۋ جۇمىسىندا قازاقستاندىقتاردىڭ ار- ۇياتىنا، يماندىلىعىنا سەنىپ وتىر، پوليتسيالىق رەجيممەن كۇرەسكە جۇگىنۋدى باسىم كوپشىلىك تە قولدامايدى. كۇشكە سەنۋ اينالىپ كەلگەندە تەرروريزمگە قايتا سەرپىن بەرۋى دە مۇمكىن. سالافيتتەردى زاڭ تۇرعىسىنان شەكتەۋ دە تىيىم سالۋمەن بىردەي. ال «قۇرتۋ» - بولشەۆيكتەردىڭ ساياساتى. سالافيتتەردىڭ اراسىندا اڭقاۋ، سوزگە ەرگەن، توپقا كىرىپ تاۋەلدى بولىپ جۇرگەندەر دە بار. ءبىز ولارمەن ديالوگكە بارىپ، جىلى سويلەپ، اقىلمەن باۋىرىمىزعا تارتۋىمىز كەرەك.
«يسلام ينتەرناتسيوناليزمى» - جالعان باۋىرلاستىق
وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان باستاپ، يسلام قازاق قوعامىندا ءۇش كەزەڭنەن ءوتتى. 90-جىلدارى جالپى يسلامدى بەلسەندى ناسيحاتتاۋ باستالدى، ءداستۇرلى يسلام وكىلدەرى سالافيزمگە ساقتانىپ قاراعانمەن، ءالى تۇسىنە بەرمەيدى. 2000-جىلداردىڭ باسىنان «جاڭا يسلامنىڭ» ءداستۇرلى قازاقى يسلاممەن ۇيلەسپەيتىندىگى انىق كورىنىس الدى، ولار شابۋىلعا شىعا باستادى. وسى عاسىردىڭ ەكىنشى ونجىلدىعىندا سالافيتتەر اشىق تەرروريستىك ارەكەتتەرگە كوشتى. ولاردىڭ حالىقتى وزدەرىنە تارتاتىن، قوعامدى دا ويلاندىراتىن، ءوز اقيقاتتارى بار: قىمباتشىلىق، ەكونوميكالىق داعدارىس زامانىندا ىسىراپشىلدىقتان ارىلۋ. ىسىراپشىلدىق جەمقورلىققا يتەرمەلەيدى، سىي- سىياپاتتىڭ استارىندا دا سىبايلاستىق جاتادى. بۇگىن ءبىزدىڭ قوعام يسلامدى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، سارالاۋ، ءتۇسىنۋ ۇستىندە.
سىرتقى كۇشتەردىڭ دە ىقپالى كۇشتى. باق بۇگىن جاپپاي قورقىنىش، ۇرەي، تورىعۋ، دۇربەلەڭ، بايبالام، زورلىق- زومبىلىققا بەيىمدىلىك تۋعىزىپ وتىر. مىسالى، اقش- تا بۇگىن ساياسي، الەۋمەتتىك جاعدايلارعا بايلانىسى جوق، ماعىناسىز تەرروريستىك اكتىلەر كوبەيىپ، ەشقانداي كىناسى جوق ادامدار قۇربان بولۋدا. امەريكالىق ساراپشىلار ونى تەلەديداردىڭ ىقپالىمەن تۇسىندىرەدى: 18 جاسقا دەيىنگىلەر 40 مىڭداي زورلىق- زومبىلىق اكتىلەرىن كورەدى. ال رەسەيدە ورتا ەسەپپەن 17 جاسقا دەيىنگىلەر 18 مىڭ سونداي وقيعالاردى كورەدى ەكەن. رەسەي تەلەديدارىنا تاۋەلدى قازاقستاندىقتار دا قىلمىس- قيامەتتى از كورمەيدى جانە ونىڭ سالدارىن ءبىز دە بۇگىن سەزىنىپ وتىرمىز.
بۇگىن «يسلام الەمى» داعدارىستا، بىردە- ءبىر شاريعات بيلەگەن كەمەلدەنگەن مۇسىلمان مەملەكەتى جوق. «مۇسىلمان ەلدەرى» دەپ ولاردىڭ تاريحي تەگىنە، وندا تۇراتىن مۇسىلمانداردىڭ سانىنا قاراي عانا ايتىلادى. ول ەلدەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ زاڭدارى يسلامعا نەگىزدەلمەگەن، كەرىسىنشە، باتىستىڭ، حريستيان ەلدەرىنىڭ مەنتاليتەتى، ويلاۋ جۇيەسى، داستۇرلەرى، مادەنيەتى، قۇندىلىقتارى، تۇتىناتىن تاۋارلارىنا دەيىن باسىم. ءبىر كەزدە ۇلى مۇسىلمان حاليفاتىنا ەنگەن ەلدەردە اللا تىيىم سالعانداردىڭ بارلىعى كورىنىس الىپ وتىر: كوپقۇدايلىق، ىشىمدىك، قۇمار ويىندار، بۇزىقتىق، تاعى باسقالار. سويتە تۇرا، ورامال تارتۋعا، ءبىرقاتار ورىنداردا ناماز وقۋعا، باسقا دا شەكتەۋلەر كوپ. قوردالانعان كۇردەلى ماسەلەلەر بەيبىت رەفورمالار جولىمەن عانا شەشىلۋى مۇمكىن.
بۇگىنگى سالافيتتەر ساياسي- يدەولوگيالىق ۇستانىمدارى جاعىنان بولشيەۆيك- كوممۋنيستەرگە ۇقساس جولعا ءتۇستى، ءتىپتى ولارمەن ۇيلەسىم تاۋىپ جاتىر. ماركسيستەر «بارلىق ەلدەردىڭ پرولەتارلارى، بىرىگىڭدەر!» دەپ تۇتاس ۇلتتاردى الەۋمەتتىك تاپتارعا، توپتارعا ءبولدى، ولاردى ءبىر- بىرىنە قارسى قويدى، وشپەندىلىك تۋعىزىپ، اقتار مەن قىزىلدار دەپ ازامات سوعىسىنا ۇشىراتتى. بۇگىن سالافيتتەر «بارلىق ەلدەردىڭ مۇسىلماندارى، بىرىگىڭدەر» دەپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، داستۇرلەردى مانسۇقتاپ، «پرولەتار ينتەرناتسيوناليزمى» ورنىنا «يسلام ينتەرناتسيوناليزمى» يدەولوگياسىن العا تارتادى. «يسلام مەملەكەتى» دەگەن ۇرانمەن قانتوگىسكە بارىپ جاتىر.
بۇل، جالعان يسلامدىق باۋىرلاستىق. يسلام ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ءدىندى قارسى قويمايدى. يندونەزيا مەن افريكا مۇسىلماندارىنىڭ، ارابتار مەن پارسىلاردىڭ ۇقساستىعىنان گورى ايىرماشىلىقتارى باسىم. الەمگە تاراعان يسلام ەلدەرىندە ءار ۇلت ءوز ءتولتۋما ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ كەلگەن. يسلام الەمى ارابتىق، پارسىلىق، تۇرىك، سوڭعى ۋاقىتتا مالاي وركەنيەتىنەن تۇرادى دەگەن پىكىر ورنىقتى. قازاقتار دا يسلامدى قابىلداعاندىقتان عانا قازاق بولعان جوق، يسلام ءدىنىنىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنە ۇيلەسىمدىگىنەن ول قازاقتىڭ نانىم- سەنىمىنىڭ دىڭگەگىنە اينالدى.
عالىمداردىڭ پىكىرى بويىنشا، سوناۋ Ⅷ عاسىردا ەنگەن يسلام تەك ⅩⅨ عاسىردا قازاقتار اراسىندا بەرىك ورنىقتى. قازاق دۇنيەتانىمى، ءداستۇرى يسلاممەن ارەكەتتەسىپ، قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىنىڭ بارلىق جاقتارىندا ەرەكشە كورىنىس الدى. يسلام ونىڭ الدىنداعى ءدىني ۇعىمدار، نانىم- سەنىمدەردى تەرىسكە شىعارمادى، مۇسىلماندىققا دەيىنگى داستۇرلەر ۇزاق مەرزىمدە يسلام ءدىني دۇنيەتانىمىنا ءسىڭىسىپ، مۇسىلماندىق سيپات الدى. ولار ءومىردىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا، مىسالى، مۇسىلمان اۋليەلەرىن ءپىر تۇتۋ، وتباسىلىق - تۇرمىستىق قاتىناستار دا (ۇيلەنۋ، نارەستەلى بولۋ، سۇندەتكە وتىرعىزۋ، جەرلەۋ، باسقا عۇرىپتار) ساقتالدى، يسلامداندى، مۇسىلماندىق جول دەپ ساناعا ءسىڭدى. كوسموگونيالىق نانىم بويىنشا، ءار ادامنىڭ جۇلدىزى بار، جۇلدىز اعىپ تۇسكەندە ءبىر ادام ومىردەن ءوتتى دەگەن نانىم بولدى. «جۇلدىز ۇشتى» دەگەن ءسوزدىڭ ءبىر ماعىناسى دۇنيەدەن وزدى دەگەندى بىلدىرەدى. يسلام ول نانىم- سەنىمدى قولدادى.
«ءدىنىمىزدى قورعاۋ - ۇلتىمىزدى قورعاۋ»
قاي ءدىن دە ونداعان سەكتالارعا بولىنەدى. يسلام تانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، كونە تاريحي جانە بۇگىنگى اعىمداردىڭ سانىن انىقتاۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس سياقتى («كنيگا يسلامسكيح سەكت ي ۆەروۋچەنيي. موسكۆا. 2007ج. ). قىم- قۋىت ءبىر- بىرىنە قاراما- قارسى اعىمدار مەن شىم- شىتىرىق وقيعالاردى تالداۋ بۇگىن سالافي اعىمىنداعىلار تۇگىلى، تەولوگتار اراسىندا دا پىكىرتالاستار تۋعىزادى.
تەولوگتار، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، اباقتىدا وتىرعان سالافيتتەرمەن جۇمىس جاسايتىندار جاستاردى تەرروريستىك ارەكەتكە يتەرمەلەيتىن اعىمداردى سارالاپ، تۇرلىشە وي جۇگىرتىپ، كەيدە ءدىني ءىلىمنىڭ قىزىعىنا دا بويلاپ، ناقتى ومىردەن اۋلاق كەتىپ تە جاتادى.
دەگەنمەن، ولار سالافيتتەرگە ءۇستىرتىن ەستىگەن- بىلگەندەرىن، كورگەندەرىن بۇلتارتپايتىن شىندىققا بالاۋ، باسشىلىققا الۋ، سىني كوزقاراس دەڭگەيىنە كوتەرە الماۋ، اياتتار مەن حاديستەردى تۋرا، توتەسىنەن قابىلداۋ مادەنيەتى ءتان دەپ ورىندى دياگنوز قويادى. سوندىقتان ولاردىڭ اقىل- ويىن شىنايى جولعا سالۋ امالدارىن اياتتار مەن حاديستەردەن تابادى. ءبىرقاتار سوتتالعاندار ولاردىڭ ۋاعىزدارىن قابىلداعان بولىپ، تەمىر توردان قۇتىلۋدىڭ امالىن ىزدەيتىندەر دە بارشىلىق. ءبىراق، بوستاندىققا شىققاننان كەيىن قايتادان سالافيزمگە ورالاتىندارى دا از ەمەس.
ءبىزدىڭ تەولوگتار ادامدارعا ابستراكتىلى، تەك ءدىني پەندە رەتىندە عانا قارايدى. ونىڭ وتباسى مۇشەسى، ۇلت، رۋ، مەملەكەت ازاماتى، ءبىرقاتارىنىڭ كاسىبي مامان ەكەندىگى، الەۋمەتتىك ورتانىڭ، ساياسي جاعدايلاردىڭ، حالىقارالىق احۋالدىڭ ولاردىڭ ءدىني ۇستانىمىنا اسەر ەتەتىندىگىنە نازار اۋدارا بەرمەيدى.
سالافيتتەردىڭ قاتارىن تولتىراتىن الەۋمەتتىك سەبەپتەر دە بار: ماتەريالدىق تەڭسىزدىك، ورىندى، ورىنسىز وكپە، اشۋ، جۇمىسسىزدىق، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك. وسى جاعدايلار قىلمىستىق ورتا دا قالىپتاستىرادى. «مالىم - جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم - ارىمنىڭ ساداقاسى» دەپ، بايلىققا، اقشاعا تابىنبايتىن قازاق نە ءوندىرىپ بايىعانى بەلگىسىز بايلاردى دا قابىلدامايدى.
بۇگىن جەمقورلىق ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مۇددەسىن بىرىكتىرەتىن فاكتورعا دا اينالىپ وتىر. اقتوبە وبلىسىنداعى ءبىرقاتار ۋاقيعالار سونى اڭعارتادى. جەمقورلىق ىندەتىنە شالدىعىپ، نانىم- سەنىمىن ساتقان سالافيتتەر مەن انتىنان اتتاعان قىزمەتشىلەر، بيزنەستەگىلەر ءبىر- بىرىنە جابىسىپ، بىرلەسىپ تالاي جىل قىلمىس جاساپ كەلدى.
قوعامدىق پىكىر اقتوبە وبلىسىنداعى 2011 -جىلى تەمىر اۋدانىندا بولعان وقيعالاردىڭ استارىندا قارجىلىق سەبەپتەردىڭ بارلىعىنا بىردەن نازار اۋداردى. سالافي باعىتىن ۇستانۋشى جاستار شيكى مۇناي ۇرلاۋمەن اينالىسىپ، ونى زاۋىتقا جەتكىزىپ تۇرعان، تۇسكەن پايدانى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىمەن ءبولىسىپ وتىرعان. كەيىننەن تۇسكەن پايدانى بولىسكەندە سالافيت ۇرىلار مەن پوليتسەيلەر اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك، جانجال تۋىپ، سالافيتتەردى ۇرىپ- سوعىپ، تۇرمەگە دە وتىرعىزعان. سوندىقتان ءوش الۋ ماقساتىندا سالافيتتەر پوليتسەيلەردى ولتىرگەن، ءبىراق قاشىپ قۇتىلا الماعان. قارۋلى قاقتىعىس كەزىندە وسى قىلمىسقا قاتىسقان، سالافيزم اعىمىن قولدامايتىن، ءبىراق تيىن- تەڭگە ءۇشىن ەرگەن، كۋاگەر بولا الاتىن قاتىسۋشىلاردىڭ كوزدەرى قۇرتىلدى. وسىنىڭ ءوزى سالافيتتەرگە نيەتتەستىكتى كۇشەيتتى. دەگەنمەن، 2011 -جىلعى وقيعالار تەرەڭ سارالانبادى. قىلمىستىق توپتىڭ مۇشەلەرى تولىق انىقتالمادى. تەك 2016 -جىلى جەلتوقسان ايىندا مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرىن ۇرلاۋمەن جانە زاڭسىز تاسىمالداۋمەن اينالىساتىن ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ ۇستالدى.
وكىنىشتىسى، سالافيتتەر مەن لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەردىڭ بىرىگىپ قىلمىسقا بارۋى، ءبىر جاعىنان، سالافيتتەردىڭ بيلىكتە قولداۋشىلارى بار دەگەن پىكىر تۋعىزسا، ەكىنشى جاعىنان، بيلىكتىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى.
تەرروريستەرگە يدەيالىق قولداۋدان دا قاۋپى كەم ەمەس تاعى دا ءبىر جاعداي بەلگى بەرەدى. اقتوبە وبلىسىنداعى ءۇش رەت قايتالانعان تەرروريستىك ارەكەتتەن كەيىن، وسى جات احۋالعا ۇيرەنۋ، ونى ءبىر قۇتىلا المايتىن تاعدىر دەپ قابىلداۋ پسيحولوگياسى دا سەزىلەدى. ءوزىنىڭ وتباسىنىڭ اماندىعى ءۇشىن قورقىنىش ادامداردىڭ جىگەر- قايراتىن جاسىتادى، قۇتىن قاشىرىپ، باس يگىزەدى. وسىلاي اركىم ءوز باسىنىڭ اماندىعىن ويلاپ، قوعام بىتىراپ، تەرروريزمگە قارسى كۇرەسۋدىڭ ورنىنا وعان كونۋگە يكەمدەلۋ، قاۋىپسىز، ءادىل ومىرگە سەنىمدى ازايتاتىن احۋال ورنىعادى. ەندى اقيقاتتى بۇرمالاماي، ايىپتىلاردىڭ ءادىل جازاسىن الۋى قوعامنىڭ ساناسىن ساۋىقتىرۋدىڭ باستى جولى بولىپ وتىر.
بۇگىن سالافيزمگە قارسى كۇرەستە ءبىزدىڭ مەملەكەت ءوز تاڭداۋىن جاسادى جانە دۇرىس جاسادى: كۇشكە سەنە بەرمەي، الەۋمەتتىك، ساياسي، يدەولوگيالىق جۇمىستى جەتىلدىرۋ. بىرىنشىدەن، ەڭ الدىمەن، اۋىل جاستارىن كۆوتامەن كوبىرەك وقۋعا تارتۋ ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى.
ەكىنشىدەن، ىشكى ساياساتتا حالىقتى تاربيەلەيتىن، پاراساتتى جول سىلتەيتىن، اتىس- شابىستان الىس كينوفيلمدەر، قوعامدا يماندىلىق ۇيالاتاتىن تەاترلاردى قارجىلاندىرۋ، قازاق سالت- ءداستۇرىن ناسيحاتتايتىن مادەني قۇندىلىقتارعا زور ءمان بەرىپ، حالىقتى جالىقتىراتىن قاساڭ مي، ۇيرەنگەن، ىعىر بولعان ارزان «مادەنيەتكە» تىيىم سالۋ. ۇشىنشىدەن، جۇمىسسىزدىق پەن كەدەيشىلىكتى ەڭسەرۋ جولدارىن جەتىلدىرە بەرۋ. بۇل ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق باعىت ءوز جەمىسىن بۇگىن ەمەس، ەرتەڭ بەرەدى. جۇمساق ساياسات، قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ، ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ وتە ماڭىزدى.
قازاق قوعامىنداعى رۋحاني احۋالدى، ونىڭ ءدىني كەلبەتىن ايقىندايتىن بۇگىن سالافيتتەر ەمەس، سان جاعىنان دا، ساپا جاعىنان باسىم قازاقى يسلامداعى، ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى قولدايتىندار. قازاقي مۇسىلماندىقتى ۇستاناتىن عالىمدار، مۇعالىمدەر، ينجەنەرلەر، اقىن، جازۋشىلاردى، باسقالاردى، اسىرەسە، جاستاردى ۇنەمى باق- تا ناسيحاتتاۋ ءالى داعدىعا اينالماعان. قازاقستان زايىرلى مەملەكەت، ءبىراق مۇسىلمان ەلى. «ۇلت جوسپارىنىڭ» 87-قادامىنداعى بىرتەكتىلىكتى نىعايتۋدىڭ «مەنىڭ ەلىم» ۇلتتىق جوباسىن ازىرلەۋ بارىسىندا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ جان- جاقتى ءومىرى تۋرالى اقپارات ورنالاستىراتىن بولار.
قازاقى يسلامدى قولدايتىندار ءالى دە جاسقانشاق، اسىرەسە، اۋىل مۇعالىمدەرى، دارىگەرلەر، ءماسليحات دەپۋتاتتارى، ارداگەر اتا- انالار وزدەرىن سالافيتتەر الدىندا تومەن ۇستايدى. قازاقتىڭ قوعام قايراتكەرى، ينتەللەكتۋال ءىلياس وماروۆ (1912-1970) «قازاقتاردىڭ زيالىلارى سىپايى، ۇستامدى، زياندىلارى ارسىز، بەتپاق كەلەدى» دەگەن.
سالافيزم تاراعان ەلدەردە، مىسالى، مىسىر، الجيردە، جەرگىلىكتى حالىق بىرلەسىپ ۇلتتىق داستۇرلەرىن قورعاپ، سالافيتتەرگە تويتارىس بەرىپ، شەتتەتىپ، وقشاۋلاپ، ەلدىڭ ىقىلاسىن وزدەرىنە تارتىپ وتىر. قوعامنىڭ بەلسەندىلىگى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن دە جەڭىلدەتكەن. ءبىزدىڭ قوعامدا ءالى دە سالافيزمگە قارسى كۇرەس تەك پوگوندىلاردىڭ قىزمەتى دەپ ويلايتىندار باسىم. ء«دىنىمىزدى قورعاۋ - ۇلتىمىزدى قورعاۋ» دەگەن قوعامدىق قوزعالىس بىزگە دە ءتيىمدى بولادى.
مەملەكەت ءدىندى رەتتەۋشى بولۋى كەرەك
بۇگىن ءدىني بىرلەستىكتەر ءوز ورتاسىنا جاعىمدى ىقپال ەتەتىن سۋبەكت رەتىندە قاراستىرىلمايدى. ال مەملەكەتتىك ورگاندار اشىق ديالوگتارعا بارماي، جاعداي قالىپتى دەگەن پىكىردەن اسپاي وتىر.
ءدىني بىرلەستىكتەر زاڭ تۇرعىسىنان دەربەس دەگەنىمىزبەن، ءدىن سالاسىندا كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ دا ىقپالى از ەمەس. تۇزەتۋ مەكەمەلەرىندەگى قارىم- قاتىناس دەموكراتيالىق مادەنيەت پەن سىيلاستىقتان الىس. تۇزەتۋ مەكەمەلەرى ەكسترەميستىك كوزقاراس تاراتۋدىڭ ەرەكشە الەۋمەتتىك ورتاسىنا اينالدى. سوندىقتان وسى ءقاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، بوستاندىعىنان ايىرىلعان ەكسترەميست تۇلعالاردى ارنايى ورىنداردا باسقالاردان وقشاۋ ۇستاۋ قاجەتتىلىگى بار.
سوڭعى كەزدە حالىق اراسىندا ءدىن سالاسىندا اقپاراتتىق ۇگىت- ناسيحات جۇمىسى قارقىندى جۇرگىزىلۋدە. ءبىراق ەكسترەميزمدى تۋدىراتىن الەۋمەتتىك ماسەلەلەر - جۇمىسسىزدىق، كەدەيشىلىك، باسپانا ماسەلەلەرى شەشىلمەي جاتادى. اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ ازاماتتىق باستامالاردى ىعىستىرىپ، كوپتەگەن ۇكىتسمەتتىك ەمەس ۇيىمداردى نازاردان تىس قالدىرۋدا.
ءبىرقاتار باستامالار ءتيىمسىز دەپ سىنعا الىنىپ، ولاردىڭ قارجىلىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق مۇمكىندىكتەرى شەكتەلۋدە. شەتەلدە ءدىني ءبىلىم العان كەيبىر جاستارعا قاتىستى دا ماسەلەلەر بارشىلىق. ولاردى زاڭ تالاپتارى مەن قازاق حالقىنىڭ ەتنومادەني جانە ۇلتتىق ءدىني سالت- داستۇرلەرىن بىلۋىنە بايلانىستى اتتەستاتسيادان وتكىزىپ، ءدىني قىزمەتتە پايدالانۋدىڭ قيسىنى بار.
مەملەكەت ءدىن سالاسىندا ءادىل رەتتەۋشى بولۋى كەرەك. ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىندا بەكىتىلگەن زايىرلىلىق ۇستانىمدارىنا سايكەس، ستراتەگيالىق تۇرعىدان قازاقستاندىق بىرتەكتىلىكتى، ۇلتتىق مەملەكەت، ۇلتتىق مادەنيەت، سالت- داستۇرلەر، قالىپتاستىرۋ بارىسىندا ۇلتتىق ءدىني قايراتكەرلەردىڭ دە بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ اسا ماڭىزدى. بۇل ەكسترەميزمگە قارسى يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋدىڭ جالعىز جولى.
ادامداردىڭ ار- وجدانىن، ءدىني قۇقىن مۇلتىكسىز ورىنداۋ - مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالىق، زايىرلىلىق سيپاتىنىڭ كورىنىسى. عىلىم، ءبىلىم قاۋىمداستىعى، جالپى قوعامدىق پىكىر، ار- وجدان بوستاندىعى، مەملەكەت پەن ءدىني ۇيىمداردىڭ قورعاۋعا بايلانىستى جوعارى دەڭگەيدەگى ماماندار دايىنداۋ قاجەتتىلىگىن ەندى تۇسىنە باستادى.
ءبىزدىڭ مەملەكەتتە، ءتىپتى بارلىق پوستكەڭەستىك ەلدەردە زاڭگەرلەر كوپ بولعانىمەن، بۇگىن مەملەكەت پەن كونفەسسياارالىق قاتىناستاردى رەتتەۋگە ماماندانعان زاڭگەرلەر جوقتىڭ قاسى. رەسەيدە تەك قازان فەدەرالدىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدىنتانۋشى- زاڭگەر ماماندىعى ەندى اشىلىپ جاتىر. نەگىزگى ماقسات كاسىبي دەڭگەيدە مەملەكەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەرى كونفەسسياارالىق، كونفەسسياىشىلىك داۋ- دامايدى، ماسەلەلەردى شەشۋدە مەملەكەتتىك ورگاندارعا كەڭەس بەرەتىن، قۇقىق جاعىنان كومەك كورسەتەتىن ماماندار دايىنداۋ بولىپ وتىر. ازىرگە بۇل جالعىز ۋنيۆەرسيتەت. ال ەندى ومىردە مەملەكەتتىڭ ءدىني ساياساتىنا جاۋاپتى مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ بۇل ىستە قۇقىقتىق ءبىلىمىنىڭ جوقتىعى مەملەكەت پەن قوعامعا جاعىمسىز اسەر ەتەدى.
مەملەكەت ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگى وتكىر پروبلەمالاردى تالقىلاۋ، ازاماتتاردىڭ ءارتۇرلى توپتارىمەن ارەكەتتەسۋ، «كەرى بايلانىس»، ءوز ءىسىن جەتىلدىرىپ، ء«مولدىر» بولۋعا ۇمتىلۋدا. سوندىقتان پرەزيدەنت جاريالاعان بەس ينستيتۋتسيونالدى رەفورمالار اياسىندا دىنمەن قارىم- قاتىناس سالاسىن دەموكراتيالاندىرۋ قاجەت. ناقتىراق ايتساق، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءدىني بىرلەستىكتەرمەن قارىم- قاتىناسى ءوزارا سىيلاستىققا نەگىزدەلىپ جەكە ەكسترەميستەرگە كۇشتىك قۇرىلىمدار عانا ەمەس، ازاماتتىق قوعام قارسى تۇرۋ ءۇشىن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ باستامالارىن ىنتالاندىرۋ ءتيىمدى.
امانگەلدى ايتالى، فيلوسوفيا عالىمدارىنىڭ دوكتورى، ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
«ەگەمەن قازاقستان»
