كەبەنەك كيگەن قايدان كەلەدى؟
كەز كەلگەن ماقالدى قولدانعاندا ونىڭ شىعۋ تەگىن تەكتەپ، ماعىناسىنا كوڭىل ءبولىپ جاتپايمىز عوي. بۇل ماقالدى ورنى كەلگەن ساتتەردە ءوز تۇستاستارىمىز دا ايتىپ قالىپ جاتاتىنى بار.
«كەبىن كيگەن كەلمەيدى». كەبىن كيگەن (باقيلىق بولعان) ادامنىڭ كەلمەيتىنى راس قوي. باسى تۇسىنىكتى بولعان سوڭ ارى قاراي باس قاتىرىپ، ويلاپ تا جاتپايتىن بولساق كەرەك.
«كەبەنەك كيگەن كەلەدى». كەبەنەكتى كورمەسە دە، ونىڭ نە ەكەنى جۇرتتىڭ كوبىنە تۇسىنىكتى عوي. كەبەنەك - كيىزدەن تىگىلەتىن، سۋىق وتكىزبەيتىن، قىستىگۇنى وتارداعى مالشىلار كيەتىن كيىمنىڭ ەسكى ءتۇرى ەكەن. ۇلكەندەر «كەبەنەك سۋىقتا تاپتىرمايتىن كيىم» دەسەدى. كەبەنەك كيگەن ادام سۋىقتان قورىقپايدى، كەز كەلگەن جەرگە شەشىنبەي جاتا كەتسە توسەنىش تە، جامىلعى دا كەرەك ەمەس. جامباستان سىز، بۇيىردەن اياز وتكىزبەيتىن ءوزى توسەنىش، ءوزى جامىلعى... سالت اتپەن الىس جولعا شىققان كىسىگە كورپە- جاستىق الىپ ءجۇرۋ دە وڭاي ەمەس: ەڭ الدىمەن اتقا جۇك، ونان قالسا مۇزداپ قالعان توسەك- ورىن جاتساڭ دەنەنى قارىپ جاتقىزبايتىنى تاعى بار.
قورىتا كەلگەندە، كەبەنەك كوشپەلى ءومىردىڭ، ات ءۇستى تىرلىكتىڭ ءوز قاجەتىنەن تۋعان كيىم دەپ ۇعامىز.
ال ماقالعا كەلسەك، بۇرىن ۇلكەندەر بۇل ماقالدى جوعالىپ كەتكەن ادامدارعا، سوتتالىپ تۇرمەدە جاتقاندارعا بايلانىستى قولداناتىن. وسى كۇندە الىس جولعا كەتكەن ادامدارعا بايلانىستى، «ءتىرى پەندەدەن كۇدەر ۇزبە» دەگەن ماعىنادا دا قولدانىلىپ قالىپ ءجۇر.
بۇل ماقالدىڭ مازمۇنىن ايقىنداپ تۇرعان ەكى ءسوز «كەبىن» مەن «كەبەنەك» ەكەنى انىق. كەبىن جۇرتقا تۇسىنىكتى بولسا دا، كەبەنەك ءسوزى ماعىناسى وشكىندەپ بارا جاتقان ەسكى ءسوز. سەبەبى، بۇل كۇندە بۇرىنعىداي وتارداعى مالشى، دالاعا قوناتىن جولاۋشى جوق، قايدا بارسا جىلى ءۇي، كەبەنەككە ەشكىم زار ەمەس. ءسويتىپ، اۋەلى كەبەنەكتىڭ ءوزى قولدانىستان شىعىپ قالادى. سونىمەن بىرگە كەبەنەك ءسوزى زاتتىق تۇلعاسىنان ايىرىلىپ، ءولى اتاۋعا اينالعان.
ماقالدىڭ مازمۇنىنا ءمان بەرىپ وي جۇگىرتەر بولساق، ماسەلە كەبەنەك اتالعان كيىمگە عانا ەمەس، سول كەبەنەكتى قانداي جاعدايدا كيۋگە بايلانىستى ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
كەبەنەك كيگەندى نەگە كەبىن كيگەنمەن سالىستىرعان؟ وتارعا كەتكەن مالشىنى، الىسقا كەتكەن جولاۋشىنى دۇنيەدەن وتكەن كىسىمەن قاتار اۋىزعا الاتىنى قالاي؟ «كەبەنەك كيگەن كەلەدى» دەگەنى - وتارعا كەتكەن مالشى كەلەدى دەگەنى مە؟ بولماسا، الىسقا جولاۋشى كەتكەن ادام قايتىپ ورالادى دەگەن ءسوز بە؟
بۇل ەكەۋىنىڭ دە قيسىنى كەلىڭكىرەمەي تۇر. وتارعا كەتكەن مالشىنىڭ، جولاۋشى كەتكەن كىسىنىڭ كەلەتىنى ونسىز دا بەلگىلى جاي. «ءۇمىتسىز شايتان ءىسى»، «ۇيدەگى قان جۇتادى، تۇزدەگى ماي جۇتادى» دەپ بىلەتىن، كەلەر كۇننەن جاقسىلىق تىلەۋدى ومىرلىك ۇستانىم ەتكەن حالىق ءوز يگىلىگى ءۇشىن سىرتقا شىعىپ كەتكەن ازاماتتارىن قازا بولعان اداممەن سالىستىرماسا كەرەك. بۇل جەردەگى ءتۇيىن باسقا.
قازاق ونەردىڭ باسقا ءتۇرىن جەتىك مەڭگەرمەسە دە، قارا سوزدەن قايماق العان حالىق قوي. تالعامسىز سويلەيتىن، ماعىناسىز ءسوزدى بازارعا سالاتىن ادەت قازاققا جات. ءار ءسوزى ءبىر اتانعا جۇك بولار ماقال- ماتەل مەن تۇراقتى تىركەستەردىڭ ءجونى ءتىپتى بولەك.
قازاقتىڭ قازىرگى ءسوز قولدانىسىندا ماعىناسى كومەسكى تارتقان سوزدەر، ءسوز تىركەستەرى، ماقال- ماتەلدەر كوپ. نەگە ولاي؟ اتا- بابالارىمىز اۋزىنا نە كەلسە سونى ايتا بەرمەگەن، اسىرەسە، ماقال- ماتەلدەرى عاسىرلار بويى جيناعان تاجىريبەنىڭ قورىتىندىسى، ۇلت پاراساتىنىڭ كورسەتكىشى. ولاي بولسا، ماعىناسى كومەسكى تارتقان سوزدەر مەن ماقال- ماتەلدەرگە باسقا قىرىنان نازار اۋدارعان ءجون. ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ ۇزاق تاريحي داۋىرلەردى باسىنان وتكىزىپ قالىپتاسۋ بارىسىندا ءار ءداۋىردىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگى سوزدىك قورعا دا، سويلەۋ نورماسىنا دا ءوز تاڭباسىن قالدىرىپ وتىرعان. حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ تاسىلىنە، تىرشىلىك كۇيىنە قاراي جەكە سوزدەر دە، تۇراقتى تىركەستەر دە وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرعان.
ءتىپتى پوەتيكالىق ەرەكشەلىكتەردىڭ دە ۋاقىتقا بايلانىستى بولاتىنىن تەرىسكە شىعارا المايمىز. بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى ءسوز تۋادى، ۇعىم قالىپتاسادى. ول سەبەپ بەلگىلى وقيعا بولۋى دا، حالىقتىڭ تىرشىلىك ءتاسىلى بولۋى دا مۇمكىن. ۋاقىتتىڭ وتۋىنە وراي ءسوزدىڭ تۋۋىنا، ۇعىمنىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولعان وقيعالار مەن تىرشىلىك ءتاسىلى وزگەرەدى. ءسوز تۋدىرعان سەبەپتەر جويىلعانمەن وعان بايلانىستى تۋعان سوزدەر حالىق جادىندا قالىپ قويادى. سوزدەردىڭ مۇنداي زاتتىق قابىعىنان اجىراپ قالۋ قۇبىلىسى تۇسىنىكسىز سوزدەردىڭ پايدا بولۋىنداعى باستى سەبەپ ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون.
ءبىر قىزىعى، كەيىنگى ۇرپاق ونداي ەسكىرگەن سوزدەر مەن ماقال-ماتەلدەردىڭ قايدان شىققانىن تۇسىنبەسە دە قولدانا بەرەدى. ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن اۋىسپالى ماعىنا الىپ كەتەتىندەرى دە بار. وسىدان بارىپ تۇپكى ماعىناسى ۇمىتىلعان سوزدەر قالىپتاسادى. مىسالى، «اينالايىن» دەگەن ءسوز. كۇندەلىكتى تۇرمىستا كوپ ايتىلادى، بالا- شاعامىزدى ەركەلەتكەندە ۇنەمى اۋزىمىزدان تۇسپەيدى. ءبىراق قايدان شىققانىن بىلە بەرمەيمىز. تىم ەرتە زاماندا، مۇمكىن تاڭىرلىك دىننەن قالعان سەنىم بولسا كەرەك. ادام ءبىر زاتتى تولىق اينالىپ شىقسا، سول زاتتىڭ بويىنداعى ەنەرگيانى ءوز بويىنا جيناپ الادى. اۋىرىپ جاتقان ادامدى اينالسا، ونىڭ دەنەسىندەگى بار اۋرۋ- سىرقاۋدى وزىنە قابىلداپ الادى ەكەن. «اۋىرىپ جاتقان ادامدى اينالىپ ءجۇرىپ، تاڭىردەن ونىڭ ساۋىعۋىن تىلەپ، ونداعى دەرتتى ماعان بەر دەپ تىلەسە، ونىڭ اۋرۋى سول ادامعا اۋادى» دەگەن سەنىم بولعانىن ش. ءۋاليحانوۆ جازعان.
اۋىرعان ادامدى اينالىپ تىلەك تىلەگەندە اۋرۋدىڭ باسىنداعى دەرتتى، اۋىرتپالىقتى وزىنە قابىلدايدى دەگەن سەنىمنەن اينالماق ىرىمى شىققان بولسا كەرەك.
بۇرىنعى زاماندا باقسى- بالگەرلەر ناۋقاستى ەمدەۋدە اينالماق ىرىمىن جاقسى پايدالانعان. وندا كوبىندە بەلگىلى ءتۇستى مالدى (قارا قوي، قارا مويىن لاق، ت. ب) ناۋقاستى اينالدىرىپ اۋرۋدى سول مالعا اۋداراتىن. قازاقتا «قارا مويىن لاعىڭ بولايىن» دەگەن ءسوز بار. ونىڭ ءمانى - «قارا مويىن لاعىڭ بولىپ اينالايىن، ساعان كەلگەن پالەنى مەن كوتەرەيىن» دەگەنى.
«اۋىرىپ جاتقان ادامدى قيماي، ورنىنا مەنى ال دەپ تىلەگەن كىسى سول ناۋقاستى سولدان وڭعا قاراي ءۇش رەت اينالىپ، «ەي، جاراتۋشى ءتاڭىرىم، مىنا قۇلىڭنىڭ جانىن قالدىرا كور، الساڭ مەنى ال» دەپ تىلەيدى ەكەن. بالاسى اۋىرعان اتا- انالار مويىندارىنا بەلبەۋ سالىپ، اۋىرعان بالاسىن نەمەسە سول جاتقان ءۇيدى سولدان وڭعا قاراي (ساعات ءتىلىنىڭ باعىتى بويىنشا) ءۇش رەت اينالىپ «ساعان كەلگەن پالەكەت مەنى السىن» دەپ تىلەك تىلەيتىن بولىپتى.
حان ناۋقاس بولسا، ەلگە قورعان باتىرلار ناۋقاستانسا ونى باعالاپ سىيلايتىن ابىزدار اينالماق ىرىمىن جاسايدى.
قولعا تۇسكەن قۇستى باسىنان ءۇش رەت اينالدىرىپ ۇشىرىپ جىبەرەدى. باسىما كەلگەن پالە- جالا سول قۇسپەن بىرگە كەتەدى دەگەن سەنىمنەن تۋعان. ۇلكەندەردىڭ ء«ۇيدى اينالما، ادامدى اينالما» دەيتىنى وسى سەنىمنەن تۋعان. كەيىن مۇسىلمان ءدىنىنىڭ كۇشيۋۋىنە وراي «اينالماق» ىرىمى جويىلعان دا، اينالۋ دەگەن ءسوز جاقسى كورۋ ماعىناسىندا قولدانىلىپ ءجۇر.
كەبەنەك كيگەن سوزىنە كەلسەك، كەبەنەكتى تەك قانا وتارداعى مالشى، الىسقا شىققان جولاۋشى عانا كيمەگەن ەكەن. كەبەنەك كيۋدىڭ باسقا دا سەبەپتەرى بولاتىن كورىنەدى. جۇرت الدىندا ايىپتى بولعان ادامعا دا كەبەنەك كيگىزەتىن بولىپتى.
بۇل تۋرالى ماقانشى اۋدانىندا تۇراتىن اقساقال مەللات اقپانبەت ۇلى دەگەن اعامىز: «8-9 جاسىمدا ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىر ادامعا كەبەنەك كيگىزدى، اپپاق ماتادان تىگىلگەن كيىمدى كيگىزىپ ءبىر يىعىنا قوسۋ (پليۋس)، ءبىر يىعىنا الۋ (مينۋس) تاڭباسىن سالىپ ەل ارالاتۋعا ايداپ كەتتى. ۇلكەندەردەن سۇراسام ول ءبىر ىسكە ايىپتى بولعان ادام ەكەن، بيلەر ولىمگە كەسەرىن دە، قىلمىسىن كەشىرەرىن دە بىلمەي كەبەنەك كيگىزىپ ەل ارالاتۋعا جىبەرىپتى.
قوسۋ تاڭباسى ءولىم جازاسىن بەرۋگە قوسىلامىز دەگەندى، الۋ تاڭباسى كەشىرەمىز دەگەندى بىلدىرەتىن كورىنەدى. قاي اۋىلعا بارسا سول اۋىلدىڭ ادامدارى ونىڭ يىعىنا نە الۋ تاڭباسىن، نە قوسۋ تاڭباسىن باسىپ وتىرادى ەكەن، الۋ تاڭباسى كوپ بولسا ول ادام كەشىرىلەدى ەكەن دە، قوسۋ تاڭباسى كوپ بولسا ءولىم جازاسى بەرىلەدى ەكەن»، دەپ ەسكە الادى.
بۇرىنعى زاماندا قىلمىسى تولىق دالەلدەنگەن كىسىنى عانا ءولىم جازاسىنا كەسەتىن دە، جازا تاباندا اتقارىلاتىن بولعان.
دەگەنمەن قىلمىستى ەكەنى انىق بولسا دا، ەلگە ەرەكشە ەڭبەگى سىڭگەن ادامنىڭ قىلمىسى كەشىرىلەتىن بولعان. حان «قىلمىستى بولساڭ جازاعا تارتپايمىن» دەپ نەمەسە «حرەت قىلمىستى بولساڭ دا جازاعا تارتپايمىن» دەپ ۋادە بەرگەن بولسا، ول ادامنىڭ قىلمىسى كەشىرىلەتىن. حاندار مۇنداي كەڭشىلىكتى 9 رەتكە دەيىن («توعىز رەت قىلمىس وتكىزسەڭ دە جازاعا تارتپايمىن») بەرەدى ەكەن. سول سياقتى، «سەنى باسىڭ كەتەتىن قىلمىس ىستەسەڭ دە جازاعا تارتپايمىن» دەپ ۋادە بەرسە، ول ادامنىڭ قىلمىسى كەشىرىلەدى.
مۇنان تىس قىلمىسكەر ەلگە سىيلى، ەڭبەگى سىڭگەن ادام بولسا، حاننىڭ كەشىرىمىنە يە بولماعان كىسىلەرگە دە ءبىر مۇمكىندىك بەرىپ كەبەنەك كيگىزەتىن سالت بولعان. سول ارقىلى حالىق ونىڭ جانىنا ساۋعا سۇراپ الادى.
ءۇشىنشى، قىلمىسكەردىڭ قىلمىسى تولىق دالەلدەنبەسە، ونىڭ وتكىزگەن قىلمىسى ءولىم جازاسىنا لايىق پا، جوق پا؟ بيلەر وعان ناق باسىپ كەسىم جاساي الماسا نەمەسە قىلمىسكەردىڭ ولىمگە كەسىلۋىنە قارسى بولسا دا، ونى اقتاپ الارلىق دالەل تاپپاسا قىلمىسكەرگە «كەبەنەك كيگىزىپ» ەل ارالاتادى ەكەن.
ايىپتى ادامعا كەبەنەك كيگىزگەندە كەبەنەكتىڭ سىرتىن اق ماتامەن قاپتاپ، اق ماتامەن قاپتالعان كەبەنەكتىڭ ەكى يىعىنا ەكى ءتۇرلى بەلگى سالادى.
قىلمىسكەردىڭ وڭ يىعىنا باسمارماقتى كوك بوياۋعا باتىرىپ كولدەنەڭ باسىپ، سول ياعىنا تىگىنەن باسادى دا، بارماق باسپاي-اق، ءبىر يىعىنا ءبىر سىزىق، ەكىنشى يىعىنا ەكى سىزىق دەگەن سياقتى بەلگى سالسا دا بولادى. ەكى يىعىنا ەكى ءتۇرلى بوياۋمەن بەلگى سالۋعا دا بولادى.
وڭ يىعىنا سالعان بەلگى قىلمىسىن كەشىرۋدى، سول يىعىنا سالعان بەلگى ولىمگە كەسۋدى بىلدىرەدى. ولشەمدى كۇن كەسىلىپ (ەلدى تولىق ارالاپ شىعاتىنداي) ەكى ادام ەرتىپ، ەل ارالاتادى. قىلمىسكەر رۋ ىشىندە قىلمىستى بولسا، وعان جازانى رۋ اقساقالى، بيلەر كەسەتىن بولسا جارتى ايدان ءۇش ايعا دەيىن ۋاقىت بەرەدى.
قىلمىسكەر ۇلىس الدىندا قىلمىستى بولسا، وعان جازانى حان كەسەتىن بولسا ءۇش ايدان ءبىر جىلعا دەيىن ۋاقىت كەسەدى. كەبەنەك كيگەن ادام قاي اۋىلعا بارسا اۋىل يەلەرى ءولىم جازاسىن بەرۋ كەرەك دەگەندەر سول يىققا، كەشىرىلسىن دەگەندەر وڭ يىققا بۇرىنعى سالىنعان بەلگىمەن بىردەي بەلگى سالىپ وتىرادى ەكەن. كەسىمدى ۋاقىت اياقتاعاندا قىلمىسكەر ءبيدىڭ نەمەسە حاننىڭ الدىنا اكەلىنىپ كەبەنەككە باسىلعان بەلگى سانالادى دا، وڭ يىعىنداعى كوك تاڭبا كوپ بولسا ونىڭ جازاسى كەشىرىلىپ، ءولىم جازاسىنان قۇتىلادى. سول يىعىنداعى قىزىل تاڭبا كوپ بولسا ءولىم جازاسى ورىندالادى. كەبەنەك ءولىم جازاسىنان كەيىنگى ەڭ قورقىنىشتى، ەڭ اۋىر جازا. الايدا ونىڭ امان قالۋ مۇمكىندىگى دە بار. «كەبىن كيگەن كەلمەيدى، كەبەنەك كيگەن كەلەدى» دەگەن ماقال وسىدان قالعان. دەمەك، كەبەنەك كيگەن اجالدىڭ اۋزىنان، ياعني ولىمنەن قايتىپ كەلەدى دەگەن ءسوز.
يمانعازى نۇراحمەت ۇلى، قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتى قورقىت اتىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى. 2016
