سالافيلەر قانداي تارماقتارعا بولىنگەن؟
قازىرگى تاڭدا الەمدى پسيەۆدوسالافي- ۋاححابي توپتارتىڭ تارماقتارى وتە كوپ. سولاردىڭ ىشىنەن كەيبىر بەلگىلى تارماقتارىنا توقاتالا كەتەيىك.
مادحاليتتەر
مادحاليتتەر - رابي يبن حادي ءال- ءمادحاليدىڭ (1932 ج. دۇنيەگە كەلگەن) كوزقاراستارىن ۇستانعان ءمادينالىق سالافيلەرگە بەرىلگەن اتاۋ. تاياۋ شىعىستا قالىپتاسقان جاعدايعا وراي، 1991 -جىلى ساۋد ارابيا تەرريتورياسىنا امەريكا اسكەرلەرىن كىرگىزۋگە بايلانىستى ماسەلەدە ەل عالىمدارىنىڭ پىكىرى ەكىگە جارىلىپ، ءبىر توپ اسكەر كىرگىزۋدى كۇپىرلىك دەپ تاپقان. تەگى ەفيوپيالىق مۇحاممەد امان ءال- جامي وكىمەتتىڭ ۇستانىمىن قولداپ، قارسى شىققانداردى حاريجيتتەر دەپ جاريالاعان. بۇل سول كەزدەگى بيلىككە ۇناپ، ساۋديادا جاميا دەگەن توپ پايدا بولدى. كەيىن ونىڭ پىكىرلەرىن رابي ءال- مادحالي جالعاستىردى.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، رابي ءال- ءمادحاليدىڭ ۇستانىمدارى «مۇسىلمان باۋىرلار» جانە ءسايد قۇتىپتىڭ كوزقاراسىنا رەاكسيا رەتىندە پايدا بولعان. كەزىندە ونىڭ ءوزى جيىرما جىلعا جۋىق «مۇسىلمان باۋىرلاردىڭ» اراسىندا جۇرگەن. ول ءسايد قۇتىپتىڭ ادىلەتسىز باسشىعا قارسى شىعۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمىنا قارسى شىققان. وسىلايشا «مۇسىلمان باۋىرلار» مەن قۇتىپتى ءاردايىم كىنالاپ، وعان قاتىستى ارنايى ەڭبەك تە جازعان. وزدەرىنە ۇناماعان سۋرۋريتتەردى كوبىنە «يحۋان»، «قۇتىپشىلدار» نەمەسە حاريجيتتەر دەپ جاعىمسىز اتاۋلارمەن اتاپ، وزدەرىن اق قىلىپ كورسەتكىسى كەلەدى.
ولاردىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى قانداي جاعدايدا دا مەملەكەت باسشىسىنا باعىنۋ بولعاندىقتان تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى ديكتاتورلىق رەجيمدەگى بيلىك باسىنداعىلارعا ۇناپ، ءبىرقاتار ەلدەردە راديكالدى توپتارعا قارسى كۇش رەتىندە قولداۋ تاپقان. كەيىن بۇل قوزعالىس كوپتەگەن اراب ەلدەرىندە كەڭ تارالدى.
ارينە، ولار وزدەرىن مادحاليت دەپ اتامايدى جانە ولاي اتاۋدى ءدىن دۇشپاندارى ادەيى ويلاپ تاپقان دەيدى. الايدا ولاردىڭ شەيحتارىنىڭ ءبارى رابي ءال- ءمادحاليدىڭ كوزقاراستارىن نەگىز ەتىپ الادى. ولار تاقليد جاساۋدى دۇرىس دەپ سانامايدى. ءبىراق ءوز شەيحتارىن تاقليد جاساۋدى ەرسى دەپ قابىلدامايدى. وزدەرىن عانا ناعىز ءسالافي جانە ءاحلي سۋننا ءۋال جاماعات جولىندامىز دەپ، وزگەلەردى قارالاۋعا كۇش سالادى.
مادحاليتتەر قازىرگى مۇسىلمانداردىڭ نەگىزگى پروبلەماسى تاۋحيد ۋلۋحيانى بۇرمالاۋدا دەپ سانايدى. سوندىقتان يسلامدى بارلىق جاڭالىق (بيدعات) اتاۋلىدان تازارتۋ كەرەك دەيدى. ولار تەك ءمازھاب ۇستانۋشىلاردى عانا ەمەس، وزگە سالافيلەردى دە وتە قاتاڭ سىنايدى. سوندىقتان دا ولار كوبىنە ءسالافي تاكپىرشىلدەر اراسىندا بەدەلگە يە. ەڭ جاقسى كورەتىن تاقىرىپتارى بيدعات. ولار بيدعاتتى جاقسى جامان دەپ ءبولىپ جاتپايدى. جيحاد جايلى ۇستانىمدارى بايسالدى رەتىندە تانىلعانىمەن 2000 -جىلى مۇسىلمداردى يندونەزياداعى قارۋلى قاقتىعىسقا قاتىسۋعا شاقىرۋى ارقىلى ۇستانىمدارىندا قايشىلىققا تۇسكەن كەزدەرى دە جوق ەمەس. دەمەك، قالىپتاسقان ساياسي جاعدايعا بايلانىستى ۇستانىمدارىن كەز كەلگەن ساتتە وزگەرتۋى مۇمكىن.
شەيحتارى: يبن تايميا، يبن قاييم، مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاححاب، ابدۋلازيز يبن باز، مۇحاممەد يبن ساليح ال- ءۋسايمين، ساليح ال- فاۋزان، ناسرۋددين ءال- ءالباني، ابدۋلمۋحسين يبن بادر ءال- ابباد، رابي يبن حادي ال- مادحالي (ساك)، ياسير بۋرحامي (ەگيپەت)، مۋقبيل ءال- ۋاديي (يەمەن)، مۇحاممەد امان ال- جامي، فاليح ال- حاربي، فاريد ال- ماليكي، تاراحيب داۋساري، ابدۋللاتيف باشاميل، ابدۋلازيز ءال- اسقار جانە ت. ب.؛
ورىس تىلدىلەر: ءابۋ مۇحاممەد رينات زەينۋلين، ابۋ ساليح ءنايل زەينۋلين، ابۋ ماريام نازراتۋللا (ۇلتى تاجىك، ساۋد ارابياسىندا)، ابۋ ياحيا كرىمسكي جانە ت. ب.؛ قازاقستاندىق ۇستازدارى: تويرجان يبراگيموۆ، وكتام، ءدىلمۇرات جانە ت. ب. پروفەسسور ا. مۋمينوۆ، ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ رەسمي ءدىني باسقارماعا ەنۋ ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى.
بۇلاردى قانشالىقتى بايسالدى دەگەنىڭىزبەن تاريحتا ءىز قالدىرعان ۋاححابيزمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۋحاممەد ابدۋلۋاححابتىڭ توزىمسىزدىگى مەن بيلىككە قارسى ۇستانىمىن ەسكە الساق، مۇنىڭ كونسپيراتيۆتى ۇستانىم ەكەنىن كورەمىز. ولاردىڭ ەل پرەزيدەنتى بيلگىن مويىنداپ، قازاقستانداعى مۇسىلمانداردىڭ قارا شاڭىراعى، ق م د ب- نى مويىنداماي، ەلدى يمامدارعا قارسى قويۋلارى وسىنىڭ كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى. ولار ينتەرنەت رەسۋرستارىن وتە ءتيىمدى پايدالانادى. كوپتەگەن سايتتارى بەلسەندى جۇمىس جاسايدى.
وكىنىشكە قاراي، ولار بيلىككە قارسى شىقپايدى دەگەن قاتە پايىم ناتيجەسىندە ەلىمىزدە كەيبىر ورتالاردا وزگە سالافيلەرگە قارسى وسى توپتاعىلاردى قولداۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمنىڭ بار ەكەنىن دە ايتا كەتۋ كەرەك. بۇل - قاتە ۇستانىم. وزگە ۋاححابيلەر سەكىلدى ولار دا قازاقتىڭ سالت- داستۇرلەرىنىڭ مانىنە دۇرىس ءۇڭىلىپ جاتپاستان، بيدعات، شيرك دەپ مۇسىلمانشىلىقپەن استاسىپ جاتقان داستۇرلەرىمىزگە بىلمەستىكپەن قارسى شىعىپ، توزىمسىزدىكتەرىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. ولار ناماز وقىمايتىنداردى اشىق تۇردە كاپىر دەمەگەنىمەن، مۇسىلمان رەتىندە دە سانامايدى.
سۋرۋريتتەر
ال سۋرۋريتتەرگە كەلسەك، ولار - ساۋديا مەملەكەتىنىڭ ەلگە امەريكا اسكەرلەرىن كىرگىزۋ شەشىمىنە قارسى شىعىپ، سول كەزدەگى بيلىكتى كۇپىرلىكپەن ايىپتاعان ءمادينالىق ءسالافي جاماعات. ولاردىڭ باسشىسى سيريالىق مۇحاممەد ءاس- سۋرۋري. ءالباني ولارعا وسى سۋرۋريتتەر دەگەن اتاۋدى بەرىپ، ۇمبەتتىڭ حاريجيتتەرى دەپ اتاعان.
مۇحاممەد ءاس- سۋرۋري 50-60 -جىلدارى «مۇسىلمان باۋىرلار» ۇيىمىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعان. ءسايد قۇتىپتىڭ ادىلەتسىز باسشىعا قارسى شىعۋ كەرەك دەگەن يدەيالارىن جالعاستىرۋمەن قاتار، سول كەزدەگى يحۋانداردى ءداستۇرلى سۋننيتتىك باعىتتى ۇستاۋ جولىندا رەفورما جاساۋعا شاقىردى. الايدا سيريالىق يحۋاندار (مۇحاممەد ءال باننانىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشىلار) ءبىر عانا جولدى ۇستانىپ، وزگە اعىمداردى جامانداۋ يحۋانداردىڭ جاعدايىن السىرەتىپ، حالىقتى بيلىكتى قۇلاتۋعا قارسى كوتەرۋگە كەدەرگى كەلتىرەدى دەپ سانايتىن.
....
قازاقستاندا ولاردىڭ بىرنەشە جاماعاتتارى بار. ولار كەزىندە العاش بولىپ قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنا بالامالى ءدىني قاۋىمداستىقتار قۇرعان. وزدەرىنىڭ امىرلەرى، كەڭەستەرى (شۋرا) بولعان. قارجىلىق قورلار، ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىن (قۇجىرا) قۇرعان. ولاردىڭ العاشقى ليدەرلەرى يسلام مادەنيەتى ورتالىعىنىڭ ۇستازى مۇحاممەد ابدۋسسامات ەدى. سۋرۋريتتەر دە مادحاليتتەر دە ايگىلى ءاحلي سۇننەت ءۋال جاماعاتتىڭ اقيداداعى يمامدارى سانالاتىن يمام ءاشعاري مەن يمام ءال ءماتۋريديدى اداسقان فيلوسوفتار دەپ اتايدى. بۇل - ولاردىڭ ءدىندى كەڭ تۇردە تۇسىنۋگە قاۋقارى جەتپەيتىن كەلتە تۇسىنىكتەرىنىڭ جەمىسى.
حادداديلەر
«حادداديلەر» يەمەندە ءومىر سۇرەتىن ياحيا ءال- ءحاجۋريدىڭ ارتىنان ىلەسكەن سالافي جاماعاتقا بەرىلگەن اتاۋ. ءال- حاجۋري 1958 -جىلى يەمەننىڭ تابۋد دەگەن ءبىر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءوز ەلىندە باستاۋىش ءبىلىمىن العان سوڭ ءبىلىمىن جالعاستىرۋ ماقساتىندا ساۋد ارابياسىنا كەتەدى. سول جاقتا ءجۇرىپ، يەمەنننىڭ ءدامماج دەگەن قالاسىندا ساباق بەرەتىن، سالافيلىك باعىتتى ۇستاناتىن مۋقبيل يبن حادي جايلى ەستيدى. سوسىن يەمەنگە بارىپ مۋقبيلدەن سودان ءبىرقاتار يسلام عىلىمدارىن ۇيرەنەدى. ۇستازى قايتىس بولعان سوڭ يەمەننىڭ ءدامماج قالاشىعىنداعى «دارۋل- ءحاديستى» (حاديس ءىلىمىنىڭ اكادەمياسى) باسقاردى. «حاددادي» دەگەن اتاۋ ياحيا ءال- حاجۋريمەن ءدىني يدەالوگيالىق پىكىرلەرى ءبىر بولىپ تابىلاتىن مىسىرلىق ماحمۋد ءال- حادداد دەگەن كىسىنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىلادى.
سالافيلەردىڭ جاڭادان پايدا بولعان بۇل باعىتى ت م د ەلدەرىنە سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا تاراپ كەلە جاتىر. ت م د- داعى حادداديتتەردىڭ ۋاعىزشىلارىنىڭ ءبىرى - رۋسلان ابۋ يبراحيم تاتارستانيدىڭ ايتۋى بويىنشا مادحاليتتەر حادداديلەردى «حادداديتتەر، حاجۋريتتەر، بيدعاتشىلار، حيزبۋتتار» دەپ ايىپتايدى ەكەن. بۇعان قاتىستى الەۋمەتتىك جەلىلەردە مالىمەتتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. ارينە رۋسلان ابۋ يبراحيم بۇنى جوققا شىعارادى. ءارى ونىڭ ايتۋىنشا مادحاليتتەر حادداديتتەرگە بايكوت جاريالاپ، ولارمەن ارالاسپايدى جانە ولاردى ناماز وقيتىن ورىنداردا يمامدىققا وتكىزبەيدى، قاتتى شەتتەتەدى.
...
ە. شوقايەۆتىڭ كەلتىرگەن مالىمەتىنە قاراعاندا حادداديلەردىڭ جالپى العاندا ساياسي پىكىرلەرى مادحاليتتەرمەن بىردەي بولىپ كەلەدى. مادحاليتتەر سياقتى حادداديلەر دە ي ش ي م- ءدى سىنايدى. سونداي- اق، حادداديلەر ءسالافي- يحۋاندارعا وتە قاتتى قارسىلىق تانىتادى. ءارى تابديع، ياعني بيدعاتشىعا شىعارۋدا تىم شەكتەن شىعادى. ءتىپتى ءداستۇرلى ءدىني باعىتتىڭ عۇلامالارى يمام يبن حاجاردى مىسىرلىق سايد قۋتۋپتان دا قاۋىپتى بيدعاتشى دەپ ەسەپتەگەن. يبن حاجار مەن ايگىلى يمام ءان- ءناۋايدىڭ دە كىتاپتارىن ورتەۋ كەرەك دەپ سانايدى.
ياحيا ءال- حاجۋريدىڭ پىكىرى بويىنشا «سايلاۋدا داۋىس بەرۋ اللانىڭ حاق شاريعاتىن جوققا شىعاراتىن دەموكراتيالىق جۇيە بولىپ ەسەپتەلەدى». بۇنى رابيع ءال- مادحالي دە ايتقان. دەمەك مادحاليتتەر مەن حادداديتتەر كەزكەلگەن سايلاۋعا قاتىسۋدى شاريعاتقا قارسى امال دەپ بىلەدى.
...
تاكپىرشىلدەر نەمەسە جيحادشىلار
بۇل توپتىڭ شىعۋىنا وتكەن عاسىردا 1965 -جىلى مىسىر ەلىندە «مۇسىلمان باۋىرلار» ۇيىمىنىڭ يدەولوگى ءسايد قۇتىپ پەن ونىڭ ءبىراز جاقتاستارىنىڭ پرەزيدەنت جامال ءابىدناسىردىڭ بۇيرىعى بويىنشا ءولىم جازاسىنا كەسىلۋىنەن كەيىنگى تۇرمەلەردە ورىن العان تولقۋلار سەبەپ بولدى. ەل باسشىلىعى ول تولقۋدى باسۋ ءۇشىن كۇش قولداندى. سول كەزدە ادامداردىڭ ءبىرازى، ءتاۋباعا كەلىپ، ەل ساياساتىن مويىندادى، ءبىر توبى بەيتاراپتىلىق تانىتسا، ءۇشىنشى توپ وكىلدەرى ءوز ۇستانىمدارىنان باس تارتپاي، ەل باسشىلىعىن كاپىر دەپ جاريالادى. ولاردىڭ جەتەكشىسى ءالي ىسمايىل دەگەن كىسى بولدى. وسىلايشا مىسىر تۇرمەلەرىندە باستالعان تاكپىرشىلدىك بەرتىن كەلە جاستار اراسىندا كەڭ تاراپ، مۇسىلماندار اراسىندا ءورىس الا باستادى. قازىرگى تاڭدا ولاردىڭ كوپشىلىگى الەمدە لاڭكەستىك ارەكەتتەر جاساۋمەن تانىلعان ساياسي ۇيىمدارعا اينالدى.
اتى دا ايتىپ تۇرعانداي، ولاردىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى مۇسىلماندى كاپىرگە شىعارۋ. ولاردىڭ تۇسىنىگىندە ۇلكەن كۇنا جاساعان ادام - كاپىر. ۇلكەن كۇنالاردى ىستەگەن، باستان اياعىنا دەيىن كۇناعا باتقان ادام - كاپىر. ونىڭ تاۋبەسى قابىل بولمايدى. ولار تەك قانا شاريعات مەملەكەتى بولۋ كەرەك دەپ، وزگە بارلىق بيلىك تۇرلەرىن مۇلدەم مويىندامايدى. زايىرلى ەلدەردىڭ زاڭدارىن «تاعۇت زاڭدارى» (تابىناتىن پۇت) دەپ سانايدى. ولار وزدەرىنە قوسىلماعان كەز كەلگەن ادامدى كاپىر دەيدى، ال قاتارىنان شىعىپ كەتكەن ادامدى مۋرتاد دەپ، ونى ولتىرۋگە ۇكىم بەرەدى.
ولار جۇما نامازدارى مەن جاماعات نامازدارى مەككە، ءمادينا، قۇبا مەن اقسا مەشىتىندە عانا وقىلسا قابىل بولادى دەپ سانايدى. سونىمەن قاتار، ونىڭ يمامى دا وزدەرىنىڭ جاماعاتىنان بولۋى ءتيىس. وزدەرىنىڭ كوسەمى شۇكري مۇتافانى ءماھدي رەتىندە كورەدى.
ولاردىڭ ەكىنشى نەگىزگى ۇستانىمى - حيجرا. ياعني شاريعاتپەن باسقارىلمايتىن ەلدەن كوشۋ كەرەك دەيدى. قازاقستان ەلى ولار ءۇشىن - كاپىرىستان. سوندىقتان ول جەردەن كوشۋ كەرەك. ولار «ءات تاكفير ءۋال حيجرا» ۇيىمى رەتىندە اتالادى. ولار وزدەرىن «داعۋات جانە حيجرات جاماعاتى» دەپ اتايدى.
ولاردىڭ كوپشىلىك بولىگىن ءدىننىڭ نەگىزدەرىن جاقسى بىلمەيتىن راديكال جاستار قۇرايدى. وزدەرىنەن باسقانىڭ ءبارىن كاپىر دەپ جاريالاپ، ولاردىڭ جانى، مال- مۇلكىن وزدەرىنە ادال ساناپ، قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن بەيكۇنا جانداردى ءولتىرىپ، الەمگە ۇرەي سالۋدا.
2013 -جىلى تاكپىرشىلەردىڭ اداسقان توپ ەكەنىن جاريالاعان ق م د ب ءپاتۋاسى شىقسا، 2014 -جىلى استانا قالاسىنىڭ سارى ارقا اۋداندىق سوتىنىڭ شەشىمى بويىنشا «ات- تاكفير ۋال- حيدجرا» حالىقارالىق ۇيىمى ەكسترەميستىك دەپ تانىلىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى قىزمەتىنە تىيىم سالىندى.
سونىمەن قاتار ەگيپەتتىك ساياسيلانعان «الەكساندريالىق سالافيلەر» دە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كەزدەسەدى. وسى تارماقتاردىڭ دا نەگىزگى اقيدالىق ۇستانىمدارى بىردەي. تەك قانا يدەولوگيالارىن تاراتۋ تاسىلدەرى عانا بولەك.
وزدەرىن سالافيمىز دەپ اتاعاندارىمەن ءبىر- ءبىرىن دىننەن شىعۋشىلىقپەن ايىپتاپ، حاريجيت دەپ اتايدى. مادحاليلەر مەن سۋرۋريلەر ناماز وقىماعان ادامدى بىردەن كاپىرگە شىعارمايدى. اۋەلى وعان نامازدىڭ پارىزدىعىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك، ەگەر سول كەزدە دە ناماز وقىمايتىن بولسا، وندا كاپىر بولادى دەيدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ءۇش توپ تا ناماز وقىماعان ادامدى كاپىرگە شىعارادى.
وتاق ەرەكشەلىكتەرى - ءدىندى ءۇستىرت تۇسىنۋلەرى. شاريعاتتى كەڭ تۇسىنە الماعاندىقتان كوبىنە راديكالدىق ارەكەتتەرگە بارىپ جاتادى. ولار ءوز ۇستانىمدارىنا ساي كەلگەن حاديستەردى عانا نەگىزگە الىپ، وزگە حاديستەر مەن عالىمداردىڭ ولاردى كەڭ، جان- جاقتى تۇسىندىرۋلەرىنە نازار اۋدارماي، ءوز شەيحتارىنىڭ ايتقانىن عانا شىندىق دەپ قابىلدايدى. مۋجتاحيد يمامدارعا تاقليد جاساۋ دۇرىس ەمەس دەي وتىرىپ، ءوز شەيحتارىنىڭ كوزقاراستارىنا عانا باعىنۋ ارقىلى، ءمازھاب ۇستانباۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدارىنا قايشى كەلەدى. الايدا، كەيبىر ۋاححابي توپتار وزدەرىن حانبالي ءمازھابىن ۇستانۋشىلارمىز دەگەنىمەن، احماد يبن حانبالدىڭ كوپتەگەن كوزقاراستارىنا قايشى كەلىپ جاتادى.
مادحاليتتەر مەن سۋرۋريتتەردى قانشالىقتى بايسالدى رەتىندە تانىتقانمەن تۇپتەپ كەلگەندە ولاردىڭ راديكالدانۋى ءارى قاراي تەرروريستىك ارەكەتتەرگە بارۋى قيىن شارۋا ەمەس. ونى قازاقستانداعى تاجىريبەدەن بايقاۋعا بولادى.
جالپىلاي العاندا پسيەۆدوسالافيلىك قوزعالىس كوپ تارماقتى. وسىلاي بولۋى دا - زاڭدى قۇبىلىس. نەگە دەسەڭىز ولاردىڭ بارلىعى «سالافيلىكتى» ۇرانداتۋ ارقىلى يسلام مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى سانالاتىن ءمازھاب يمامدارى مەن عۇلامالارىنىڭ مۇرالارىن مويىندامايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ولار ۇدايى تارماقتارعا بولىنە بەرەدى. سوندىقتان «سالافي» - ۋاححابيلىك اعىمداردىڭ بارلىعىنىڭ ەلدە ۇگىت- ناسيحات جاساۋلارىنا مەيلىنشە توسقاۋىل قويۋ قاجەت.
الاۋ ادىلبايەۆ، يسلام تانۋشى
https://e-islam.kz
