قازاق قىزىنىڭ قىتاي تۇرمەسىندەگى تاعدىرى
1795-1838 -جىلدارى قىتايعا اعىلشىندىق «ۆارۆارلار» 450 مىڭ جاشىك، ياعني 27 مىڭ توننا ەسىرتكى الىپ كەلەدى. ولاردىڭ تۇپكى ماقساتى- - وسىنداي قيتۇرقى ساياساتپەن قولدان گەنوتسيد جاساپ، الىپ يمپەريانى قۇرتۋ قۇلاتۋ بولدى. باستاپقى كەزدە ءدارى رەتىندە تەگىن بەرىلدى. كەيىن حالىقتى ۇيرەتىپ العاننان سوڭ ەسىرتكى كۇمىستەن دە قۇندى بولدى. ءسويتىپ ورتاداعى ناركوديلەر بيزنەس جاساۋشىلار ءبىر مەزەتتە بايىپ شىعا كەلدى. ال قىتاي ۇكىمەتى اپيىننىڭ ادامدارعا وتە قاۋىپتى ەكەنىن ءاۋ باستا بىلمەدى. ميلليونداعان ادامدار ناشاقورعا تاۋەلدى بولعانى سونشالىق، قىتايدىڭ ىشكى ساياساتىنداعى جاريالانبايتىن قۇپيالاردى ناشاقورلار استىرتىن سىرتقا شىعارىپ وتىردى. اسىرەسە نەشە ءتۇرلى ءدىني اعىمدار ناسيحاتتالا باستادى. حالىقتىڭ كوزىن شەل باستى. ساۋدا-ساتتىق تۇرالاپ قالعانى سونشالىق، كۇمىستەردىڭ قۇنى جوعالدى. ەسەسىنە اعىلشىندىق ناركوبيزنەسمەندەردىڭ داۋرەنى باستالدى. قانشاما جاستار ەسىرتكىنىڭ قۇربانى بولدى. وتباسى جالعىز ۇلدارىنان ايرىلىپ، قان جۇتتى. اياعى اۋىر ايەلدەر دە بۇل اقشا ءۇشىن اپيىنداردى ساتا باستادى.
1860 -جىلى قىتاي يمپەراتورى حالقىنىڭ قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ، قاتتى كۇيزەلدى. قولدان كەلگەنشە كۇرەسۋگە بارىنشا تىرىستى. الايدا، بۇل كەزدە بيلىكتەگىلەر قاۋقارسىز ەدى. تەك 1949 -جىلدان باستاپ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ەسىرتكىگە قارسى كۇرەستى مىقتاپ قولعا الادى. ميلليونداعان حالقىنان قانشاما عاسىرلار ايرىلعان قىتاي رەسپۋبليكاسى ەندى ەشكىمدى ايامادى. اپيىندى كىرگىزگەن كونتراباندالاردى قاتاڭ تۇردە جازالاپ، ەڭ العاشقى ءولىم جازاسىن سول جىلدارى زاڭعا ەنگىزدى. 170 جىل اپيىنمەن سوعىسقان قىتايلىقتار ءبارىبىر ناركوبيزنەسمەندەردى جەڭە المادى. ولاردىڭ توپتاسقان مافيالارى جىبەك قۇرتتار سەكىلدى ءار جەردەن شىعا بەردى.
كەدەنشىلەر شەكارادان ءارى اسىرماۋعا بارىنشا تىرىسقانىمەن، ولاردىڭ قۋلىعىندا شەك بولمادى. قىتاي مەملەكەتىنىڭ ءولىم جازاسىن دا پىسقىرمادى. باسىندا ءولىم جازاسى دارعا اسۋ بولدى. حالىقتىڭ نارازىلىعىنان سوڭ اتۋ جازاسىن قولداندى. ەسىرتكى تاسىمالداۋشىلاردى مىڭداپ اتۋ جازاسىنا كەسكەن سايىن، ميلليونداعان ناركوديلەرلەر جىلدان-جىلعا كوبەيە بەردى. بۇل بيلىك باسىنداعىلاردىڭ اشۋ- ىزاسىن كەلتىردى.
ولاردىڭ قيتۇرتقىلارىنا تاڭ قالماسقا بولمايدى. قۇرباقالاردىڭ ىشىنە سالىپ تا تاسىدى. 2009 -جىلى قارۋلى پوليتسەيلەر كەدەندىك باقىلاۋدا ەسىرتكى تاسىمالداۋشى ناركوبيزنەسمەندەردى كۇتىپ تۇردى. كەمەنىڭ ىشىندەگى زاتتاردىڭ بارلىعىن تەكسەرگەنىمەن، ەش جەردەن شىقپادى. پوليتسەيلەر جالعان اقپاراتقا سەنىپ قالدىق پا دەپ ابدەن ساستى. ءبىر كەزدە ەدەنگە توسەيتىن قىمبات پليتالاردىڭ ىشىنەن 1000 كەلىدەن اسا گەرويندى تاپتى.
بۇگىنگى تاڭدا قىتايدا ەسىرتكىسىز تۇرا المايتىن ناشاقورلار سانى ەكى ميلليوننان اسىپ جىعىلادى (وزىمىزدە دە جەتىسىپ تۇرعانى شامالى). 2009 -جىلى ۇلى بريتانيانىڭ ازاماتى 4 كەلى گەروينمەن اەروپورتتا ۇستالعان ەدى. اعىلشىن بيلىگى قىتايمەن كەلىسسوزگە كەلمەكشى بولدى، ءولىم جازاسى ەمەس، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بولسا دا تۇرمەدە وتىرسىن دەگەن ۇسىنىس جاسادى. الايدا ەش ناتيجە شىقپادى. اعىلشىندىق ازامات سول جىلى اتىلدى.
2010 -جىلى ەسىرتكى تاسىمالداۋشى 3 جاپوندىق ازامات ۇستالىپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. تۋعان- تۋىستارى وسىنشاما شىرىلداپ، جاپونيا پرەمەر- مينيسترىنە حات جازىپ، جازانى جەڭىلدەتۋىنە كومەك سۇرادى. الايدا بيلىكتەگىلەر «توكيو مۇنداي نارسەلەرگە ارالاسپايدى» دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن قايتارىپ تاستادى. ءۇش جاپون ازاماتى اتىلدى. قانشاما عاسىرلار بويى اپيىننىڭ كەسىرىنەن تالاي ورىمدەي جاستارىنان ايرىلعان قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ، باسقاسى باسقا، ەسىرتكى تاسىمالداۋشىلارعا ۇكىمى بىرەۋ. ول - اتۋ جازاسى. مەيلى سەن بايدىڭ قىزى بول، مەيلى سەن حاس سۇلۋ بول - زاڭ بارلىعىنا ورتاق! وزگە ەل تۇرماق، وزدەرىنىڭ قىتاي قىزدارىن قاتتى جازالايدى.
ماسەلەن، ارۋ قىز تاودجينگ - وڭتۇستىك قىتاي رەسپۋبليكاسى اۋىلىنىڭ كەدەي وتباسىنان شىققان قىز. ۇيلەنەيىن دەپ جۇرگەن ناركوديلەر جىگىتى ۇگىتتەپ، اقىرى وسى ەسىرتكى تاسىمالداپ جۇرگەن جەرىنەن ۇستالادى. ال سۇيگەن جىگىتى قىزىنىڭ وسىنداي كۇيگە تۇسكەنىن ەستي سالىسىمەن، ءىزىم- قايىم جوق بوپ كەتەدى. تاودجينگ اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇمىتپەن عاشىعىن كۇتەدى. سۇلۋ قىز قاتتى كۇيزەلىپ، جىگىتىن ىزدەيدى. پوليتسەيلەر سوڭعى ءسوزىن ايتىپ، ارمانىن سۇراعاندا، ول تەك باسىن شايقاي بەرگەن. مۇمكىن، ارامزا جىگىتىن قاتتى سۇيگەنىنەن بولار، ونى، كەرەك دەسەڭىز، جازالاۋىن دا ايتپاعان. ماحاببات دەگەنگە سەنگەن قىز، مۇمكىن سول ەرتەگىمەن ماڭگى ۇيىقتاعىسى كەلدى مە، كىم ءبىلسىن...
سوڭعى رەت تاماق ءىشىپ وتىرعان ولاردىڭ سۋرەتى كىمدى بولماسىن ەرىكسىز جىلاتادى. تاودجيننىڭ ءومىرىن جازامىن دەپ، جۇرەگىم قاتتى اۋىرىپ كەتتى. 1991 -جىلى تاودجينگ ءولىم جازاسىنا بىرەر سەكۋندتار قالعانىندا نەبارى 20 جاستاعى قىز ەدى...
مىنە... قىزدار جىگىتتەر سياقتى ەمەس، سۇيسە، جان-تانىمەن سۇيەدى. ويتكەنى ولاردا جۇرەك بىرەۋ. سول جۇرەككە تىرەك ىزدەپ، تالاي قىزدارىمىز وتقا دا، سۋعا دا ءتۇسىپ ءجۇر. قىزدار، ابايلاپ جۇرىڭىزدەر، كوپ ادەمى سوزگە سەنە بەرمەڭىزدەر! ال جىگىتتەر، جانىڭدا جۇرگەن عاشىقتارىڭىزدى باعالاي بىلىڭىزدەر...
«تاودجينگ ولەر الدىندا دا ادەمى جىميىپ و دۇنيەگە اتتاندى» دەپ جازادى سول كەزدەگى گازەتتەر. جانىڭ جانناتتا بولسىن، ارۋ قىز!
نەشە كۇننەن بەرى نە ءۇشىن قىتايداعى «اپيىن سوعىسىن» جازدىم؟ تىرناق استىنان كىر ىزدەگەندەر «قىتايدا نەڭ بار؟» دەيدى (ينستاداعى دوستارىما قاتىسى جوق). جاۋابىم: ول جاقتا وسى ەسىرتكىمەن ۇستالعان، نەبارى جيىرما جاستاعى اقجارقىن بار. قاراكوز قىزىمىز قىسىق كوزدەردىڭ اباقتىسىندا ەكى كوزى ءتورت بولىپ وتىر. دارمەنسىز قىزىمىز ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اباقتىدا وتىرادى...
قىتاي اقشاعا ساتىپ الا سالاتىن ءبىزدىڭ ەل، الدە رەسەي ەمەس. ولار سان عاسىر وسى اپيىن سوعىسىمەن كۇرەسىپ كەلەدى. قايتا ءبىزدىڭ قىزىمىزدىڭ جازاسىن جەڭىلدەتىپتى. ايتپەسە، باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىن اياپ جاتقان جوق. ەسىرتكى تاسىمالداۋشىلاردىڭ الاتىن جازاسى - ءولىم!
ءوز باسىم ەسىرتكىگە قارسىمىن! سەبەبى وسىدان قانشاما جاستارىمىز اجال قۇشىپ جاتىر. ال اناشا شەككەن، الدە قولىنا ءدارى ەككەن ناشاقورلاردى ادام ساناتىنا جاتقىزۋ وتە قيىن. ايتسە دە، تايلاندتاعى موناحتار تەگىن ەمحانا اشىپتى. ول جەرگە دۇنيە جۇزىنەن ميلليونداعان ناشاقورلار بارادى ەكەن. ءبىراق قاتاڭ تارتىپكە باعىنۋ كەرەكسىڭ. وزدەرىنىڭ شوپتەن جاسالعان دارىلەرىن بەرىپ، ءىشتى تازالايدى. ءسويتىپ ءبىرازعا دەيىن اش ۇستايدى. كۇنىگە 14-16 ساعات ەڭبەك جۇمىسىنا جەگىپ قويادى. بۇعان تەك ءتوزۋ قاجەت. امەريكاندىق ناشاقور ءوزىنىڭ وسى دەرتتەن ارىلعانىن بىلاي دەپ جەتكىزەدى
- باستاپقىدا ءومىرىم قارا تۇنەك بولىپ كەتكەندەي كورىندى. ءدارىنى ىشكەندە ءولىپ تىرىلگەندەي كۇي كەشتىم. و دۇنيەگە دە بارىپ كەلدىم دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ودان كەيىن كۇنىگە قارا جۇمىس ىستەپ، ۇيقى دەگەنگە زار بولدىم. ءبىرىنشى كۇندەرى بارلىعىن تاستاپ، قاشقىم كەلدى. الايدا، بۇل جەردەن كەتسەم بۇدان دا جامان ءومىر كۇتىپ تۇردى. ناشاقورلىق كورىپ ازاپ شەككەنشە، وسىلاي جانىمدى قيناعاندى ءجون كوردىم، - دەيدى.
قىتايداعى قازاقستان ەلشىسى شاحرات نۇرىشەۆتىڭ ايتۋىنشا، اقجارقىن تۇرلىبايدى ازىرگە ەلگە الىپ كەلۋ مۇمكىن ەمەس.
قىتايدىڭ زاڭى قاتتى. رەسەيدىڭ 38 جاستاعى جۋرناليسى مارينا لوپاتينا دا ءدال وسىلاي قىتايدىڭ اەروپورتىندا ءتورت كەلى ەسىرتكىمەن ۇستالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. رەسەيلىك ماريا داپيرك دەگەن قىز ۆەتنامعا زات اپارماقشى بولىپ كەلىسىپ، اقىرى اەروپورتتا جۋرنالدىڭ اراسىنا جاسىرىلعان ەكى پاكەت گەروينمەن ۇستالادى. ونى دا ءولىم جازاسى كۇتىپ تۇر. رەسەيلىكتەر قازىر وسى قىز تۋرالى شۋلاپ جاتىر. ونىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۆ ك جەلىسىندە ۇگىت- ناسيحات جۇرگىزىپ جاتىر. الايدا، ازىرگە ەشقانداي ناتيجە جوق.
ال ەندى اقجارقىن تۇرلىبايدى جازعىرىپ، اناسى قايدا قارادى دەگەندەرگە ناعاشى اجەمنىڭ مىنا ءبىر اڭىزىن ايتىپ بەرەيىن.
ەرتەدە ءبىر انا دۇنيەگە ءسابي اكەلگەن. سويتسە كيىز ۇيدەن بوساندىرىپ جاتقان ايەلدەر ۇركە قاشىپتى. «نە بولدى؟» دەپ مولدا كىرىپ كەلسە، انانىڭ قۇرساعىنان باسى ادامدىكى، دەنەسى قاپ- قارا جىلان سياقتى شۇبار بالا دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. مىنا سۇمدىقتى كورگەن ەل شۋلاپ، «قاراسىن قۇرتۋ كەرەك، تەزىرەك كوزىن جويايىق» دەپ جانۇشىرادى. سوندا ءسابيىن ەمىزىپ وتىرعان انا جىلاپ، «ىشىمە سىيعان شۇبار جىلانىم، سىرتىما دا سىيادى» دەپ جىلان بالاسىن بەلىنە وراپ الىپ، توعايدىڭ ىشىنە سۇڭگىپ كەتكەن ەكەن. مىنە، اقجارقىننىڭ اناسى دا ءدال وسىلاي ىشىندەگى شۇبار جىلان بالاسىنا اعىل- تەگىل بولىپ ءجۇر.
باسپانالارىن ساتىپ تا، بانكتەن نەسيە الىپ تا جاتىر ەكەن. شىرقىراعان انا بالاسىنىڭ قاپاستا وتىرعانىن ويلاعان سايىن ءتۇن ۇيقىسى ءتورت بولاتىن شىعار... «بالامنىڭ تابانىنا كىرگەن جانتاق، مەنىڭ ماڭدايىما قادالسىن» دەپ جۇرگەن انانى ەلەستەتەمىن دە، قايتىپ اينالىپ اقجارقىندى قاۋزاي بەرەمىن. ومىرىمدە كورمەگەن قازاعىمنىڭ قارشاداي قىزى تۇرمەدە قور بولماسا ەكەن... ال سىزدەر ايتاسىزدار نەڭ بار قىتايدا دەپ... «ءۇمىتسىز - شايتان» دەمەكشى، اقجارقىن تۇرلىباي ءسىڭلىمىز، بالكىم كىنالى دە شىعار، مەن بىلمەيمىن... ءبىر بىلەرىم، ول تىم جاس. مەنىكى جازاسىن ەلگە كەلىپ وتەسە دەگەن جاناشىرلىق تەك.
اۆتور: بيبىگۇل داۋلەتبەك قىزى
bimedia.kz
