جۇمەكەنگە ورالۋ

استانا. قازاقپارات -  جۇمەكەن - قازاقتىڭ ۇلى جانى، سوۆەت زامانىنىڭ كومەسكى تارتا باستاعان اسپانىندا كەنەتتەن جارق ەتە قالعان جۇلدىزى مەنىڭ ونەر الەمىندەگى   تەمىرقازىعىم بولدى.   تۇڭعيىققا باتىرعان ويلارىمەن  كوڭىلىمدى سيقىرلاپ  العان اقىن ۋاقىت وتە كەلە مەنىڭ مىنا فانيدەگى ەڭ جاقىن سىرلاسىما، ناعىز دوسىما   اينالدى.  

 رۋحىمدى تەرەڭىرەك تانۋ ءۇشىن جۇمەكەننىڭ جىر جيناقتارىن پاراقتاپ،   جۇلدىزدارى جىمىڭداعان  تۇندەردە جان سىرىن ماعان عانا اقتارعان اقىنمەن سىرلاسقان كەزدەرىم كوپ.   ءار وقىعان سايىن ول ماعان جاڭا قىرىنان اشىلا ءتۇسىپ،   مەنى ۇنەمى تاڭ قالدىرا تۇسەتىن.   جانىما تىنىشتىق بەرمەي جۇرگەن كوپتەگەن ساۋالداردىڭ جاۋابىن مەن جۇمەكەننەن تاپتىم.   ەڭ العاش اقىن شىعارمالارىن وقىعان كەزدەگى العان اسەرىمدى ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتا المايمىن.  

بۇل 1985 -جىلى بولدى. ول كەزدە مەن ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن ەدىم.   وقۋ ورنىمىزدىڭ جاتاقحاناسى ارالىنىڭ ۇياسىنداي  ۋىلدەپ جاتاتىن.   جاستاردىڭ ءبارى دە  ول كەزدە شەتىنەن ادەبيەتكە جانى قۇمار، ارمانشىل بولىپ، بيىك مۇراتقا قولىن سوزاتىن. ادەبيەتكە  قاتىستى پىكىرتالاستاردىڭ كورىگى قىزىپ،   ءار كىم ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن اقىنىن ءپىر تۇتىپ، ءبىر- بىرىمىزگە جەڭىستىك بەرمەي، داۋلاسىپ جاتاتىنبىز.     

سول جىلدارى ءتۇرلى باسپالاردان تاياۋدا عانا دۇنيە سالعان اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ «قىران- قيا»، «مەنىڭ توپىراعىم» جىر جيناقتارى جارىق كورىپ، بۇل ادەبيەتتەگى عانا ەمەس، جالپى حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا بولدى.   

اسىرەسە، مىنا ءبىز سياقتى جۇرەگى لۇپىلدەپ، رۋحاني كەڭىستىكتەگى كەز- كەلگەن جاڭالىققا كوڭىلى ەلەڭدەپ، قۇلاعىن ءتۇرىپ جۇرەتىن  جاستارعا جۇمەكەن تۋىندىلارىمەن تانىسۋدىڭ تيگىزگەن شاراپاتى كول- كوسىر. ۇيقاسىن كەلىستىرىپ، جالعان ءپالساپا سوققان قارابايىر ولەڭدەردەن ابدەن جالىققان بىزگە  تابيعاتى بولەك، جۇمباعى مول، تىلسىمى تەرەڭ تۇتاس ءبىر الەمنىڭ ەسىگى ايقارا اشىلعانداي بولدى.   

كەۋدەمىزدە جاستىقتىڭ وتى جالىنداپ، ءبىرىمىزدىڭ ءسوزىمىزدى ەكىنشىمىز تەرىسكە شىعارىپ، پىكىرتالاستىڭ وتى ءجيى تۇتانىپ قالاتىن  ءبىزدىڭ ورتامىزدا كەلىسپەۋشىلىك ءجيى ورىن الىپ  تۇراتىن.   الايدا، جۇمەكەن پوەزياسىنا دەگەن ماحاببات ءبىزدىڭ «ءبىر قازانعا سىيماي جۇرگەن  باسىمىزدى» ويلاماعان جەردەن بىرىكتىرىپ جىبەردى. ءبارىمىز دە ونىڭ ۇلىلىعىن مويىنداپ، اقىن ولەڭدەرىنىڭ رۋحىمەن تىنىستاپ، ءلاززات الدىق. ءبىز ول جىلدارى «مۇقاعالي - ءبىرىنشى، جۇمەكەن - ەكىنشى اقىنىمىز» دەگەن سوزدەردى ايتقان ەمەسپىز. ۇلى اقىندارىمىزدىڭ ءبارىن دە ءبىز ول كەزدە حالقىمىزدىڭ جانىنداي ايالاپ،   ۇلتىمىزدىڭ اقىل- پاراساتىنداي قاستەرلەدىك.    

اقىننىڭ ءبىراز جىل باسپادا شاڭ باسىپ جاتىپ قالعان «مەنىڭ توپىراعىم» جيناعى  كەنەتتەن جارىق كورگەندە ءوز كىتابىمىز شىققانداي  كوڭىلىمىز الىپ- ۇشىپ،   ءماز- ءمايرام بولىپ قۋاندىق.   سىرتى جاسىل جۇمەكەننىڭ سول ءبىر تومدىعىن ءبىر- بىرىمىزدەن سۇراپ الىپ، جاتاقحانانىڭ شاعىن عانا بولمەسىندە كۋرستاس دوستارىم جۇماباي، مارتبەك، ماقساتپەن بىرگە ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي ولەڭدەرىن قايتا- قايتا وقىپ، لەكسياعا بارا الماي قويعان باقىتتى كۇندەرىمدى قالاي ۇمىتامىن.    جۇمەكەن جىرلارىن ەڭ العاش وقىپ، كوڭىلىمىز الابۇرتقان  ول جىلداردى ۇمىتۋ مۇمكىن بە؟   بىرىنەن ءبىرى اسىپ تۇسەتىن تۋىندىلارى سانامدى سىلكىندىرىپ،   جان دۇنيەمدى  تەڭسەلتىپ جىبەرگەندەي بولعان  ول كۇندەر كەلمەسكە كەتتى عوي، شىركىن.   جۇمەكەن الەمىمەن تانىسۋ ماعان ەرەكشە شابىت پەن قۋانىش سىيلاعان جوق پا ەدى، سول جىلدارى.   اتتەڭ، سول ءبىر كۇندەردىڭ قايتىپ ورالمايتىنى، قانداي وكىنىشتى.  

سىڭعىرلاعان ءسوزدىڭ ەمەس، ويدىڭ ماڭىزدىلىعىنا زور ءمان بەرگەن اقىن جىرلارىنان ءبىزدىڭ ءبارىمىز پاراساتتىڭ كەنىشىن تاپتىق.   جۇمەكەن بىزگە رۋحاني تەرەڭدىگىمىزدى قايتارىپ بەرگەندەي بولدى.   ولەڭدەرىندە قيراتۋشى كۇشتىڭ قۋاتى شوعىرلانعان  اقىن جىرلارىن وقي وتىرىپ، ۇلتتىق توپىراقتان ءنار العان قازاق پوەزياسىنىڭ بۇتاقتارىنىڭ بيىكتەپ، تامىرلارىنىڭ تەرەڭدەپ كەتكەنىنە سۇيسىندىك.     

ساعان دا كەرەك توپىراق،  

ماعان دا كەرەك توپىراق،

توپىراق كەرەك باسقاعا،

تىكەن بوپ كوكتەۋ ءۇشىن دە توپىراق كەرەك ماسقارا.

سالقىنى ۇرىپ «سايتاننىڭ»،

«جىننىڭ» جەلى قاقسا دا،

توپىراقتىڭ كيەسى قاقپاۋى ءۇشىن، جاقسى اعا.

ۇركىتپەۋ ءجون قۇستارىن،

كوبەلەگىن جاسقاما! 

بوتەن ويىم جوق، تەگى،

بولەكتىگىم تەك مەنىڭ:

مەن - بالا بوپ تۋعانمەن،

شىبىق بولىپ كوكتەدىم.

ءبىر كوكتەمدە ءبۇر شاشقام،

كۇن استىندا كوگەردىم،

سارعايتقاندا ءبىر كۇز كەپ

جاپىراعىمدى توگەرمىن.  

كوپ شايقالدىم داۋىلدا،  

ءزىلزالار سوقتى ۇدەپ،

كوكتەم لەبى - ەپتىرەك،  

قۇيىن دا ۇردى كوك تىرەپ -

مايىسقانىم بولماسا،  

ماعان قاۋىپ جوق ەمگە:  

بۇتاقتارىم - بيىكتە،  

تامىرلارىم - تەرەڭدە.  

ادەبيەتتىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ، شىندىق ءۇشىن جانى تالاي جارالانعان اقىننىڭ وسىلاي سويلەۋگە مورالدىق قۇقى بار- تىن.    ويتكەنى ول ەلى مەن جەرىنىڭ، ءدىلى مەن تۋعان ءتىلىنىڭ تاعدىرىن جىرلاعان اقىن عانا ەمەس، حالىقتىق قاسيەتىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسىپ، پاراسات بيىگىنە كوتەرىلگەن كەمەڭگەرىمىز، قيىن ۋاقىتتا ءبىزدى اداستىرماي رۋحاني تەرەڭدىكتەرىمىزدى تابۋعا كومەكتەسكەن    اۋليەمىز دە ەدى. سوندىقتان دا ءبىز اقىننىڭ ءار ءسوزىنىڭ استارىندا تەرەڭ ماعىنا جاتقان  «مەنىڭ توپىراعىم»   اتتى جىر جيناعىن اللانىڭ سوزدەرى جازىلعان قۇرانداي باسىمىزعا جاستانىپ وقىدىق.   ولەڭنىڭ سان قىرلى تابيعاتى ارقىلى ناعىز ومىردەگىدەن دە تەرەڭ قۇدايلىق شىندىقتى قازعان شىعارماشىلىق شەبەرلىگىنە ءتانتى بولىپ، اۋزىمىزدى اشىپ، كوزىمىزدى جۇمىپ تاڭ قالدىق.    

بارىمىزگە تاعدىر بىرەۋ،

ءبىر ىرعاق،

انا ءتىلىن شامامىزشا جۇمىرلاپ

كەلەمىز عوي، سول ءتىل ءۇشىن ەگەس قىپ،

سەن - قۇرىساڭ،  

مەن - قۇرىسام ەمەس تۇك،  

بىرەر كىتاپ تۋماي قالار مىقتاسا،

ودان ەشكىم ۇتىلمايدى - ۇتپاسا.

ەگەر، ەگەر ءتىل قۇرىسا؟ ..

ساقتا، «اللا»،

توقتىعىڭا،  

كوپتىگىڭە ماقتانبا! 

استاناسىندا ءبىر- اق قازاق مەكتەبى بار حالقىمىزعا ءتونىپ تۇرعان رۋحاني  قاۋىپتىڭ كۇشتى ەكەنىن سەزىپ، «انا ءتىلىڭدى اسىرا!»   دەگەن اشى شىندىقتى سول زاماندا ەڭ العاش ايتا بىلگەن دە  - تاپ وسى جۇمەكەن بولاتىن. «حالقىنىڭ قايعى- قاسىرەتىن بار تابيعاتىمەن، بار جان- جۇرەگىمەن، بار بولمىس- بىتىمىمەن سەزىنگەنى» (تەمىرحان)   ءۇشىن دە ءبىز ونى جاقسى كوردىك.   باقيلىق بولىپ كەتسە دە، رۋحىمەن جەلەپ- جەبەپ، ءسوزىمىزدى سويلەپ، انا ءتىلىمىزدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن بىزبەن بىرگە كۇرەسكەن قايسارلىعى ءۇشىن ونى ەرەكشە قۇرمەتتەدىك.   اقىن جىرلارى ماڭگۇرتتەرمەن بولعان «مىلتىقسىز مايداندا» ۇستىمىزگە كيىپ شىققان  ساۋىتىمىزداي  بولدى.  

مەيلى ەسەرلەر مەنسىنبەسە قول سىلتەپ -  

ءتىلىم ءتىرى بولسىن تەك! 

تىلدەن قالىپ ءومىر سۇرگەن جوق حالىق -

شىندىق وسى؛  

سول شىندىقتى نوقتا عىپ

كيگەن دۇرىس - مال بولساڭ دا - باسىڭا،

اشتان ولسەك - ءبىز ولەيىك - جاسىما،

سەنىڭ ەركىڭ، باقپاي قويساڭ بالاڭدى،

اسىراما،   - ارسىز بول دا اناڭدى -

اينالايىن،

انا ءتىلىڭدى اسىرا! 

جاستاردىڭ عانا ەمەس، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا جالپى ادەبي ورتانىڭ جۇمەكەن پوەزياسىنا دەگەن ىقىلاسى  ويانىپ كەلە جاتقان- تىن.    قازاق پوەزياسىنىڭ ۇلى تەڭىزىنە كۇركىرەپ اققان وزەندەي بولىپ قۇيىلعان  جاس اقىنداردىڭ  ىشىندە سول كەزدەرى جۇمەكەنگە ەلىكتەپ، ولەڭ سىندىرۋدى ۇيرەنبەگەندەرى  كەمدە- كەم.   

 جيىرماسىنشى عاسىردىڭ  باسىندا  رەسەيدەگى كۇمىس عاسىر  اقىندارىنىڭ تولىسۋىنا تيۋتچيەۆتىڭ  تۋىندىلارى قالاي اسەر ەتسە، سول ۋاقىتتاعى قازاق پوەزياسىنىڭ جاڭا جول ىزدەپ، ويىنىڭ تەرەڭدەي تۇسۋىنە جۇمەكەن شىعارمالارىنىڭ  تيگىزگەن ءدال سونداي زور ىقپالى بولعانىن ايتا كەتۋدى پارىزىم سانايمىن.        

ءسوزىمىزدىڭ شىندىعىنا كوڭىلىڭىزدى سەندىرىپ، كوز جەتكىزگىڭىز كەلسە، سول  جىلدارى  پوەزيامىزدىڭ شاڭىراعىنا ءبىر ۋىق بولىپ قادالىپ، تىرناقالدى تۋىندىلارى جارىق كورگەن اقىندارىمىزدىڭ جىرلارىن سارالاپ، وي تالقىسىنان وتكىزىپ كورىڭىز. ونەردە وزىنە عانا ءتان جولىن تاۋىپ، قولتاڭباسىن قالدىرۋعا ۇمتىلىپ، ىزدەنىس جولىنا تۇسكەن سولاردىڭ كوبىسىنىڭ شىعارماشىلىعىنا جۇمەكەن پوەزياسىنىڭ  قاتتى ىقپالى بولعانى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورىنىپ تۇر. اتتەڭ، سول ۋاقىتتا پوەزيامىزعا لەك- لەگىمەن كەلگەن اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن جىلىكتەپ- تالداپ ءبىر ۇلكەن ماقالا  جازۋعا ۋاقىت مۇرنىمىزدان ءسۇرىندىرىپ، مۇرشامىزدى كەلتىرمەي ءجۇر.   ايتپەسە، اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ «جاڭالىق» ، «قۇبىلىس» بولىپ ماقتالىپ جاتقان تالاي- تالاي دۇنيەلەردىڭ جۇمەكەن ولەڭدەرىنىڭ ءالسىز ۆارياتسياسى ەكەنىن دالەلدەپ بەرۋگە شامامىز كەلەدى دەگەن ويدامىن. ايتپاقشى، ولگەننەن كەيىن وعان ەلىكتەپ جىر جازاتىنداردىڭ كوپ بولاتىنىن اۋليە اقىننىڭ ءوزى دە كورىپكەلدىكپەن ايتىپ كەتكەن جوق پا ەدى، ءبىر ولەڭىندە.  

جاڭبىر جاۋسىن!

جاۋماي قويسىن!

بىلاي دا

قاتىسىم جوق قارا بۇلتقا، قۇدايعا.

سەن - كوكتەيسىڭ،

تۇرعان شاقتا مەن امان،

بۇتاقتارىم، جاپىراقتارىم، مۇڭايما!

مەن اماندا جارقىراپ ءبىر شىعىپ قال،

جاپىراقتار، شي- بۇتالار، شىبىق- تال!

 

جەل، شۋاققا كورگەن ەمەن ەلەڭدەپ،

قۇس، كوبەلەك جازعان ەمەس مەنى ەمدەپ.

كوتەرىلگەن سايىن سەندەر بيىككە

جەرگە كىرىپ بارامىن مەن تەرەڭدەپ.

بۇتاق، ساعان بۇلبۇل كەلىپ قونادى،

سايراپ وتىر، سايراپ وتىر ول انە.

جاپىراق، سەنىڭ وبالىڭ جوق، وبالىڭ -  

شىمشىقتى دا كوتەرەتىن جوق ءالىڭ.

ال مەن تۋعان توپىراعىمدا توڭامىن:

جاۋىن قۇرتى - مەنىڭ جالعىز قوناعىم.

جيعان ءسولىم توپىراق سورىپ جاتىپ اپ -  

سونى، سونى سەن اكەتتىڭ، جاپىراق!

ەلەپ كوزگە ىلگەن ەمەس مەنى ەشكىم،

كورىنۋگە مەن دە ۇمتىلعان ەمەسپىن.

قالدىم اقىر قان، بوياۋدان جۇتاپ بار،

ەسەسىنە، سەن ءوستىڭ، شي- بۇتاقتار.

مەنىڭ ءنارىم - جەلگە ۇشاتىن قاڭباق پا،

جەلدەي تاراپ اپ كەتتىڭدەر جان- جاققا.

جو- جوق، بۇلداپ جاتقانىم جوق ونى اسا -  

ءوز بۇتاعىم توناسىنشى - توناسا!

رازىمىن تاعدىرىما!

بۇل دا راس:

تاعدىرلاستار، و، تامىرلار، قۇربىلاس،

عۇمىر بويى سورىپ ءبىزدى جۇتاتقان

ءبىر- اق تىلەك تىلەيىكشى بۇتاقتان،

جاپىراقتان شاڭداقتاعى، جولداعى.

نە سولعاندا قۇلاقتارى سالبىراپ

نە تولعاندا جاسىل باسى جالبىراپ

ءبىزدى ەسىنە الىپ قويسا - بولعانى.. .

بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن قاراساق، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعى  ونەردەگى بارىمىزدى باعالاپ، قادىرىنە جەتۋگە تىرىسقان ادەبيەتىمىزدىڭ التىن كەزەڭى بولىپتى.   مىنە وسىنداي «ءشاي ءىشىپ، ءبىر ادەمى اڭگىمە سوعاتىنداي»   مامىراجاي ۋاقىتقا تانىلۋى تاپ كەلگەن مۇقاعالي تۆورچەستۆوسىنىڭ باعى جانىپ،   ول ءوز وربيتاسىنا تەز شىعىپ كەتتى. جۇرتتىڭ ءبارى ۇلى اقىنعا كوزى تىرىسىندە كورە الماعان قۇرمەتىن ءبىلدىرىپ، تىرلىگىندە  قيانات جاساعاندارعا دەيىن رۋحىنان كەشىرىم سۇراپ، ماقالا جازىپ جاتتى.   مۇقاعاليعا تابىنۋدى سانگە اينالدىرىپ جىبەرگەن جاعدايىمىز دا جوق ەمەس. ءتىپتى، قىزعانىشپەن ايتىلعان قاڭقۋ سوزدەر دە حالىقتىڭ مۇقاعاليعا دەگەن ماحابباتىنىڭ سەل- تاسقىنىن توقتاتا العان جوق. تالانتتى سىنشى تۇرسىنجان شاپايدىڭ سوزىمەن ايتساق، 80- جىلدار - شارتتى تۇردە «مۇقاعالي ءداۋىرى» بولىپ، جىرقۇمار قاۋىمنىڭ ەڭ ىستىق ءىلتيپاتى  اقىن تۆورچەستۆوسىنا ارنالدى.  

مەن ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا تۇسكەن جىلدارى  ادەبيەتىمىزدەگى جۇمەكەن ءداۋىرىنىڭ تاڭى ەندى سىبىرلەپ اتىپ كەلە جاتقان بولاتىن. ءتۇرلى باسپالاردان جىرىمدالىپ، جۇلىمدانىپ شىققان ءبىر- ەكى جىر جيناعى قولىمىزعا تيگەنىنە ءماز بولىپ قۋانىپ،   كوڭىلىمىز ەلەڭدەپ  «جۇمەكەن تانۋ» كەزەڭىنىڭ تەزىرەك باستالۋىن ءبارىمىز دە اسىعا كۇتكەنبىز.   وكىنىشكە قاراي، توقسانىنشى جىلداردىڭ الاپات داۋىلى جانىپ كەلە جاتقان ءۇمىتىمىزدى ءسوندىرىپ تاستاپ، ادەبيەتىمىز ەسكەگى جوق قايىقتاي باعىتىنان  ايىرىلىپ قالدى.    

 

***

ءبىراز جىلدان بەرى مەنى جۇمەكەننىڭ رۋحى مازالاپ ءجۇر. ول مەنىڭ ادەبيەت الەمىندەگى ناعىز دوسىما اينالعان كۇننەن بەرى اقىن تۆورچەستۆوسىن  تالداپ، ۇلى مۇراسىنىڭ باعاسىن بەرۋگە تالاي ۇمتىلدىم. ءبىراق ىلعي دا ماقالا جازۋعا وقتالىپ، ۇستەلگە وتىرعانىمدا اقىن ويىنىڭ تەرەڭدىگىن جەتكىزە  الماي قينالىپ، قالامىم جۇرمەي قالاتىن.   

 ەڭ العاش رەت ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا تۇسكەن جىلى اقىن جايىندا بىردەڭە تۇرتۋگە تالپىنىپ كورگەنىم بار. ءبىراق «جۇمەكەننىڭ ۇلى اقىن» ەكەنىن جۇرەگىم سەزگەنىمەن، ونى قالاي دالەلدەرىمدى بىلمەي،   سان مارتە  قاپا بولدىم.   رۋحىمەن ويشا سىرلاسىپ، تالاي دۇنيەنىڭ سىرىنا قانىققانىممەن جۇمەكەندى تانىپ، ول تۋرالى جازۋ ءۇشىن تەلەگەي- تەڭىز ءبىلىم مەن ءالى دە ءبىراز شىعارماشىلىق تاجىريبەنىڭ كەرەك ەكەنىنە كوزىم جەتە باستادى.

تاڭدايىڭدى قاعىپ تامسانۋ مەن كوبىك ءسوزدى كوپىرتىپ ماقتاۋ اقىنعا  بەرىلگەن ناعىز باعا ەمەس.   اقىن  جانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن جىلدار بويى ونىڭ رۋحىمەن تىنىستاپ،   ول جايىندا ءبىر كۇن ويلاماساڭ تۇرا المايتىن جاعدايعا دۋشار بولۋ كەرەك ەكەن.   

جۇمەكەندى زەرتتەۋدىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن قيىندىعى ول تەك ءومىردى جىرلاعان اقىن عانا ەمەس،   ۇلى ويشىل، سونىمەن بىرگە، ءوز ۋاقىتىنىڭ قاسىرەتىن باسقالاردان گورى تەرەڭىرەك تۇسىنگەن رۋحتانۋشى جانە ءوز زامانىنان  وزىپ تۋعان كەمەڭگەر دە ەدى.    ەندەشە اقىن، ويشىل، رۋح تانۋشى جانە كەمەڭگەر اتتى ءتورت ولشەمدى ونەرىمەن بىرىكتىرگەن جۇمەكەن تۆورچەستۆوسى تۋرالى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن مەن سياقتى ءالى قالامى توسەلمەگەن ستۋدەنتتىڭ، قاراڭعى تۇندەردە ويعا شومىپ، جانىنا تىنىشتىق بەرمەگەن ويلارىن  اق پاراقتىڭ بەتىنە تۇسىرە الماي،   قينالۋى زاڭدىلىق بولاتىن.   ءبىراق سوعان قاراماستان «زامانعا قاراپ - ابايدى، ابايعا قاراپ - ءوزىن اياعان» اقىننىڭ جۇمباق الەمىن تۇسىنگىم كەلىپ «مەنىڭ توپىراعىم» مەن «تەمىرقازىقتى» جاستانىپ وقىپ جۇمەكەن جايلى ويدىڭ تۇڭعيىعىنا باتاتىنمىن.   

اقىن تۋىندىلارىن وقىعان سايىن ءلاززات الۋدىڭ ورنىنا، ومىردە بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا باسقاشا قاراپ، كەرى كەتىپ بارا جاتقان زاماننان ۇرەيلەنىپ، تۇلى بويىمدى قورقىنىش سەزىمى  بيلەيتىن. ول ءبىزدىڭ وي- سانامىزدا جاسالىپ جاتقان پەندەلىك قىلمىستارىمىزعا شەيىن جاقسى بىلەتىن. كەيدە اقىننىڭ سەزىم تۇيسىگىمەن باسقا ادامنىڭ ساناسىنا ءوتىپ كەتىپ، سوندا ءومىر ءسۇرىپ، وزگە تۇگىل وزىنە ايتۋدان دا قورقاتىن شىندىقتاردى كورە بىلەتىن كورىپكەلدىگىنەن شوشيتىن دا كەزدەرىم بار- تىن.   

تۇرعانىما شيرەك عاسىر قالادا،

سوندا دا كوپ ۇقپاعانىم،

جان- اعا،

ءوزىڭ ايتشى، ولگەن جاندى مولاعا

جاسىرا ساپ توي جاساۋعا بولا ما؟

قايتىس بولدى جەتپىس جاسار ءبىر انا -  

ەي، سۇراما، سۇراما:

توست ايتتى جۇرت،  

سوزدەر كەتتى پىشىراپ.

كوبى ءىشىپ اپ، ءىشىپ اپ

جامىراستى؛

ءبىرى - شەشەن،

ءبىرى اڭگى،  

بىرەر اڭگى ءسوز سويلەۋگە سۇراندى،

سۇراندى دا سويلەدى:

كارىلەردىڭ  قازاسى - ۇلى توي، دەدى.

ءولىم - توي دەپ كىم ايتتى.

ءولىم قاشان توي بولىپ ەد، -

وسى ءسوز

مەنى مىقتاپ مۇڭايتتى.

مينەرال سۋ ۇرتتاپ اپ،  

وتىرساڭىز سىناي ويلاپ، سىرت قاراپ،  

تالاي ءتارتىپ سالعىڭ كەلەر بولمىسقا -  

اتتەڭ،

اتتەڭ، قول قىسقا!

تۋىس، جەك- جات قىزمەت ەتتى دىردەكتەپ،

شاشىلسا  - الگى ءۇي شاشىلدى

مارقۇمعا ەتكەن قۇرمەت دەپ.

قۇرمەتتىڭ دە قۇرمەتى بار، اعايىن:  

ءبىر ادامنىڭ قازاسىنىڭ قاسىندا

تاتىمايدى راسىندا

مىڭدار تۇگىل، ميلليونداردىڭ قۇنى تۇك.

تەك مىنانى قاپەرىڭە سالايىن -  

كەتپەسىن جۇرت كىسى ولگەنىن ۇمىتىپ! 

مەن جۇمەكەندى ادەبيەتىمىزدىڭ ار- ۇياتىنداي كورىپ، وقىعان سايىن ولەڭدەرىندەگى ويدىڭ قورعاسىنداي اۋىرلىعىن سەزە تۇسەتىنمىن.   اقىن پوەزياسىنىڭ جان شىڭىراۋىنان ەستىلگەن عاجايىپ مۋزىكا ەسىمنەن تاندىرا جازداپ، جانىمدى باۋراپ الىپ، ول مەنىڭ ادەبيەت الەمىنەن تاپقان ناعىز ولجاما اينالدى.   ول اقىندىقتىڭ دا، باتىرلىقتىڭ دا، قاستىق پەن دوستىقتىڭ دا ءتۇر- ءتۇرى بولاتىنىنا مەنىڭ كوزىمدى جەتكىزدى.   اقىندىق پەن اۋرەلىكتىڭ ارا جىگىن اجىراتا الماعان ادامنىڭ ەڭ دۇرىسى قولىنا قالام ۇستاماعانى ابزال ەكەنىن دە ماعان ەڭ العاش جۇمەكەن ايتتى. ادام ەڭ الدىمەن ءوز ار- ۇياتىنىڭ ءامىرشىسى بولۋى كەرەك ەكەنىن دە ول مەنىڭ ساناما سىنالاپ ءسىڭىردى. مەن ونى وقىعاننان كەيىن وزگە تۇگىل، وزىمە دە سىن كوزبەن قاراۋدى ۇيرەنىپ، اتىمەن دە، تەگىمەن دە ەمەس، سىڭىرگەن ەڭبەگىمەن ادام بالاسىنىڭ حالقىنا قادىرلى بولاتىنىن تۇيسىگىمە ءىلدىم.   

ءبوز وتەدى دەسەدى ماتالاردىڭ اتىمەن،

ءسوز وتەدى دەسەدى اتالاردىڭ اتىمەن.

تاۋدىڭ اتىن قويىپ اپ تيتتەي توبە- ۇرپەككە،

تۇيە قىلىپ تۇيمەسىن وتكىزىپ ءجۇر جۇرت تەككە.

 

وتكىزىپ ءجۇر كوپ ءىستى جۇمىس قىپ كوپ ساتىمەن،

وتكىزىپ ءجۇر سوعىستى تىنىشتىقتىڭ اتىمەن:

كوگەرشىننىڭ قاناتىن جەلپۋىش قىپ جاۋ مىنا

جاناپ- جاناپ كەتىپ ءجۇر سەنىڭ مىنا اۋلىڭا.

 

قوي تەرىسىن جامىلعان جاماندايدى ەل قاسقىردى،

قىز ءشالىسىن جامىلىپ تالاي دۇشپان باسقا ۇردى.  

اداستىرىپ اقىلدى قينايدى ەكەن ادامدى،

جاقسىلىقتىڭ اتىمەن ءوتىپ بارلىق جاماندىق.  

 

بۇيتە بەرسە بۇگىندە ماتاعا دا سەنبەسسىڭ،

بۇيتە بەرسە تۇبىندە اتاعا دا سەنبەسسىڭ.

نە جاقسىلىق دەيسىڭ بۇل،

                                    كوڭىلىڭە جارا ساپ،

جاقسىلىقتىڭ وزىنە كۇماندانا قاراساق.  

اقىننىڭ  ءار ولەڭىن وقىعان سايىن ويىنىڭ تەرەڭىنە جەتە الماي تۇنشىعىپ قالا جازدايتىنمىن.   جۇمەكەن جايلى جازعىم كەلىپ، قولىما قالام العانىمدا ويلارىم پىشىراپ، ءسوزىمدى نەدەن باستارىمدى بىلمەي قاتتى قينالاتىنمىن. ۇلىلىق جايلى جازۋ ءۇشىن ءوز بويىڭدا دا سونداي قاسيەت بولۋى كەرەك. ال، مەن ءوزىمنىڭ بويىمدا ونداي قاسيەتتىڭ بار ەكەنىنە اسا سەنىمدى ەمەس ەدىم. اقىن تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتقىم كەلىپ وقتالعانىممەن، تالاي رەت رايىمنان قايتىپ، شەگىنىس جاساعانىم دا سوندىقتان.  

***

ۋنيۆەرسيتەتتى ءتامامداعاننان كەيىن دە كولەمدى دۇنيە جازۋدىڭ ىڭعايى   كەلمەسە دە،   وقىرمان كوڭىلىن اقىن شىعارماشىلىعىنا بۇرۋعا سەپتەسەتىن  ارەكەت جاساۋ تۋرالى وي مەنىڭ ميىمنان شىقپاي قويدى. ورايى كەلگەن جەردە جۇمەكەن جايىندا ءبىر ءسوز ايتا كەتۋدى اقىن رۋحىنىڭ الدىنداعى پارىزىم سانايتىنمىن.  

1998 -جىلى جازعان «پۋشكينگە قايتىپ ورالۋ» دەپ اتالاتىن ءبىر ماقالامدا  ورىستىڭ ۇلى اقىنى قازا تاپقان سوڭ، بىرنەشە جىلداردان كەيىن وعان قايتىپ ورالعان رەسەي ادەبيەتىنىڭ ادامزاتتىق ويدىڭ بيىگىنە كوتەرىلىپ كەتكەنىن مىسالعا كەلتىرە  وتىرىپ، ءبىزدىڭ دە جۇمەكەن پوەزياسىنا قايتىپ ورالۋىمىز قاجەت ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتىم.   

ماقالام «زامان- قازاقستان» گازەتىنە جارىق كورە سالعان كۇنى كەشكە تامان ءۇيىمىزدىڭ تەلەفونى شىر ەتە قالدى. تەلەفون شالىپ تۇرعان اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ جۇبايى ءناسىپ اپامىز ەكەن. اقىن جونىندە ايتىلعان ءبىر اۋىز جىلى سوزگە بولا جۇرەگى ەلجىرەپ كەتكەن اپامىزدى   تۇسىنۋگە بولاتىن ەدى.   جۇمەكەن جايلى اۋىر ويلاردىڭ مەنىڭ جانىمدى دا ءجيى مازالاپ جۇرگەنىن،   ول كىسى ءبىراق قايدان ءبىلسىن.    

سول جىلى جۇمەكەننىڭ دۇنيە سالعانىنا تۋرا ون بەس جىل تولعان ەدى. «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» كەتكەن زامانمەن بىرگە ادەبيەتىمىز دە ەڭ ءبىر قيىن كەزەڭدى باسىنان كەشىپ جاتتى.  

1996 -جىلى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ءۇش تومدىق تاڭدامالى جىر جيناعى جارىق كورگەنىمەن جاپپاي حالىق تۇگىل، ادەبي قاۋىمنىڭ ءوزى بۇل جاڭالىقتان بەيحابار قالدى.   مەرزىمدى باسىلىمدار دا مىنا ومىردە جۇمەكەندەي ۇلى اقىنىمىزدىڭ بولعانىن ۇمىتقانداي سىڭاي تانىتىپ،   ول جايىندا كەلەلى اڭگىمەنى باستاۋعا اسىعا قويمادى.

ءناسىپ اپاممەن تەلەفون ارقىلى اڭگىمەلەسكەنىمدە، سوناۋ بالالىق شاقتان بەرى كوڭىلىمدە كەلە جاتقان جۇمەكەنگە دەگەن ماحابباتىمدى ءبىلدىرىپ، سەزىمىمدى تەجەي الماي ۇزاق سويلەدىم. بىرنەشە كۇننەن كەيىن جۇمەكەننىڭ شاڭىراعىندا  قوناقتا بولىپ، وتباسىمەن تانىستىم.  

اقىننىڭ جالعىز ۇلىنىڭ اتى ماعجان  ەكەنىن اكەمنەن ەستىگەنىم بار. ويتكەنى اكەم ىلعي دا «قازاقتىڭ ەكى اقىنى عانا بالالارىنا ماعجان دەگەن ات قويدى. بىرەۋى - جۇمەكەن، ەكىنشىسى - مەن» دەپ جۇرەتىن. وسى ءسوزدى ەرەكشە ءبىر ماقتانىش سەزىممەن ايتقاندا «وندا تۇرعان نە بار؟» دەگەندەي مەن اكەمە تاڭىرقاي قارايتىنمىن. الاش ارىستارى اقتالماي تۇرعان ول زاماندا اقىنداردىڭ ءوز بالالارىنا ماعجان دەپ ات قويۋىنىڭ ەرلىككە پارا- پار ءىس ەكەنىن ول كەزدەرى مەن بىلگەن جوقپىن.   

جالعىز ۇلى تۋعاندا جۇمەكەننىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي،   بالاسىنا ات قويۋعا كەلگەندە  ماعجان دەگەن ەسىمنەن باسقاعا كونبەي، تابانداپ تۇرىپ العانىن دا ەل اۋزىنان تالاي  ەستىگەنمىن. ۇرپاققا ايتقان وسيەتىندەي ەتىپ تۇتاس ءبىر جىر جيناعىن ۇلىنا ارناعانىنان دا حاباردارمىن. سول ماعجاندى ەڭ العاش كورگەنىمدە «ۇلىم ساعان ايتام» دەگەن كىتاپتان وقىعان مىنا ءبىر ولەڭ جولدارى ويىما ورالىپ، اقىن جانىن ەندى تۇسىنگەندەي بولىپ، كوڭىلىم بوساپ كەتتى.    

جالعىز قارا شىڭ جاتىر كوكجيەكتە تۇراقتاپ،

جالعىز اۋىز ءسوز قۇساپ، نە وق قۇساپ ءبىر اتقان.

قايراتتىلىق جونىنەن سەن دە وسى شىڭعا ۇقسا،

قايىرىمسىزدىق جونىنەن ۇقساي كورمە ءبىراق تا.  

 

جالعىز ەمەن جارتاسقا ءوسىپ قالدى تۇراقتاپ،

جاپىراعىن جەل ۇستاپ مىنبەك دەيدى قۇلاقتاپ.

جالعىز ۇلىم ەلىڭنەن ەمەن قۇساپ تۇراق تاپ،

جالعىز قالما تۇبىندە ەمەن قۇساپ ءبىراق تا.  

 

جالعىز شىڭدى كورسەم مەن - سەنى ويلايمىن ايتەۋىر،

جالعىز ەمەن كورسەم مەن - سەنى ويلايمىن ايتەۋىر.

جالعىز ۇلدى كورگەندە جالعىز وي جەپ كەۋدەمدى:

جالعىز ەمەن، جالقى شىڭ، اياپ كەتەم سەندەردى.  

اقىننىڭ جيناعان ەڭ ۇلكەن بايلىعى كىتاپ ەكەن. ۇقىپتى قولمەن جينالعان كىتاپتارعا قاراپ تۇرىپ وسى شىعارمالاردىڭ ءبارىن كوزىنىڭ مايىن تاۋىسىپ وقىپ شىققان اقىنعا قايران قالىپ، جۇمەكەن ويلارىنىڭ تەڭىزدەي تەرەڭ بولىپ كەلۋىنىڭ جۇمباعىن تۇسىنە باستاعانداي كۇي كەشتىم.    

ۇلى اقىننىڭ باعا جەتپەس مۇراسىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قاستەرلەپ جۇرگەن ءناسىپ اپامىزعا قاتتى ريزا بولدىم. اقىن شاڭىراعىندا ءشاي ءىشىپ وتىرىپ، اپامىزبەن ۇزاق اڭگىمەلەسىپ، تالاي دۇنيەنىڭ سىرىنا قانىعىپ، بالا جۇمەكەننىڭ قالاي دانا جۇمەكەنگە اينالعانىن كوز الدىما ەلەستەتتىم.    

- اقىندىق دەگەن ادامعا سۇيەكپەن داريتىن ەرەكشە ءبىر قاسيەت قوي دەپ ويلايمىن، -   دەپ باستادى ءناسىپ اپامىز اڭگىمەسىن. -   جۇمەكەننىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءبىرى  قارتپامبەتتىڭ تاريحتا اتى قالعان اتاقتى جىراۋ بولعانىن جۇرتتىڭ كوبى  بىلە بەرمەيدى. ەل اۋزىندا قازاق دالاسىندا كەلە جاتقان كوشتى «مىناۋ ءوزى نە دەگەن ۇزاق كوش، قارتپامبەتتىڭ جىرىنداي» دەگەن ءسوز بار.   قارتپامبەت - جۇمەكەننىڭ بەسىنشى اتاسى. ءبورلىبايدان قارتپامبەت، قارتپامبەتتەن تاڭقاي، تاڭقايدان ستامعازى، ستامعازىدان ناجىمەدەن، ناجىمەدەننەن سابىرەدەن، سابىرەدەننەن جۇمەكەن تۋادى.  

«جۇرتتىڭ ءبارىن ۋايىمعا قارىق قىپ، ىرىم ەتكەن قۇمانىنان سۋ ۇرتتاپ، باس شايقايتىن مەزگىلىندە ىمىرتتا، ناجىمەدەن قايتىس بولدى جارىقتىق» دەپ،   جۇمەكەن جىرلاعان ۇلكەن اتامىز ونەردەن قۇرالاقان ادام بولماعان. سوعىستان ورالماي قالعان جالعىز ۇلى سابىرەدەنگە ارنالعان 40 شۋماق جوقتاۋى بار اتامىزدىڭ.   جۇرەگىڭدى جىلاتىپ جىبەرەتىن سول جوقتاۋدى  ءالى كۇنگە دەيىن ەل جاتقا ايتادى.  

سەندەر ءبىراق بىلمەيسىڭدەر عوي. اتى اڭىزعا اينالعان ماحامبەتتى تۋعان قوسۋان انامىزدىڭ توركىنى - الاشا اۋىلىنان شىققان ناجىمەدەن اتامىزدىڭ تىرلىكتەرىن ەل الىگە دەيىن جىر قىلادى. بەلىنەن تۋعان پەرزەنتىن وق بوراپ تۇرعان  سوعىسقا جىبەرۋ اتا- اناعا وڭاي بولۋشى ما ەدى.   جارىقتىق، جالعىز بالاسى سابىرەدەن  مايدانعا اتتانعالى جاتقاندا  اشاق- ءماشى سورىنا ەرتىپ اپارىپ، اياعىنا بيىك تاقالى ءامىرقان ەتىگىن كيگىزىپ، تۇزى شىعىپ جاتقان جەنتەك سازعا ءىز ءتۇسىرتىپ الادى. جاڭبىر جاۋسا الگى ءىزدى سۋ شايىپ كەتپەسىن دەگەن امال جاساپ، تايعا باسقان تاڭباداي سايراپ تۇسكەن سىڭار ىزگە اتىنا وڭگەرىپ اكەلگەن تەمىر قازاندى توڭكەرەدى. بۇل ءبىر جاعىنان قان مايداننان بالام اتامەكەنىنە امان ورالسىن دەگەن تىلەكشى ىرىم بولسا، ەكىنشى جاعىنان جالعىزىن ساعىنعاندا ىزدەپ بارىپ، كورىپ، ماۋقىن باساتىن كوز جۇبانىش ەدى. راسىندا دا بۇل تەك اقىن كوكىرەكتەن عانا شىعاتىن توسىن تاپقىرىلىق ەكەنىن ءابىش دوسى جازدى دا جۇمەكەن تۋرالى ءبىر ماقالاسىندا.   

اتامىز ەش جەردە جۇمىس ىستەمەگەن، جەكە شارۋامەن وتىرعان ادام. ول كىسىنى وبلىس، اۋدان اكىمدەرى تۇگەل بىلەدى ەكەن. باسقا اۋدانداردان، وبلىستاردان  ىزدەپ كەلىپ سالەم بەرىپ، اڭگىمەسىن تىڭدايتىن بولعان. قۇلاعىڭدا قالسىن. جۇمەكەن تۋرالى كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىر ۇلكەن دۇنيە جازساڭ پايداسى ءتيىپ قالار.    ارۋاقتى اتالارى تۋرالى  ەل اۋزىندا اڭىز بوپ جۇرگەن اڭگىمەلەردى دە ساعان ايتىپ بەرەيىن.   

ء بورلىباي اتامىز اقبوز اتپەن اق كيىممەن جۇرەتىن ادام بولىپتى.   ارۋاعىنىڭ كۇشتىلىگى سونداي، داريانىڭ ارعى بەتىندە كيىز ۇيدە ءشاي ءىشىپ وتىرعان ادامدى كيىز ۇيىمەن قوسا داريانىڭ ەكىنشى جاعىنا كوشىرىپ قوندىرا الىپتى. ەكىنشى ءبىر قاسيەتى بوسانا الماي قينالىپ جاتقان ايەلدى بوساندىرعانى تۋرالى اقيقات اڭگىمە. اقبوز اتپەن كەلىپ كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن  قاراپ،   قامشىمەن ءبىر تارتقاندا، بالا دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. بۇل تۋرالى اڭگىمە جۇمەكەن تۋىپ- وسكەن اۋىلدا ۇرپاقتان- ۇرپاققا اڭىز بولىپ تاراعان.

جۇمەكەن تالانتىنىڭ التىن باستاۋىندا ناجىمەدەن اتامىز تۇرعانىمەن، ءوز اكەسى سابىرەدەننىڭ مايداننان ولەڭمەن جازعان حاتتارى، سوعىسقا كەتكەندە ەكى داپتەر ولەڭدەرى قالىپتى.   داپتەردىڭ سىرتى قوڭىر ءتۇستى بىلعارىمەن قاپتالعان ەكەن، كەيىن جوعالىپ كەتىپتى. وسىنى ەسىنە العاندا ەنەم مارقۇم قاتتى وكىنىپ وتىراتىن.   ول كىسى ۋفاداعى عاليا مەدرەسەسىن 4 جىل وقىپ  بىتىرگەن ەكەن. قۇراندى جاتقا مەڭگەرگەن. قاراگەر اتى، ەكى تازىسى بولعان. تازىسىنىڭ بىرەۋىنىڭ اتى قۇماي، ەكىنشىسىن ۇمىتىپ قالدىم دەپ ايتىپ وتىراتىن اپام - جۇمەكەننىڭ اناسى - ءمۇسليما.  

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىر توپ اقىن- جازۋشىلار مەنىڭ اكەم شاكۋاليەۆ ءحاميتتىڭ شاڭىراعىندا قوناقتا بولعاندا اكەم جۇمەكەننىڭ اكەسىنە ارناپ شىعارعان «سابىرجانعا» دەگەن تولعاۋدى باستان- اياق ورىنداپ بەرىپ، جۇرتتى ءتانتى ەتكەنى  بار.   

اجەسى باقىتجامال وتە قايراتتى، ءۇي شارۋاسىنا كەلگەندە دە، ەر ادامعا قاتىستى قارا جۇمىستى دا ىستەپ تاستايتىن پىسىق، العىر ادام بولدى.   كەستە تىگۋ، الاشا توقۋ، كيىز باسۋدى ىسمەرلىك دارەجەدە مەڭگەرگەن. ال ول كىسىنىڭ قارا جۇمىستا كورسەتەتىن قايراتتىلىعى جونىندە: «باقىتجامالدىڭ ءبىر وزىندە ءۇش ەركەكتىڭ كۇشى بار» دەيدى ەكەن. قايراتىن سىناۋعا كەلگەن ءۇش قاينىسىن الىپ ۇرىپ «تۇيەباس» جاساپتى دەگەن  اڭىز اڭگىمە ايتىلاتىن ول  تۋرالى.   ءوزىم ول كىسىنىڭ باتاسىن الدىم، ەكى بەتى نارتتاي باقىتجامال اجەمىز 1976 -جىلعى قاراشانىڭ بەسى كۇنى 90 جاسىندا ومىردەن ءوتتى.   

     جۇمەكەننىڭ اناسى - ءمۇسليما ايدىن قىزى، گۋريەۆ وبلىسىنىڭ (قازىرگى اتىراۋ) تەڭىز اۋدانىنداعى 13- وبەزد دەگەن جەردە 1915 -جىلى تۋعان. اناسىنان ءۇش جاسىندا جەتىم قالىپ، وگەي شەشەنىڭ تاربيەسىندە وسكەن. جۇمەكەننىڭ اكەسىنە تۇرمىسقا شىققاندا 15 جاستا ەكەن. ەكەۋى قۇرداس. اتامىز جالعىز ۇلدى ەرتە ۇيلەندىرگەن عوي. جۇمەكەندى - تۇڭعىشىن  4 جىلدان كەيىن بوسانىپتى. اپام ايتىپ وتىرۋشى ەدى: «جۇمەكەندى كيمەشەكتىڭ ىشىنەن موينىما قارا الا تۇساۋ سالىپ ءجۇرىپ قۇدايدان تىلەپ الدىم عوي» دەپ. جۇمەكەن ءوز اناسىن مۇسەكە دەپ ءوتتى. ول كىسى وتە بايسالدى، كورىكتى،   ۇلكەننىڭ الدىنان وتپەيتىن، شىدامدى ادام بولاتىن. مىنەزى جايلى، كوپ سويلەمەيتىن.  

    جۇمەكەن بويىنداعى  توزىمدىلىگى دە، ادالدىعى، جۇرەگىنىڭ جۇمساقتىعى، كەشىرىمدىلىگى اناسىنىڭ اق سۇتىنەن دارىعانى ءسوزسىز. شاڭىراقتىڭ قۇتى ەدى اپام. كەلىن بوپ تۇسكەلى باتاسىن تالاي رەت الدىم. ۇلگىسىن بويىما دارىتتىم. مەنى وسىرگەن مامامدى - بالسەكەردى قاتتى قۇرمەتتەپ، اۋزىنان تاستاماي جۇرەتىن، جارىقتىق. اپام جاقسى ادام ەدى، قازاق ايەلىنە ءتان جاقسى قاسيەتتەردىڭ بارلىعىن دا اپامنىڭ بويىنان تابۋعا بولاتىن.   ءوڭى دە ادەمى ەدى.   جۇمەكەننەن 5 نەمەرەسىن، 2 شوبەرەسىن كورىپ كەتتى. تاتۋ- ءتاتتى تۇردىق. اپام 1986 -جىلى بالاسىنان 3 -جىلدان كەيىن دۇنيە سالدى.  

جۇمەكەننىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا بالا كۇنىندە العان ءتالىم- تاربيەسىنىڭ زور اسەرى بولدى.   اتاسى نەمەرەسىن قاسىنان ءبىر ەلى تاستاماي، تۇندە جاتاردا جىر- قيسسالاردى، ەرتەگىلەردى وقىپ بەرەدى ەكەن. ءسابي  كۇنىنەن باستاپ حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن سۋسىنداپ وسكەن ول ەسەيە كەلە سول ۋاقىتتا وقۋعا تيىم سالىنعان ساكەننىڭ، ءىلياستىڭ دا شىعارمالارىمەن تانىسىپ، دۇنيەتانىمى كەڭەيە تۇسەدى.   ورال قالاسىندا وقىپ جۇرگەن اۋىلدىڭ ءبىر بالاسىنان «ءبىرجان- سارا»، سۇگىردىڭ ۇلى ناسيحاتتىڭ جىرلارىن الدىرتىپ وقىپتى.   

        ورنىقتى مىنەزىمەن، كىتاپتى كوپ وقيتىن زەرەكتىگىمەن عانا ەمەس،   دومبىرانى كەرەمەت ورىنداپ، كۇي تارتا بىلەتىن شەبەرلىگىمەن دە ول بالا كەزىنەن جۇرتتىڭ كوزىنە ءتۇستى. اجەسىنىڭ اكەسى - ۇلكەن ناعاشىسى  قايىپ اتامىز كۇيشىلىك ونەرىمەن حالىقتى تامساندىرىپ، ەل اۋزىنا ىلىككەن ادام بولعان. انىق- قانىعىن ءجوندى بىلمەيمىن، ول كىسى جايىندا كۇي تارتىپ بەرىپ قالىڭمالسىز قىز العان دەگەن دە دەرەك بار ەل اۋزىندا.

نەمەرەسىنىڭ دومبىراعا اۋەس ەكەنىن بايقاپ قالعان اتاسى قوشالاققا اتى شىققان تەسىك تاماق سابىر دەگەن دومبىراشىنى ۇيىنە شاقىرتىپ، جۇمەكەن 4-5 جاسىندا سول كىسىدەن دومبىرا تاراۋدى ۇيرەنە باستاپتى.  

جۇمەكەننىڭ اتاقتى شەبەر رومانەنكو جاساپ بەرگەن كۇرەڭ دومبىراسى كوڭىلى تولقىپ، تەبىرەنگەن كەزدە، قولىنا الىپ، شەرىن تارقاتىپ الاتىن جان سەرىگى بولدى. ول ونى ۇنەمى وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن. ەكى جىل ماسكەۋدە وقىعاندا دا كۇرەڭ دومبىراسىن سوندا الا كەتتى.  

- دومبىرانى سەرىك ەتۋى ونىڭ شىعارماشىلىعىنا دا قاتتى اسەرىن تيگىزگەن سياقتى. اقىننىڭ  قوڭىر دەگەن ءسوزدى ءجيى قولدانۋىنا دومبىرا تارتۋعا اۋەستىگىنىڭ ىقپالى بولدى- اۋ،   شاماسى،   - دەدىم مەن اقىننىڭ كۇي كىتابىنداعى تۋىندىلارى ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ.  

- جۇمەكەن ومىردە دە قوڭىر تىرشىلىك كەشتى. سىرتىنان قارشا بوراپ  جاتاتىن وسەك- اياڭداردىڭ ەشقايسىسىنا دا نازار اۋدارماي، شىعارماشىلىعىنا عانا قاتتى ءمان بەرەتىن. بىرەۋدى كورە الماي سىرتىنان ءسوز ايتۋ دەگەن قاسيەتسىزدىك ونىڭ بويىندا اتىمەن بولعان جوق. ادىلەتسىزدىككە جانى توزبەيتىن.   قايتىس بولاتىن جىلى اۋرۋحانادا جاتىپ جازعان كۇندەلىگىندە:

 «نەگە ءبىزدىڭ پوەزيا ورتالىق ارەناعا شىقپايدى؟ اباي اۋدارىلعان جوق. ماحامبەت اۋدارىلعان جوق. قاسىم اۋدارىلعان جوق. اۋدارىلعاندار: س. سەيتحازين، م. ايتحوجينا، ج. مولداعاليەۆ (ەڭ مىقتىسى) ق. جۇماعاليەۆ، ءو. كۇمىسبايەۆ، ت. ءابدىراحمانوۆا، ك. سالىقوۆ، ءا. جامىشيەۆ، ە. اۋكەبايەۆ ت. ب. الداعى جىلدارى جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارماسى ا. شامكەنوۆ، گ. سەيىلجانوۆا، ق. بايانبايەۆ، ءا. رايىمبەكوۆتاردى اۋدارتۋ ءۇشىن موسكۆادان اقىندار شاقىرتىپ، جانتالاسىپ جاتىر دەگەندى ەستىدىك. ەۆگ. ەۆتۋشەنكو سىقىلدى بىرەۋ مۇرىندىق بولا قالسا، جوعارىدا اتالعانداردىڭ ىشىنەن دە بىرەۋلەر مىقتى بولۋى ابدەن مۇمكىن» دەپ قابىرعاسى قايىسىپ وتىرىپ قالدىرعان جازباسى بار. ول ومىردەن ءوتىپ بارا جاتىپ تا ادەبيەتتىڭ قامىن ويلاۋمەن بولدى.  

اقىندىعىن ايتپاعاندا، ونىڭ كۇيشىلىگىنىڭ ءوزى ءبىر توبە.   جۇمەكەننىڭ ورىنداۋىنداعى توعىز كۇيدى تانىمال شاڭقوبىزشى گۇلسارا ءپىرجانوۆانىڭ كۇيەۋى بەلگىلى گەولوگ ءبانساتدين كۇزدەبايەۆ ءوز ماگنيتافونىنا ءۇنتاسپاعا جازىپ الدى. كەيىن ونى ءوز قاراجاتىما نوتاعا ءتۇسىرتتىم.   ورىنداعان كۇيلەرى نوتاسىمەن بىرگە ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇر. جۇمەكەن توكپە كۇيلەردى عانا ەمەس، شەرتپە كۇيلەردى دە شەبەر ورىندايتىن. قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىنان اندا- ساندا ونىڭ ورىنداۋىندا «قايعىلى قاراسى» مەن «اقشولپانى» اۋە تولقىنان بەرىلىپ تۇرادى. 1967 -جىلى جارىق كورگەن «كۇي كىتابىندا» ول كۇيدى جىر تىلىنە كوشىردى. بۇدان اسقان قانداي تاپقىرلىق پەن شەبەرلىك بولۋى مۇمكىن پوەزيادا.   

- ءيا، دۇرىس ايتاسىز. مەن دە ول جيناقتاعى ولەڭدەردى وقىعانىمدا كۇي تىڭداعانداي اسەر العانمىن. قۇرمانعازىنىڭ «قايران شەشەمىن» ولەڭ جولدارىمەن:

نە كورسەتتىم مەن ساعان،  

ازاپتى ويدان وزگە نە؟  

كورىپ ەدىڭ اناجان مەن سەكىلدى «كەزبەدەن».

ءار كۇن سايىن باسىڭا ءبىر ۋايىم توسىلدى،

ءار كۇن سايىن شاشىڭا ءبىر ۋىس اق قوسىلدى.  

ۇل تىلەدىڭ قۇدايدان - الدىڭ ونى زورعا انا،

ار تىلەدىڭ قۇدايدان - جوقپىن اردى قورلاعان؛

اق تىلەۋىڭ قۇدايدان - جالعىز مەن عوي، بالاڭ عوي،

باق تىلەدىڭ قۇدايدان - قۇداي وعان ساراڭ عوي؛

كورمەيتىنىن قۇدايدىڭ - كورىپ قايتىپ شىدادىڭ،

بەرمەيتىنىن قۇدايدىڭ - نەگە عانا سۇرادىڭ،  - دەپ قالاي كەرەمەت جەتكىزە  بىلگەن، - دەپ مەن كەزىندە العان اسەرىمدى جاسىرا الماي، اپامنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم.  

- «كۇي كىتابىن» كەزىندە كوپ ادام تۇسىنگەن جوق. ەندى قاراپ وتىرسام،   ءومىر جولى اۋىر بولعان  ونەر ادامدارى ارقىلى ول ءوزىنىڭ تاعدىرىن سۋرەتتەپ كەتكەن ەكەن عوي،   - دەدى، ءناسىپ اپام ءبىر اۋىر كۇرسىنىپ الىپ.  

-   اقىن ادام سەزىمتال كەلەدى عوي. ادەبيەتتەگى لايىقتى باعاسىن الا الماي قينالىپ، باسپالاردان دا الالىق كورگەن شاعىندا ول ەشكىمگە دە ءتىس جارماي ءۇنسىز قىنجىلىپ، جان سىرىن اق پاراققا عانا اقتاراتىن. كەيدە ومىردەن تۇڭىلگەن كەزدەرىندە ابايدىڭ ءبىر تومدىعىن قايتالاپ وقىپ، «قايران ءسوزىم قور بولدى، توبىقتىنىڭ ەزىنە» دەگەندى ايتىپ، ۇلى اقىننىڭ اۋليەلىگىنە باس ۇراتىن. سودان كەيىن قولىنا دومبىراسىن الىپ، شەرىن تارقاتقانداي بولىپ حالىق اندەرىنەن «ارداقتى»، بالۋان شولاقتىڭ «عالياسىن»، ءماديدىڭ «قارقارالاسىن» ايتىپ، تەرەڭ ويدىڭ تۇڭعيىعىنا باتىپ كەتەتىن.  

جۇمەكەننىڭ بويىنا ونەر اتاۋلىنىڭ ىشىندەگى وعان تىم جاس كەزىندە دارىعانى - دومبىراعا اۋەستىگى.   بالالىق شاعىندا تاي- قۇلىنداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن يدايات قونىسوۆتىڭ ونىڭ كۇيشىلىك ونەرگە جاستايىنان بەيىمدىلىگىن راستايتىن ەستەلىگىندە ايتىلعان مىنانداي  اڭگىمەسى بار:

   «مەن جىلقىشىنىڭ  بالاسى ەدىم. جاستايىمنان تاي ۇيرەتۋ، اساۋ ۇيرەتۋ دەگەندى كوزىمىز كورىپ وستىك.   بۋىنىمىز قاتار- قاتپاستان تاي ۇيرەتۋگە داعدىلانعانبىز. جۇمەكەننىڭ اتاسى قوشالاق وڭىرىنە تانىمال اقساقال ەدى. نەمەرەسىنىڭ دومبىراعا قۇشتارلىعىن بايقاعان اتاسى وسى ونەردى مەڭگەرۋىنە دەن قويدى. بالالىق شاقتىڭ ءبىر قىزىعى - جۇمەكەن ەكەۋمىز ءبىزدىڭ ۇيدەگى پاتەفوندى ۇلكەندەر ۇيىقتاپ قالعاندا شاعىلعا الىپ بارامىز. شاعىلدا وتىرىپ كۇيتاباقتاردان كۇي تىڭدايمىز. جۇمەكەننىڭ زەرەكتىگىنە قايران قالاتىن ەدىم. ءبىر تىڭداعان كۇيىن اينىتپاي دومبىراعا سالا بەرەتىن. كەيدە ۇلكەندەر سەزىپ قالسا، پاتەفوندى بۇزىپ تاستايسىندار دەپ، رۇقسات ەتپەي قويادى، ءبىز ايتەۋىر امالىن تاۋىپ، قوشالاققا كەلگەن جاڭا كۇيتاباقتى ويناتىپ، تىڭدايتىنبىز. جۇمەكەن زەردەسىنە توقىپ، دەرەۋ دومبىرامەن ورىنداپ شىعاتىن... كۇيتاباق دەمەكشى، ماعان كوكەم استراحاننان اكەلىپ بەرگەن اشىق كوگىلدىر ءتۇستى پاتەفونىم بولدى. ءبىز الماتىعا جول جۇرەر الدىندا جۇمەكەن ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەندە پاتەفوندى كورىپ، كۇيتاباقتارى قايدا دەپ سۇرادى. مەن وعان ادەمى تىستالعان كۇيتاباق سالىنعان البومدى اكەلىپ كورسەتتىم. چايكوۆسكيدىڭ «اققۋ كولدەرى»، الەم كلاسسيكتەرىنىڭ تۋىندىلارى، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى مۇحيتتىڭ اندەرى، تاتاردىڭ ءانى «تىلەۋقاباق» ت. ب. بولاتىن. ولاردى كورگەن جۇمەكەن قاتتى قۋاندى، كۇيتاباقتاردى تۇگەلدەي وزىمىزبەن بىرگە الماتىعا الا كەتكەنبىز...»  

 - جۇمەكەن اعامەن تانىسقان ءساتىڭىز ەسىڭىزدە مە؟ ۇلى اقىن سىزگە دەگەن سەزىمىن قالاي ءبىلدىردى؟  

 - ەس بىلگەلى ەكەۋمىز ءبىر- ءبىرىمىزدى سىرتىمىزدان عانا ەستىپ وستىك. مەنىڭ اجەم مەن جۇمەكەننىڭ اتاسى ءبىر توپىراقتا تۋىپ- وسكەن ادامدار. ۇلكەندەردىڭ قارىم- قاتىناسى، اڭگىمەلەرى  بالا كەزدەن ءبىر- ءبىرىمىزدى كورۋگە ىنتىقتىرا ءتۇستى. ەكەۋمىزدىڭ بالالىق تاعدىرىمىز دا ەگىز قوزىداي ۇقساس. ول  - ءوز اتاسىنىڭ، مەن - ناعاشى اتامنىڭ باۋىرىندا ءوسىپ، ءتالىم- تاربيە الدىم. جۇمەكەن دە، مەن دە قوشالاق قۇمىنا اتى شىققان قوس قاريانىڭ تۇڭعىش نەمەرەلەرى بولدىق. كورمەسەك  تە، ۇلكەن كىسىلەردىڭ سوزدەرى ارقىلى ءبىر- ءبىرىمىز تۋرالى سىرتتاي جاقسى بىلدىك. مەنى تاربيەلەگەن بالسەكەر انام الاشا رۋىنان بولاتىن. ول كىسى: «ءناجاقاما سالەم بەرەم، كورىسىپ كەلەم» دەپ امال مەرەكەسى كەزىندە سوندا كەتۋشى ەدى. اعاسىنا كورىسىپ كەلگەن سايىن، اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ايتاتىن ءسوزى:

«قۇداي ءتىل- كوزدەن ساقتاسىن. ءناجاقامنىڭ جالعىز نەمەرەسى جۇمەكەنجان ادام بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەن، جالعىزدان قالعان تۇياق قوي. اللا تىلەۋىن بەرىپ، عۇمىرىن ۇزاق قىلسىن. ايتەۋىر، تەگىن بالا ەمەس ەكەنىن جۇرەگىم سەزەدى. ۇيىنە قاشان بارسام دا قولىنان كىتاپ تۇسپەيدى. جۇرتتىڭ بالالارىنداي ويناپ جۇرگەنىن كورگەن ەمەسپىن» دەپ جەر- كوككە سيعىزباي ماقتايتىن. ول كىسى ەشكىمدى اسا جاقتىرمايتىن. مىنا سوزدەرىنەن كەيىن «ول قانداي بالا ەكەن؟» دەپ مەنىڭ دە ىنتىزارلىعىم ارتىپ،   ىشىمنەن ونى ويلاپ قويامىن.  

جۇمەكەننىڭ اكەسىنە تەتە قارىنداسى، بۇگىنگى تاڭدا بەلگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى، عىلىم كانديداتى جۇماگەلدى ناجىمەدەنوۆتىڭ اناسى مۇلىك اپاي (شىن اتى مۇلكيما) ەر مىنەزدى، سوزگە شەشەن ادام ەدى. ول كىسى دە اپام مەن جەزدەمە سالەم بەرەم دەپ ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ تۇراتىن. سونداي ارالاسىپ- قۇرالاسىپ جۇرگەن ساتتەردە ول دا ماعان قىزىعىپ جۇرەدى ەكەن. «جەزدەمنىڭ قىزى ءاپپاق ۇلپەرشەكتەي بولىپ ءوسىپ كەلە جاتىر. كەستەنى، شىلتەردى سونداي شەبەر تىگەدى. مىنەزى دە ۇياڭ، ءوزى دە سونداي يبالى» دەپ ول دا مەنى كەلىستىرىپ  ماقتايدى ەكەن. اپامنىڭ وسى سوزدەرىن كەيىن ەكەۋمىز قوسىلعاندا جۇمەكەن ماعان ايتىپ بەرىپ، ءبىر ءماز بولىپ قالعانبىز. ول دا ىشىنەن «قانداي قىز بولدى ەكەن؟» دەپ مەنى كورۋگە ىنتىعىپ، تاعاتسىزدانىپ ءجۇرىپتى.  

جەتى جىلدىقتى ءبىتىرىپ، ونجىلدىق مەكتەپكە كەلگەنىمدە جۇمەكەندى تۇڭعىش رەت كوردىم.    ول كەزدە قازىرگى اتىراۋ وبلىسى قۇرمانعازى اۋدانىندا ( بۇرىنعى اتاۋى - گۋريەۆ وبلىسى تەڭىز اۋدانى) ءۇش- اق ونجىلدىق مەكتەپ بار ەدى. اۋدان كولەمىندەگى جەتى جىلدىق مەكتەپتى بىتىرۋشىلەر اۋدانداعى ءۇش ورتا مەكتەپكە بولىنەتىن. مەن جۇمەكەن وقىپ جۇرگەن نۇرجاۋ اۋىل سوۆەتىنە قاراستى ۆوروشيلوۆ اتىنداعى مەكتەپتە وقيتىنداردىڭ تىزىمىنە ىلىگىپپىن.  

جاتاقحاناعا ورنالاستىق، قاسىمدا «ۆوروشيلوۆ» كولحوزىنان كەلگەن شامەدەنوۆا جىبەك بولدى. ەكەۋمىز بىردەن ءتىل تابىسىپ، كلاستا دا ءبىر پارتادا ءۇش جىل وقىدىق. ول جۇمەكەننىڭ نەمەرە قارىنداسى بولىپ شىقتى. ونىڭ دا ايتاتىنى  -   جۇمەكەن، اۋزىنان تاستاماي كۇندە ايتادى.  

مەكتەبىمىزدىڭ اتى «ۆوروشيلوۆ» مەكتەبى، كەيىن لەنين مەكتەبى بولدى. بۇل مەكتەپتىڭ 9 «ب» كلاسىندا جۇمەكەن وقيدى ەكەن. مەن 8 «ب» كلاسىندا بولىپ شىقتىم. ەكەۋمىز دە تۇستەن كەيىن وقيمىز. جاتاتىن جاتاقحانامىزدىڭ سىرتقى كورپۋسى ءبىر، سىرتتان ەكى ەسىكتەن كىرەدى. مەكتەپپەن ەكى ارالىق 100 قادامداي  جەر. بۇرىن اتىن عانا ەستىپ جۇرەتىن  جۇمەكەندى كۇندە كورەمىن. كىشكەنتاي عانا كىتاپحانامىز بار، كەيدە سول كىتاپحانادا كەزدەسىپ قالامىز. ءبىزدىڭ كلاستا ايگىلى دومبىراشى قارابالينا باقىت وقىدى. مەكتەپ «قازاقستان» دەگەن بالىق كولحوزىنىڭ ورتالىعىنا ورنالاسقان. اۋدان ورتالىعىنان 12 شاقىرىم  جەر. مەكتەپتە كلۋب بار. كلۋبتا راديوتوراپ  ورنالاسقان. مەرەكە سايىن مەكتەپ ماڭىنداعى كولحوزشىلارعا، مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە كونتسەرت قويامىز. باقىت قارابالينا كۇي تارتادى، جۇمەكەن دە كۇي تارتادى، جۇمەكەن كوبىنە سكريپكامەن جەكە ورىنداۋشىلاردى قوستايدى. جۇمەكەن سكريپكامەن «بۇلبۇل» كۇيىن وتە شەبەر ورىندايتىن. كورەرمەندەرگە ءتۇرلى گيمناستيكالىق جاتتىعۋلار كورسەتەمىز. باقىت پەن جۇمەكەندى كورەرمەندەر ساحنادان جىبەرمەي قايتا- قايتا شاقىرۋمەن بولادى.

جۇمەكەندى كورگەن سايىن مەن قاتتى ۇيالىپ ءجۇردىم. ءوزىم ەر بالا سياقتى ەركىن وسسەم دە، وسى مەكتەپكە كەلىپ، ءبىرىنشى رەت كادىمگى ۇيالشاق قىز ەكەنىمدى ءبىلدىم. بۇل مەكتەپتە دە بەدەلىم جامان بولعان جوق. وقۋشىلار دا، مۇعالىمدەر دە سىيلاپ تۇراتىن بولدى. ءبىز ءبىر- ءبىرىمىزدى كورگەننەن كەيىن، 7-ايدان كەيىن 27 - ناۋرىز كۇنى جۇمەكەن العاشقى حاتىن ءوز قولىمەن بەردى.  

جۇمەكەننىڭ اسپان تۇستەس شاعىن چەمودانى بولاتىن. چەمودان تۇبىنە توسەلگەن «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ اراسىنا مەنىڭ جازعان  حاتتارىمدى شەتىن قارا جىپپەن تىگىپ، ۇقىپتاپ جيناپ جۇرەدى ەكەن. سول ولەڭدەرىن جانە مەن سىيلاعان كەستەلى تەر ورامالدى ساقتاپ ءجۇر ەكەن. مۇقياتتىلىعىنا ءالى كۇنگە تاڭ قالامىن.

ءبىز مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزدە قىزدار وزدەرىنىڭ جاقسى كورەتىن بالالارىنا، سىيلاس، سىرلاس دوستارىنا كەستەلى ورامال سىيلاۋشى ەدىك. جۇمەكەن كەيىن ءبىر سوزىندە: «ماعان تالاي قىزدار ورامال سىيلادى، سولاردىڭ قايدا قالعانىن بىلمەيمىن. سەن سىيلاعان ورامالدى جوعالتىپ الامىن با دەپ كوپ ۇستامايتىن ەدىم» دەيتىن.

ەكەۋمىز باس قوسقان جىلدارى، جاستىعىم دا بولار، قازاق قىزىنا ءتان ۇياڭدىعىم با ەكەن، الگى ءوز حاتتارىمدى ءوزىم وقىپ، ۇيالىپ جىرتىپ تاستادىم.

جۇمەكەن ەكەۋمىزدىڭ بولاشاق جولىمىزدىڭ توعىسۋى، ءبىر- ءبىرىمىزدى سىرتتاي كورۋدى ارمانداپ، كورگەننەن كەيىن ءبىر- ءبىرىمىزدى ۇناتۋىمىز كەزدەيسوق ەمەس. اتا- انالارىمىزدىڭ دا ارمان- تىلەگى بولۋى عاجاپ ەمەس.  

 - ول كىسى ومىردەن وتكەن كەزدەگى سوڭعى ساتتەرىندە قاسىندا بولا الدىڭىز با؟   

-   ومىردەن وتكەننەن كەيىن ارينە، كوپ نارسەگە وكىنەسىڭ. ءبارى دە ءبىر 

اللانىڭ قولىندا عوي.   دەگەنمەن، پەندە بولعان سوڭ دارىگەرلەر دۇرىستاپ ەمدەگەندە، الدەكىمدەر جۇرەگىن اۋىرتپاعاندا ءالى دە ءبىراز ۋاقىت ءومىر سۇرە تۇرار ما ەدى دەگەن ويعا دا قالامىن. قايتىس بولاتىن جىلى جازعان كۇندەلىگىندە مىنانداي سوزدەر بار: «كەشە دارىگەرگە بارىپ ەدىم. كوك قاعازدىڭ مەرزىمىن ۇزارتىپ قانا بەردى. سونسوڭ سۇراقتى جاۋدىرتىپ- اق بەردى. جاسىڭ نەشەدە، قالاي اۋىردىڭ، قاشان اۋىردىڭ ت. ب. قالاي، قاشانداردىڭ استىنا الدى. تەك، قاشان، قالاي ءولۋ ويىڭىز بار دەپ سۇرامادى. وعان دا شۇكىر! ءويتىپ سۇراسا نە جاۋاپ ايتا الار ەدىم. ايتەۋىر، ەمتيحان بەرگەن وقۋشى قۇساپ قينالماي، كىدىرمەي- مۇدىرمەي جاۋاپ بەرگەنىمە ءماز بوپ شىقتىم.  

سوڭعى كۇندەرى  ۇيقىمنىڭ ناشارلاڭقىراپ جۇرگەنىن ايتسام - ول ماعان جىندىحاناعا تۇسكەندەر ىشەتىن ءدارى جازىپ بەرىپتى. ءسىرا، مەنى اقىلى كەمدىكتەن اۋىرىپ ءجۇر دەسە كەرەك».   

جۇمەكەن ينفاركتان كەتتى عوي. ءبىرىنشى ينفارك العاندا اۋرۋحانادا ەكى اي جاتتى. ۇيگە شىققان سوڭ دا شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ، ولەڭ جازۋىن قويمادى، جۇرەككە كۇش ءتۇسىرىپ الدى.   مۇمكىن، ءومىرىنىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىن سەزىپ، ءبىراز دۇنيەنى ءبىتىرىپ كەتكىسى كەلگەن شىعار. دارىگەردىڭ ايتقان ەسكەرتۋلەرىن مۇقيات قاداعالاپ وتىردىق. ءتاۋىر بولىپ كەلە جاتقان سياقتى دا ەدى...

16 - قاراشا كۇنى جازۋشىلار وداعىندا ءبىر اقىنمەن قوشتاسۋعا بارعاندا ەكىنشى رەت ينفاركت الدى.    21 - قاراشا كۇنى  كورشى اعامىز قوياردا قويماي ۇيىنە شاقىرىپ شاحمات ويناپ اعاسىن جەڭىپتى. سول كۇنى تۇندە اسقار سۇلەيمەنوۆپەن تەلەفونمەن سويلەستى.

22 - قاراشا ياعني، قايتىس بولاتىن كۇنى ساعات 11-دە بىرەۋلەر زۆونداپ «جۇمىسقا قاشان شىعاسىز»   دەپ سۇراپتى.   قاتارىنان  4-5 اي اۋىرعان جۇمەكەنگە قويىلعان بۇل ەڭ اۋىر سۇراق بولدى.   تەلەفونمەن سويلەسىپ تۇرىپ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتىپ، بەتى اعارا باستادى. جەدەل جاردەم شاقىردىق.   دارىگەرلەر ونى بىردەن اۋرۋحاناعا الىپ كەتتى.   جان ساقتاۋ بولىمىنە مەنى كىرگىزبەدى. اللاعا سىيىنىپ، قايتا- قايتا ىشىمنەن جۇمەكەننىڭ ساۋىعىپ كەتۋىن تىلەدىم. ءبىراق ول سول كۇنى قايتىس بولدى. بىزگە ەشقانداي وسيەت تە ايتا الماي كەتتى.   جۇرەك تالماسى دەگەن جامان اۋرۋ عوي. ءبىراق سوڭعى ۋاقىتتا ول  قاتتى شارشاپ ءجۇردى.    سوندا «قىسقا ءومىرىم» دەگەندى ءجيى ايتاتىن. ومىردەن ەرتە كەتەتىنىن سەزىپ تە ءجۇردى. «جاڭعىرىق»، «قىران قيا»، «اق كوگەرشىن»، «تامىر مەن جاپىراق»، «الداركوسە» داستاندارى وسى سەكسەنىنشى جىلدىڭ باسىنداعى ءۇش جىلدا دۇنيەگە كەلگەن شىعارمالار.  

«جاڭعىرىق» ماحامبەت وتەمىس ۇلىنا ارنالعان. جۇمەكەن ماحامبەت وتەمىس ۇلىمەن ناعاشىلى- جيەندى ەكەنىن اتاسى ناجىمەدەننىڭ ايتۋىنان بىلەتىن. جۇمەكەننىڭ التىنشى اتاسى قارتپامبەت جىراۋدىڭ قىزى - ماحامبەتتىڭ اناسى قوسۋان. اقىن بۇل جايىندا كەيىنىرەك عۇمىرناما جازامىن دەگەن ويى بولاتىن.  

ءبىراق امال قانشا؟ اللاعا دا جۇمەكەن سياقتى جاقسى ادامدار كەرەك بولعان شىعار، انا دۇنيەدە دە. قۇدايعا شۇكىر، جۇمەكەننىڭ ارتىندا قالعان بەس بالاسىنىڭ بارلىعى دا ءوسىپ ەر جەتتى.   ايكەن - 1958 -جىلى تۋعان، ماماندىعى ماتەماتيك، ودان كەيىن قارلىعاش - 1962 -جىلعى، ماماندىعى - ەكونوميست، ۇلىمىز - ماعجان 1965 -جىلعى، ماماندىعى ينجەنەر، توعجان - 1968 -جىلى تۋعان، ماماندىعى - ارحيتەكتور- قۇرىلىسشى، كەنجەمىز سايدا - 1970 -جىلى تۋعان، ماماندىعى - ادەبيەتشى، اۋدارماشى،   - دەپ اياقتادى ءناسىپ اپامىز اڭگىمەسىن.   ءۇي- ىشىمەن قوشتاسىپ كەتىپ بارا جاتقانىمدا ماعان جۇمەكەننىڭ وسىدان ەكى جىل بۇرىن جارىق كورگەن ءۇش تومدىعىن سىيلادى.  

ۇيگە كەلگەننەن كەيىن ءۇش تومدىقتى وقىپ شىعىپ جۇمەكەن الەمىنە قايتا ورالعانداي بولدىم. ول مەن ويلاعاننان دا الدەقايدا تەرەڭ، الدەقايدا بيىك، الدەقايدا كەڭ اقىن ەكەن.   ءار شىعارماسىن وقىعان سايىن بۇرىن سوڭدى ادام اياعى باسپاعان جاڭا، تىڭ الەمدەردى جاڭادان اشقانداي اسەردە ءجۇردىم. اقىن جىرلارىنداعى بوياۋلاردان كوزىڭ سۇرىنەدى. جۇمەكەن پوەزياسى حالىقتىڭ رۋحىنان جاراتىلعان، ەش ۋاقىتتا دا سارقىلمايتىن ماڭگىلىك قازىناسى ەكەنىنە كوزىم جەتتى.

نەشە ءتۇرلى ويلار سانامدى شىرماپ الىپ، مازاسىزدانىپ، قاتارىنان بىرنەشە كۇن جوندەپ ۇيىقتاي الماي دا قويدىم.   جۇمىسىمنان دەمالىس سۇراپ الىپ،   «قويان جونعا قوڭىر ىمىرت تۇسكەندە» ۇستەلىمە وتىرىپ،   ءبىراز جىلدان بەرى جانىمدى تولعاندىرىپ جۇرگەن ويلارىمدى قاعاز بەتىنە تۇسىرە باستادىم.  

«ادام بالاسى ومىرگە الدەنەشە رەت قايتىپ ورالادى» - دەگەن ۇعىم بار. كۇلۋدەن بۇرىن مىنا جالعان دۇنيەگە كەلگەن ساتتە- اق، ەڭ اۋەلى جىلاۋدى ۇيرەنگەن ادام- اتا، حاۋا- انا ۇرپاقتارىنىڭ بويىن ءبىر ۇلى سەزىمنىڭ قۇدىرەتتەي كۇشى بيلەپ كەلەدى. ءتان كومىلىپ، كۇلگە اينالىپ، ونىڭ ءوزى قارا جەر توسىنە ءنار بەرگەنىمەن، جان ولمەيدى. رۋح ماڭگىلىك.

ادام بالاسى سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى رۋحتىڭ قۇدىرەتى ارقىلى ارۋاعىنا سيىنىپ، ارۋاقتاپ اتتانداپ، كەمەل كەلەشەگى ءۇشىن «تەبىنگىنىڭ استىنان الا بالتا سۋىرىپ، تەپسىنىپ كەلمەپ» پە ەدى؟ پەندەنىڭ حايۋاننان باستى ايىرماشىلىعى وسى رۋحىنىڭ بيىكتىگىندە بولسا كەرەك.

ەڭ العاش، قارا ۇڭگىردە نەاندەرتال ادامنىڭ تاسقا قاشاپ سالعان شاتپاق سۋرەتى سەزىمنىڭ قالىڭ تۇكپىرىندە ۇيىقتاپ قالعان تۇيسىكتى وياتىپ، الەمدەگى عالامات تۋىندىلاردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە، ەكى اياقتى تىرشىلىك يەسىنىڭ سۇلۋلىق جونىندەگى دۇنيەتانىمىن قالىپتاسۋىنا مۇرىندىق بولدى.

وسىدان اتتاي ءبىر عاسىر بۇرىن ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى دوستويەۆسكي «دۇنيەنى سۇلۋلىق قۇتقارىپ قالادى» دەپ جازعان- تىن. بىزدىڭشە، سول سۇلۋلىق ادامنىڭ جان- دۇنيەسىنىڭ پەريزاتتىعى مەن ادەمىلىگىن كورسەتەتىن ۇلى ونەر بولسا كەرەك.

الەمنىڭ قۇرىلىسى تۋرالى بوندىق ءىلىم بويىنشا دۇنيە ءۇش ورتادان قۇرىلعان: قۇدايلاردىڭ اسپاندىق ايماعى - اق ءتۇستى، ادامداردىڭ جەر بەتىندەگى ايماعى - قىزىل ءتۇستى جانە سۋ رۋحتارىنىڭ تومەنگى دۇنيەسى كوك ءتۇستى. فورماسى دا، اقيقاتقا جاتاتىندىعى دا جوق دۇنيەدە بولمىس پەن بولمىسسىزدىقتىڭ ەكى ورتاسىنان تاماشا ادام پايدا بولىپ، ول «جاراتىلعان ناقتى يە» اتانا باستاعان.

«جاراتىلعان ناقتى يەنىڭ» بۇگىنگى كەڭ سارايدا سالتانات قۇرىپ، كەمەلدەنگەن ۇرپاقتارى ون سەگىز مىڭ عالام جاراتىلعاننان بەرى، سانداعان عاسىر وزىپ، جۇزدەگەن ۇرپاق الماسسا دا، قۇدىرەتتى ونەردىڭ الماماتەرى ىسپەتتى ۇلى سەزىمدى جوعالتقان جوق. ونەردەگى دارا تۇلعانىڭ دۇنيەگە اقىن كوزىمەن قارايتىندىعىندا ءبىر ۇلكەن زاڭدىلىق بار، ايتەۋىر. انانىڭ قۇرساعىنان شىعىپ، تابيعات- انانىڭ تال بەسىگىندە تەربەتىلەتىن تىرشىلىك يەسىنىڭ تۋعاندا دۇنيە بەسىگىن اشاتىن باياندى سەرىگى - ولەڭ.

اقىن دۇنيەگە جىلاپ كەلگەنىمەن قوسا، پەرىشتە سەزىمىمەن وزگە جاننىڭ كوڭىل كوكتەمىنىڭ كوكجيەگىن كەرەمەت اسەردىڭ بەسىگىنە بولەپ، ادامنىڭ سەزىم تۇيسىگىنىڭ كەڭىستىگىنىڭ گالاكتيكاسىندا بۇعىپ جاتقان «كوزگە كورىنبەيتىن دۇنيەسىن» (ج. ج. رۋسسو) ىزدەپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي شارق ۇرادى. اقىن پايعامبارلىقتى قۇدايدان سۇراپ المايدى، ول قاسيەتتى ادامنىڭ بويىنا ءتاڭىردىڭ ءوزى دارىتارى حاق.

ولەڭدەرىندە وزگە اقىندارعا ۇقسامايتىن دارا مىنەزى مەن ويلاۋ ديالەكتيكاسى بار، ونەردى ومىرگە بالاعان قامشىنىڭ سابىنداي تىم قىسقا عۇمىرىندا پوەزيانىڭ رۋحىن ءبىر مىسقالداي دا تومەندەتپەي، ونەردەگى ارزاندىقپەن كۇرەسىپ وتكەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ پوەزياسىن قايتا ءبىر وقىپ شىعۋىم جوعارىداعاداي سوزدەردى ايتۋعا ويتۇرتكى بولىپ وتىر.

جۇمەكەننىڭ جىر الەمىندەگى دارا ءبىتىم- بولمىسى مەن وزىندىك قولتاڭباسى توڭىرەگىندە ءالى دە پىكىر تيەگى كەڭ كولەمدە اعىتىلا قويعان جوق. اقىننىڭ ولەڭدەرىندەگى ينتەللەكتۋالدىق وي سارىنى، ادەبيەتتىڭ ىستىعى مەن سۋىعىنا ءوز جانىن اياماي توساتىن ءور مىنەزى وقىرماننىڭ كوزىنە كوبىنە- كوپ دوستويەۆسكييدى ەلەستەتەدى. ءبىز وسى جەردە دوستويەۆسكيي ەسىمىن قىزىل سوزگە قىزىققاندىقتان عانا ايتىپ وتىرعان جوقپىز. دوستويەۆسكي شىعارمالارى مەن جۇمەكەن پوەزياسىن سالعاستىرا وتىرىپ، ۇلى جازۋشىنىڭ «بەسى» اتتى رومانى مەن ۇلى اقىننىڭ «الدار كوسە نەمەسە ديالوگتار» اتتى پوەما- پارودياسىنىڭ اراسىنان ءبىر ۇلى ۇندەستىكتىڭ سىرىن اڭعاردىق.

دوستويەۆسكي ءوز شىعارماسىندا «جارتىلاي عىلىمدى» اياماي سىنايدى. دوستويەۆسكي رومانىنداعى باستى كەيىپكەر شاتوۆ «جارتىلاي عىلىم - ادامزات تاريحىنداعى سوعىستان دا، اۋرۋدان دا قاتەرلى ەڭ ۇلى ناۋبەت» دەپ ءارى- ءسارى كۇيگە تۇسسە، جۇمەكەن ءوز شىعارماسىندا «جارتىلاي عالىمدى» بىلاي ءاجۋالايدى.

تاعى قانداي باس بار ەدى

استە كوپ.

ءبارى ءبىراق زاڭ- داستۇرگە قاس، دەمەك،

جۇرتتىڭ بارىنە ۇناۋ ءۇشىن

فورماسىز

پلاستيلين باس كەرەك!

ال، ميى شە؟

ماسەلە ەمەس بۇل شىراق،

كىمگە كەرەك بالشىق سىندى بىلجىراق؟ !

بالشىق ورنىن نەمەن تولتىر ءجون ءبارى

«باسىندا تۇك جوق!» - دەمەسە بولعانى.

ورايى كەلگەندە تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن شىندىقتى العا تارتپاقشىمىز. جۇمەكەننىڭ «الدار كوسە نەمەسە ديالوگتارىنداي» فورماسى دا كۇردەلى، ويلاۋ ولشەمى دە وزگەشە پوەما بۇرىن- سوڭدى قازاق پوەزياسىندا بولعان ەمەس. كولەمى وتە ۇلكەن بولماعانىمەن، اتالمىش تۋىندىنىڭ كوتەرىپ تۇرعان جۇگى وتە اۋىر. جۇمەكەننىڭ پوەما- پارودياسىندا دانتە اليگەريدىڭ «قۇدىرەتتى كومەدياسىمەن» كەرەمەت ءبىر ۇندەستىك بار.  

ماسەلەن، جۇمەكەن دە دانتە سياقتى و دۇنيە جونىندە تولعاي وتىرىپ، وسى ومىردەگى ادىلەتسىزدىكتىڭ، توعىشارلىقتىڭ ءتۇپ تامىرىنىڭ يىرىمىنە تەرەڭ بويلاپ، سول قۇبىلىستىڭ گارمونياسى مەن ديسگارمونياسىن ادەمى جەتكىزگەن.

«اقپىن دەيدى. ەي، بەيشارا، سىڭار جاق،   -

سىڭار توناۋىمەن كۇلدى ءبىر ارۋاق -

توزاق وتى بولار ەدى دالباسا

ەگەر وندا ادال جاندار جانباسا،

الاياقتار تۇسپەيدى وتقا.

كوپ ەبى

جوق سورلىلار وتقا ۇيىرلەۋ كەلەدى.

نەمەسە:

اتاقتىنى سۇيمەيدى اللا سەبەبى،

(«اتاق- داڭق ءبىر اللاعا جاراسقان،

مىقتى ەكەنسىڭ بار، بار، تالاس، تالاس تا ال»

قىزمەت ەتكەندەردى عانا دىردەكتەپ

قوسادى ەپتەپ نوكەرىنە، دۇرمەككە.

سونداي- اق:

اتاقتىنى سىيلايدى تەك، سىيلايدى

سىيلاعاننان. تامۇعىن دا قيمايدى.

ماڭكۇر- ناڭكۇر مىسقىلدايدى كەي ساتتە

«ولگەن كىسى نەعىلادى ءۇي- جايدى» .

ءبىر وكىنىشتىسى، وسى پوەما جونىندە باسپا ءسوز بەتىندە ءالى دە پىكىر ايتىلعان جوق.   ءادىلىن ايتساق، جۇمەكەن پوەزياسى ادەبيەتكە ادال قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگى- ونەگەسى. سوندىقتان جۇمەكەنگە قايتىپ ورالۋ، ۇلى رۋحقا قايتىپ ورالعانمەن پارا- پار قۇبىلىس.  

جۇمەكەن قازاق پوەزياسىنداعى باللادا جانرىن دا ەرەكشە دامىتقان اقىن. اقىننىڭ بۇل جانرداعى ەڭبەگىنىڭ بارىنە توقتالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەستىكتەن، ءبىز ونىڭ باللاداسى تۋرالى ءبىر- ەكى پىكىر عانا ايتىپ كەتكەندى ءجون كوردىك.  

ادەبيەت تاريحىنداعى مىسالدارعا جۇگىنسەك، باللادا جانرى 14-  عاسىردان باستاۋ الاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان باللادا جانرىنىڭ شىعۋ تاريحى جەكەلەگەن ناقتى تۇلعالاردىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى دەسەك ارتىق ايتقاندىققا جاتا قويماس. ماسەلەنكي، كلاسسيكالىق فرانسۋز باللاداسىنىڭ شىعۋ تاريحى ك. مارو، ف. ۆييونا («و جەنشيناح بىلىح ۆرەمەن»)، پ. رونسارا، اعىلشىنداردىكى ر. بەرنس، س. كولريدج، ر. سوۋتي، ۋ. بلەيك، ر. ستيۆەنسون، نەمىستەردىكى ف. شيللەر، ي. گەتە («ورمان پاتشاسى» ) ، ا. برەنتانو، ل. ۋلاند، ورىستاردىكى ۆ. جۋكوۆسكي، ا. پۋشكين، م. لەرمونتوۆ ەسىمدەرىمەن بايلانىستى.   دەي تۇرساق تا باللادا جانرى دا، زاماننىڭ قۇبىلمالىلىعىنا، ادەبيەتكە ءىرى تۇلعالاردىڭ كەلۋىنە بايلانىستى ءار ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ وتىرعان.

الپىسىنشى جىلداردان كەيىن قازاق ادەبيەتىندەگى سيۋجەتتىك باللادا جانرىنىڭ دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان قاينەكەي مەن كەڭشىلىك بولسا، ليريكالىق باللادا جانرىنىڭ قاناتتانۋىنا ەڭبەك سىڭىرگەن عافۋ مەن جۇمەكەن دەر ەدىك.   ول باللادالارىندا دۇنيەدەگى قۇبىلىستى تەك سىرتىنان عانا باقىلامايدى، كوبىنە- كوپ ىشكى جان الەمىنىڭ تابيعاتىنا بويلاپ، تەرەڭىنە سۇڭگىتەدى. اقىن باللادالارىنداعى شىنايىلىق، شەبەر قولمەن ورىلگەن قامشىداي ەستەتيكالىق كونسەپتسيا مەن «وي تۇبىندەگى جاتقان سوزدەردەگى» فيلوسوفيالىق تەرەڭدىك، وقىرماندى تابيعاتتاعى قۇبىلىستىڭ درامالىق قايشىلىققا تولى قۇدىرەتىنە ەرىكسىز ۇڭىلتەدى. اقىن باللادالارىندا ادام- تابيعات- ءومىر سياقتى فيلوسوفيالىق ۇعىمداردى ءبىرتۇتاس ديالەكتيكالىق بايلانىستا قاراستىرادى.

سوعىس. بوران. وزگە تۇگىل جىلقى ءۇسىپ،

جەل مەن دالا جاتىپ الدى جۇلقىسىپ.

ءبۇردى اۋىلدى،

بۇرسەڭ قاعىپ بىتۋگە

قاسقىرى مەن قاراقشىسى ءبىر ءتۇسىپ.. .

اۋىز ۇيدە سونداي قارا ءبىر تۇندە

سيىر تۇردى قوس ءبۇيىرى بۇلكىلدەپ

ءتوندى بىرەۋ تەرەزەدەن تۇنەرىپ،

كوردى بىرەۋ سىرتقى ەسىكتىڭ كىلتىن كەپ

قوس بوساعا ءبۇيىر قۇلاپ سولقىلداپ،

اشتى ەسىكتى ءبىر جەزتىرناق قول تىرناپ،

قارا پيعىل قارا جەل بوپ كىردى ۇيگە

قارا بوران وينادى ۇيگە تولقىن بوپ

قارا، قارا ... ءبارى قارا بوپ كەتتى...

قارا كىسى قارا سيىردى اپ كەتتى.. .

ليريكالىق ولەڭدەردەگى باستى تۇلعا «ليريكالىق قاھارمان»، ياعني،   باسقا سوزبەن ايتقاندا ليريكالىق «مەن» . گەگەلدىڭ ايتۋىنشا، «ليريكالىق ولەڭنىڭ ناق ورتاسىندا جىردىڭ بۇكىل ءبىتىم- بولمىسىن ايگىلەيتىن ناقتى سۋبەكت رەتىندە اقىندىق «مەن» جاتۋعا ءتيىس. سونىمەن قاتار كەز- كەلگەن ليريكالىق ولەڭ (ولەڭ-سەزىم+وي+سيۋجەت+كومپوزيتسيا - اقيقات) نەگىزىندە قۇرىلىپ، اقىننىڭ «كوڭىل جۇرەگىنىڭ سۇزگىسىنەن» (گەگەل) تازا دا تابيعي كۇيىندە شىققاندا عانا ارلەنە تۇسەدى.

پوەزياداعى ينتەللەكتۋالدىق ويلاۋدىڭ ءادىبىن دۇرىس تارازىلاي الماعان كەيبىر اقىندار ليريكالىق ولەڭدەرىندەگى باستى سالماقتى بۇلىڭعىر ويعا سالىپ، شالاجانسار اقيقاتتىڭ اۋلاسىنان ۇزاپ كەتە الماي ءجۇر. سونىڭ كەسىرىنەن سوڭعى ون شاقتى جىلدىڭ ىشىندە (ولەڭ-سەزىم+وي) نەگىزىندە عانا قۇرىلعان جەردە تياناعى جوق، ابستراكتسيالى، سىرتى جىلتىر، ءىشى بۇلىڭعىر، دولبار انالوگيادان تۇراتىن، لوگيكالىق ۇيلەسىمدىكتەن ادا، سەزىم قىلىن شەرتە المايتىن ولەڭدەر تاسقىنىنىڭ قاپتاپ كەتكەندىگى سونشاما، ءتىپتى، سولاردىڭ ءبارىن جيناپ الىپ كورمەگە قويارلىقتاي.

جۇمەكەننىڭ ليريكالىق ولەڭدەرىندەگى جىردىڭ ونە بويىنداعى ىشكى قوڭىر ىرعاق، ادامنىڭ جۇرەك تۇكپىرىنەن ءۇن تارتىپ، سىرشىل الەمىنىڭ تۇڭعيىعىنا تەرەڭ بويلاتىپ، تاۋ سۋىنداي تازا دا تابيعي قاسيەتىمەن كوڭىلىڭدى باۋرايدى. اقىننىڭ ولەڭدەرىن وقىپ وتىرعاندا «اۆتوردىڭ ايتپاعى نە؟» دەگەن ساۋال تۋىندامايدى. ءسىزدىڭ الدىڭىزدا بار سىرىن جاسىرماي اقىن ءوزى ءسوز الادى.

الدىڭا قاراپ كەرى كەت،

ارتىڭا قاراپ وسكەنشە... 

                           ***

شەگە، شەگە!

جۇرت نە دەسە - و دەسىن

ءسوز جۇيەسىن، ءوز يەسىن تابادى ءىز،

وتكەن كۇننىڭ سۋىرىپ اپ شەگەسىن

كەلەر كۇننىڭ تاقتاسىنا قاعامىز.

                           ***

قويدان قۇلاپ ءولدى ەر جىگىت،

ال، قورقاق

جولبارىستىڭ جونىن قىستاپ ءجۇر امان.

                            ***

كەيبىر ەلدىڭ قۇدايى - اۋدارما.

جۇمەكەن ولە- ولگەنشە ادەبيەتكە ادال قىزمەت ەتىپ، ونەردەگى ارزاندىقتىڭ، جالعان اتاقتىڭ قاراعايىنا قارسى بىتكەن بۇتاق. وسى ءور مىنەز اقىننىڭ ادەبيەت الەمىنىڭ ەسىگىن اتتاۋعا كۋالىك العان تىرناقالدى تۋىندىلارىندا كوزگە ۇرىپ تۇر.

جىڭعىلىڭدى كولەڭكەلەپ كوز ءىلدىم،

كوز ءىلدىم مەن توسەگىندە سەزىمنىڭ.

ساعان تارتقان ءوز ۇلىڭمىن - ءوزىڭمىن

تۇلا بويىم تۇتاس قۇيعان ءتوزىممىن.

سونداي- اق:

ءبىر ءبۇيىردى قىزسا دەپ ەم ولەڭىم،

ءبىر ۇيقىنى بۇزسا دەپ ەم ولەڭىم.

اقىلدىعا قايعى الدىرسام دەپ ەدىم،

اقىماقتى ويلاندىرسام دەپ ەدىم،   - دەپ ولەڭنىڭ بيىك تە اسقاق رۋحىمەن ءارى ىزگى جاننىڭ دەلەبەسىن قوزدىراتىن الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا- اق جۇمەكەننىڭ جۇرەگىنەن جىر بولىپ توگىلگەن ليريكالىق ولەڭدەر قازاق پوەزياسىنداعى شىن مانىسىندەگى رەنەسسانس- تىن.

ەسەنين ولەڭدەرىندە سۇلۋلىقتىڭ نىشانىن اتىپ كەلە جاتقان ارايلى تاڭنىڭ ساۋلەسىنەن ىزدەۋ باسىمىراق كەلسە، جۇمەكەن پوەزياسىندا كەرىسىنشە قوڭىرقاي كەشتىڭ مەزگىلىن ادامنىڭ ومىرىمەن بايلانىستىرىپ، كوزدى اشىپ- جۇمعانشا وتە شىعاتىن جالعان تىرشىلىكتىڭ تابيعاتىنا ءۇڭىلۋ جيىرەك ۇشىرىسادى.  

اقىن ءۇشىن قوڭىر كەش ءوتىپ بارا جاتقان ادامنىڭ ءومىرى. سول «بەيمازا تىرلىگىڭدى بوسقا وتكىزبەي، ءار ىزگى جاننىڭ كوكىرەگىندە ءبىر جارىق ساۋلە قالدىرۋعا تىرىس» دەپ ۇندەۋ تاستايدى تۇلعالى اقىن سوزدەرى. جۇمەكەننىڭ ىمىرتتا ىمىرت قۇساپ قوڭىرايىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي اباي ەسكەرتكىشىنىڭ الدىنا كەلۋى دە سوندىقتان.

تاپپاعان سوڭ ولەڭمەن جۇرەك ەمىن،

ءبىر- اق سىلتەپ قولىمدى جۇرەر ەدىم،

تۋاتۇعىن سەكىلدى بۇگىن- ەرتەڭ

مرامورعا جازىلار ءبىر ولەڭىم.

پوەزيا - بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتىڭ جەمىسى. جۇمەكەن پوەزياسى دا ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتا مەن ۋاقىتتىڭ ۇلى جەمىسى بولدى».  

ماقالانى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە تەز جازىپ شىقتىم.   ول  «مرامورعا جازىلار ءبىر ولەڭىم» دەگەن اتپەن  «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جارىق كوردى.  

ءبىر اپتادان كەيىن  باسشىلارمەن كەلىسىپ، جۇمەكەن شىعارماشىلىعى جايىندا تەلەديداردان حابار جاسايتىن بولىپ، ءناسىپ اپايمەن كەڭسايداعى اقىن زيراتىنا باردىم.   كەمەڭگەردىڭ رۋحىنا باعىشتاپ قۇران وقىپ بولعاننان كەيىن،   تاس مۇسىنگە اينالىپ، ماعان  سوناۋ بيىكتەن كۇلىمسىرەپ قاراعان  جۇمەكەن ەسكەرتكىشىنەن كوزىمدى الا الماي ۇزاق  تۇردىم. «بۇتاقتارىم - بيىكتە، تامىرلارىم تەرەڭدە» دەگەن سوزدەر اقىن قۇلپىتاسىنا ماڭگىلىككە قوناقتاپ ۇلگەرىپتى.   قابىرىنە ءبىر ۋىس توپىراق تاستاپ تۇرعان شاعىمدا،   كوزىمنەن ءمولدىر مونشاق ءۇزىلىپ ءتۇسىپ  جۇمەكەن زيراتىنا تامىپ كەتتى.  

ەي، كيەلى توپىراق!

سەنەن بولەك تىنىسىم، تىرشىلىگىم جوق مەنىڭ،  

ماعان قىمبات سوندىقتان كۇز بەن جازىڭ، كوكتەمىڭ:  

مەن بالا بوپ تۋعانمەن،  

شىبىق بولىپ كوكتەدىم.  

مەن دە ويتكەنى ەمەنشە ەرەگىسىپ وسكەن ەم،

ىمىرت شاقتا سامالعا سىبىرمەن- اق سەس بەرەم،

قورىقپايمىن سوندىقتان قانجارلىدان قانقۇيلى،

توپاس قولدار ۇستاعان بالتالاردان سەسكەنەم.

تاڭىرقاما، بۇ قالاي كەتتى ەكەن دەپ كۇشتى ءوسىپ -  

بالشىق ەمەس، تامىرىم تاسپەن جاتىر تىستەسىپ.    

امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى

https://www.adebiportal.kz