قازاقستاندا تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى قارقىن الادى

استانا. قازاقپارات - ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وسى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ العاشقى ونكۇندىگىندە ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىن وتكىزىپ، مينيسترلەر كابينەتى الدىنا ناقتى ءبىرقاتار تاپسىرما جۇكتەگەن ەدى.

  سونىڭ ءبىرى ازاماتتاردى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ بولاتىن. مەملەكەت باسشىسى ۇكىمەتكە ءبىرىڭعاي «نۇرلى جەر» تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى باعدارلاماسىن ازىرلەۋدى، وعان قازىرگى قولدانىستاعى باعدارلامالاردىڭ بارلىق ماسەلەسىن كىرىكتىرۋدى تاپسىرىپ، قانداي ماسەلەلەر ەسكەرۋ كەرەكتىگىن دە ايتىپ بەرگەن- ءدى.

 «جاڭا باعدارلامادا مىنا ماسەلەلەردى ەسكەرۋ كەرەك. تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن تىكەلەي قارجىلاندىرعاننان گورى جەكەمەنشىك قۇرىلىسشىلاردى ىنتالاندىرۋ ىسىنە باسا دەن قويعان ءجون. مەملەكەت ولاردىڭ تۇرعىن ءۇي سالۋ كەزىندەگى شىعىندارىن ازايتىپ، ءوز رەسۋرستارىن ينجەنەرلىك جانە الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدار ازىرلەۋگە جۇمىلدىرۋى كەرەك. بۇل بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋدىڭ ۇلەسىن ازايتىپ، جەكە ينۆەستيتسيانى كوبىرەك تارتۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. سونداي- اق تولەمگە مۇمكىندىگى بار تۇرعىنداردىڭ سۇرانىسىن ىنتالاندىرۋ كەرەك. كوممەرتسيالىق بانكتەردىڭ يپوتەكالىق نەسيە بەرۋىن جانداندىرىپ، پايىزدىق مولشەرلەمەنى سۋبسيديالاۋعا قوسا وزگە دە ارزانداتۋ شارالارىن ويلاستىرۋ قاجەت»، دەگەن ەدى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.

 وسىدان كەيىن جەدەل ىسكە كىرىسكەن ۇكىمەت «نۇرلى جول» بىرىكتىرىلگەن مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ازىرلەپ ەلباسىنا دا تانىستىردى. الايدا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاراپىنان تۋىنداعان ەسكەرتۋلەرگە بايلانىستى قايتا پىسىقتالۋدا. بۇل ىسكە ءتىپتى پارلامەنت دەپۋتاتتارى دا ارالاسىپ ءوز ۇسىنىستارىن بەرىپ جاتىر. باعدارلاما الداعى جىلدىڭ باسىندا ۇكىمەتتىڭ وتىرىسىندا قايتا قارالىپ، قابىلداناتىن بولادى.

جالپى، بۇگىندە ەلىمىزدە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ قارقىنى جىلدان- جىلعا بەلەڭ الىپ كەلە جاتقاندىعى بايقالادى. ماسەلەن، 2009-2015 -جىلدارى ارالىعىندا رەسپۋبليكا بويىنشا تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ كولەمى 6,4 ميلليون شارشى مەتردەن 8,9 ميلليون شارشى مەترگە دەيىن ءوستى. 2016 -جىلدىڭ قورىتىندىسىندا پايدالانۋعا بەرىلەتىن تۇرعىن ءۇيدىڭ كولەمى 9,6 ملن. شارشى مەترگە جەتەدى دەگەن بولجام بار. ەندى جاڭا باعدارلاماعا كەلەر بولساق، ول نەگىزىنەن 5 باعىتتا جۇزەگە اسىرىلادى.

اتاپ ايتقاندا، ەڭ بىرىنشىدەن، يپوتەكالىق قارىزداردى سۋبسيديالاۋ ارقىلى يپوتەكالىق كرەديت بەرۋدى قولداۋ قولعا الىنادى. ەكىنشىدەن، قۇرىلىس كومپانيالارى ءۇشىن قارىزداردى جابۋ جولىمەن جەكە قۇرىلىس سالۋشىلاردى ىنتالاندىرۋ كوزدەلەدى.

ۇشىنشىدەن، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىنىڭ سالىمشىلارى جانە اكىمدىكتەردە كەزەكتە تۇرعان ازاماتتار ءۇشىن «ريەۆولۆەرلىك» قاعيدات بويىنشا كرەديتتىك تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ كولەمى ۇلعايتىلاتىن بولادى. تورتىنشىدەن، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان وسال توپتارى ءۇشىن ساتىپ الۋ قۇقىعىنسىز جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ءۇيدىڭ وڭىرلىك قورىن قۇرۋ جۇرگىزىلەدى.

بەسىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ جەر ۋچاسكەلەرىن بەرۋى ارقىلى جەكە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن دامىتۋ قولعا الىنادى. باعدارلامانىڭ باسىم باعىتتارىنا جەكە- جەكە توقتالار بولساق، يپوتەكالىق كرەديت بەرۋ نارىعىن جانداندىرۋ ماقساتىندا ازاماتتارعا ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر بەرەتىن يپوتەكانىڭ پايىزدىق ستاۆكاسىنىڭ ءبىر بولىگىن مەملەكەتتىڭ سۋبسيديالاۋ ارقىلى حالىقتىڭ سۇرانىسىن ىنتالاندىرۋ كوزدەلەدى. بۇل رەتتە تۇپكىلىكتى قارىز الۋشىنىڭ يپوتەكاسىن 10 پايىزعا دەيىن تومەندەتۋ ءۇشىن مەملەكەت سىياقى قۇنىنىڭ 7 پايىزىنا دەيىن جابۋدى قامتاماسىز ەتەدى. بۇگىنگى كۇنى وسى ماقساتقا 2017 -جىلعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتە 10 ميلليارد تەڭگە كوزدەلگەن. بۇل 120 ميلليارد تەڭگە سوماسىندا جەڭىلدىكتى يپوتەكالىق قارىز بەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سۋبسيديالار بويىنشا قاراجاتتى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن استانا جانە الماتى قالالارىنداعى حالىققا كرەديت بەرۋدىڭ شەكتى سوماسى 20 ميلليون تەڭگەگە دەيىن، وڭىرلەردە 15 ميلليون تەڭگەگە دەيىن دەپ بەلگىلەنەتىن بولادى.

 وسىنداي شارتپەن يپوتەكا بەرۋ كەزىندە كرەديت بويىنشا اي سايىنعى ورتاشا تولەم استانا جانە الماتى قالالارىندا 158 مىڭ تەڭگە، وڭىرلەردە 116 مىڭ تەڭگە بولادى. ال جەكە قۇرىلىس سالۋشىلاردى قولجەتىمدى كرەديتتىك رەسۋرستاردى پايدالانۋعا ىنتالاندىرۋ ءۇشىن مەملەكەت بانكتەر بەرەتىن كرەديتتەر بويىنشا پايىزدىق ستاۆكالاردىڭ ءبىر بولىگىنە سۋبسيديا بەرەدى. بۇل رەتتە نارىقتىق كونيۋنكتۋرانى ەسەپكە الا وتىرىپ، قۇرىلىس سالۋشىلار ءۇشىن ەركىن تۇپكىلىكتى ستاۆكانى بەلگىلەۋ جانە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ جىلىنا ستاۆكاسى 17 پايىزدان ارتىق ەمەس كرەديتتەرى بويىنشا سۋبسيديالاۋدىڭ تىركەلگەن ستاۆكاسىن 3 جىلدىڭ ىشىندە 7 پايىزعا دەيىن دەپ بەلگىلەۋ ورىندى بولماق.

 تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىنىڭ سالىمشىلارىن جانە اكىمدىكتەردە كەزەكتە تۇرعان ازاماتتاردى ودان ءارى كرەديتتىك تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا بۇرىن بولىنگەن قاراجات ەسەبىنەن «ريەۆولۆەرلىك» قاعيدات بويىنشا كرەديتتىك تۇرعىن ءۇي سالۋ جالعاسادى. وسى ماقساتتا «بايتەرەك» ۇلتتىق باسقارۋشى حولدينگى» ا ق- نىڭ 180 ميلليارد تەڭگە مولشەرىندەگى قاراجاتى اكىمدىكتەرگە بولىنەدى. بۇدان باسقا، «سامۇرىق- قازىنا» جىلجىمايتىن مۇلىك قورى» ا ق- نىڭ 2016 - جىلعى 97 ميلليارد تەڭگە مولشەرىندەگى قاراجاتىن كرەديتتىك تۇرعىن ءۇي سالۋعا قايتا ءبولۋ قولعا الىنادى.

 تۇرعىن ءۇي سالۋعا بولىنگەن قاراجات اينالىمىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جىل سايىن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىنە 24 ميلليارد تەڭگە ءبولىنىپ وتىرادى. بۇل بانكتىڭ سالىمشىلارىنا تومەندەتىلگەن پايىزدىق ستاۆكامەن تۇرعىن ءۇيدى وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ناتيجەسىندە 15 جىلدىڭ ىشىندە 12,0 ميلليون شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي سالىنادى، بۇل 202 مىڭ وتباسىن تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتەدى. ساتىپ الۋ قۇقىعىنسىز جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ءۇيدىڭ وڭىرلىك قورىن قۇرۋ ءۇشىن 2017 -جىلدان باستاپ جىل سايىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 25 ميلليارد تەڭگە ءبولۋ جوسپارلانعان. سالىنعان جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ۇيلەر جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردا كەزەكتە تۇرعان حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان وسال توپتارىنا ارنالعان.

سونىمەن قاتار وبلىس ورتالىقتارىندا جەكە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن دامىتۋ ءۇشىن جاڭا ىلكى ءتاسىل قولدانىلادى. ونىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى مىناداي: ءبىرىڭعاي قۇرىلىس سالۋشى ارقىلى ءبىرىڭعاي ساۋلەتتىك ستيلدە جەكە تۇرعىن ءۇي سالۋ؛ ءۇي قۇرىلىسى كومبيناتتارىنىڭ تەحنولوگيالارىن قولدانۋ ارقىلى تۇرعىن ءۇي قۇنىنىڭ قولجەتىمدىلىن قامتاماسىز ەتۋ؛ كەزەكتە تۇرعان ازاماتتارعا تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىنەن جەڭىلدىكپەن قارىز بەرۋ ارقىلى ولار ءۇشىن جەكە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋ. ىلكى جوباعا قاتىسۋشى كەزەكتە تۇرعان ازاماتتار جەر ۋچاسكەسىمەن بىرگە جانە ينجەنەرلىك- كوممۋنيكاتسيالىق ينفراقۇرىلىم جۇرگىزىلگەن دايىن ءۇيدى وزدەرى ساتىپ الۋعا نەمەسە ءۇيدى ساتىپ الۋ ءۇشىن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىنەن كرەديت الۋعا قۇقىلى. بۇگىنگى كۇنى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكى ءوزىنىڭ مەنشىكتى قاراجاتى جانە قارىز قاراجاتىنىڭ ەسەبىنەن 70 ميلليارد تەڭگەگە دەيىن قارىز بەرۋگە دايىن. تۇپكىلىكتى قارىز الۋشىنىڭ قارىز بويىنشا سىياقىسىنىڭ مولشەرىن 5 پايىزعا دەيىن تومەندەتۋ ءۇشىن مەملەكەت يپوتەكالىق كرەديت بەرۋدى قولداۋ باعىتىنىڭ اياسىندا سىياقى قۇنىنىڭ 7 پايىزىنا دەيىن سۋبسيديا بەرەتىن بولادى.

وسى ءتاسىل بويىنشا كەزەكتە تۇرعان ازاماتتار ءۇشىن اي سايىنعى تولەم العاشقى 5 جىلدا 70 مىڭ تەڭگەنى، كەيىنگى 10 جىلدا 56 مىڭ تەڭگەنى قۇرايتىن بولادى. باعدارلامانى ىسكە اسىرۋدىڭ ناتيجەسىندە ىشكى جالپى ءونىمدى 7,7 پايىزدىق تارماققا ءوسىرۋ قامتاماسىز ەتىلەدى. جىل سايىن قۇرىلىستا جانە ەكونوميكانىڭ ارالاس سالالارىندا شامامەن 25 مىڭ جاڭا جۇمىس ورنى قۇرىلىپ، قوسىمشا سالىقتىق تۇسىمدەر شامامەن 531 ميلليارد  تەڭگەنى قۇرايتىن بولادى.

 اۆتور: مارلان جيەمباي