قاراجورعانى «قازاقتىڭ ءبيى ەمەس» دەۋ - ۇلكەن ابەستىك
«وسى سۇراق سان رەت كوتەرىلدى، ءبىراق ءبىر مامىلەگە كەلە المادىق. سەبەبى، «قازاقتىكى» دەگەندەر دە، «ەمەس» دەگەندەر دە ۇتىمدى ءۋاج ايتا المادى»، - دەپتى سىنشى، جازۋشى اپامىز. بىزدىڭشە، «قاراجورعا» بيىنە قاتىستى «قازاقتىكى»، «قازاقتىكى ەمەس» دەگەن ديلەمما ءتىپتى دە قويىلۋعا ءتيىس ەمەس بولاتىن. امال نەشىك، ۇلتتىعىمىزعا، ۇلتتىق بىرلىگىمىزگە سىناداي قاعىلعان بۇل سۇراق سۇراق وكىنىشكە قاراي قويىلىپ وتىر.
وزگە جۇرت بىزدەن ۇرلاپ، بىزدىكىلەر وزگەدەن ۇرلاپ دەگەندەي، زياتكەرلىك ۇرلىق ادەپكى جاعدايعا اينالعان تۇستا مۇنداي كۇماننىڭ تۋۋىن، ارينە تەرىستەي المايمىز. وسىعان بايلانىستى «قاراجورعا» قازاقتىكى ەمەس» دەۋشىلەردىڭ ەڭ باستى ءۋاجى: «بۇل ءبي تۋرالى بارشا توقسانىنشى جىلدارعا دەيىن قازاق دالاسى نەگە بىلمەيدى؟ اياق استىنان قالايشا توقسانىنشى جىلدارى ەۋروپادان كەلە قالدى؟»
ءيا، «قاراجورعا» ءبيى ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلدارى گەرمانيادان ورالعان قازاق ارىستان شادەت ۇلىنىڭ ورىنداۋىندا اتاجۇرت قازاعىنا العاش كەڭىنەن تانىلعان ەدى. ۇلكەن ساحنالاردا، كۇندەلىكتى جيىن-تويلار مەن مادەني ءىس-شارالاردا ورىندالىپ، ەرەكشە تانىمالدىققا يە بولا باستاعان بۇل بيگە "جەلدىڭ قايدان سوققانىن" كىم ءبىلسىن، جاڭا عاسىر جۇزىندە الدەبىر قارسى تەندەنسيا قالىپتاسا باستادى. مۇنداي نەگىزسىز تەندەنسيانىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىزىنەن كاسىبي ونەرتانۋشى، ەتنوگراف، ادەبيەتتانۋشى، تاريحشى عالىمدار ەمەس، كەيبىر جوق جەردەن سەنساتسيا جاساۋعا قۇمار جۋرناليستەر مەن ساحنادا جارقىراپ جۇرگەنى بولماسا، ۇلت تاريحىنان تەرەڭ حابارى جوق كەيبىر ونەر جۇلدىزدارى ۇلەس قوستى دەۋگە بولادى.
ءبىز «قاراجورعاعا» قاتىستى بۇعان دەيىن ىلگەرىرەكتە «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالانعان جەڭىسحان ءنۇسىپحاننىڭ جانە وسىعان ۇقساس دەرەكتەرمەن دايەكتەلگەن سەرىك مۇراتحاننىڭ جانە ت. ب. ماقالالارىنداي ايتىلعانىنداي «قاراجورعانىڭ» ارعى تاريحى سوناۋ مىڭجىلداقتارعا كەتەتىندىگىنە؛ پەتروگليفتەردە، شىعىستىق، ەۋروپالىق جيھانگەزدەردىڭ سۋرەتتەرى مەن جازبالارىندا تاڭبالانىپ، قاعازعا تۇسكەنى جونىندەگى دەرەك، دايەكتەرىنە تولىقتاي قوسىلامىز. قوسىلا وتىرىپ، ءوزىمىز تۋىپ- وسكەن ولكەمىز، التايدىڭ كۇنشىعىس بەتى، بايان-ولكە جاعدايىنداعى «قارا جورعاعا»، قازاقتىڭ ءبي ونەرىنە قاتىستى دەرەكتەرمەن ءوز ويىمىزدى ساباقتاماقپىز.
ءبىرتۇتاس قازاق الەمىنىڭ اجىراماس بولىگى مونعوليا قازاقتارى حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ءبيى مەن سىبىزعىسىن، قارا اۋەزىن ساقتاپ بۇگىنگى زامانعا جەتكىزۋگە ۇلكەن ۇلەس قوسقانىن اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. سىبىزعى مەن قارا اۋەزدى قويا تۇرىپ، بيگە كوشەلىك. بايان-ولگەي مەن قوبدا ايماقتارىنىڭ قازاقتار تۇتاسا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 60 مىڭ شارشى شاقىرىم اۋماعىن تۇگەل قامتۋ مۇمكىن ەمەس، ءوزىم تۋىپ- وسكەن قىزىلقايىڭ ولكەسىندە ساقتالعان ەجەلگى ءبي ەلەمەنتتەرى جانە بيشىلەر تۋرالى عانا ايتپاقپىن.
وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە ءبىزدىڭ ەلدىڭ ريان قىلىباي ۇلى، بوكەي سابىكەن ۇلى، مۇباراك تاشانباي ۇلى قاتارلى ازاماتتارى «قاراجورعا» ءبيىن قاجەت بولسا، بيلەپ بەرەتىن ادامدار ەدى. تاعى ءبىر دەرەك، مەنىڭ نەمەرە اعام، ەربولات بايات ۇلى 1975 -جىلى 11 جاسىندا ەل استاناسى ۇلانباتىر قالاسىندا وتكەن بالالاردىڭ ونەر فەستيۆالىنە «قاراجورعا» ءبيىن بيلەپ قاتىسىپ، كۇمىس مەدالگە يە بولعان ەكەن. ەربولات اعامىز - بۇگىندەرى قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى، الەۋمەتتىك جەلىنىڭ بەلسەندى قولدانۋشىسى.
ءبي بيلەگەن كىشكەنتاي قازاق بالاسى بەينەلەنگەن پلاكات ۇلانباتىر كوشەلەرىندە ءىلىنىپ تۇرعان ەدى دەيدى. ەربولات اعامىزعا «قارجورعا» ءبيىنىڭ ەلەمەنتتەرىن جەزدەمىز قۇتباي قايسا ۇلى ۇيرەتكەن ەكەن. وسى رەتتە ايتا كەتەرلىگى - «قارجورعانى» ناشىنە كەلتىرە بيلەگەن قۇتبايداي ونەرپاز اقساقالدىڭ نەمەرەسى شەرىكباي - كەيىننەن ءداستۇرلى ءاننىڭ كەرەمەت ورىنداۋشىسى بولدى. الماتىداعى ەستارادا- سيرك كوللەدجىن ءتامامدادى. ومىردەن ەرتە كەتكەن شەرىكبايدىڭ جولىن ۇلى وزگەرىس جالعاستىرۋدا.
ەربولات اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، ءبيدىڭ اتى «قاراجورعا» بولعانىمەن، «قوسكۇرەڭ» كۇيىنىڭ اۋەنىمەن بيلەگەن. جوعارىداعى جانە باسقا اۆتورلاردا دا ءبيدىڭ اتى «قاراجورعا» بولعانىمەن، بىردە «سالكۇرەڭ» بىردە تاعى باسقا دا كۇي تارتىستارى بويىنشا بيلەيتىنىن ايتقانى جەكە ويعا جەتەلەيدى. ياعني «قاراجورعا» ءبيى "قوسكۇرەڭ" جانە باسقا كۇيلەر ارقىلى كوبىنەسە دومبىرانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن بيلەنەتىن بولعان. بۇعان بريتان تاريحشىسى گودفري لياستىڭ گيمالاي اسقان قازاقتار ومىرىنەن تۇسىرگەن مىنا فوتوسى دالەل بولا الادى.
قىزىلقايىڭ ولكەسىندە بولعان بەلگىلى بيشىلەردىڭ ءبىرى - ءدۇتباي ۇلى قاقان. ويعىر ولكەسىندە ءومىر سۇرگەن قاقان اقساقال 70-جىلدارعا دەيىن توي- تومالاقتاردا «شىنى (كەسە) ءبيى»، «ايۋ ءبيى»، «قاراجورعا» ت. ب. بيلەردى بيلەيدى ەكەن. «كولحوزداستىرۋ ءجۇرىلىپ جاتقان العاشقى جىلدارى ەكى اياعىن كووكە كوتەرىپ، الاقانىمەن جەر تىرەپ بيلەپ جۇرگەن قاقاڭنىڭ بالاعىنا الدىڭعى بيگە پايدالانعان كەسەدە تۇرعان سۋدى قۇيىپ جىبەرىپ بالالىق جاساپ ەدىم» دەپ اكەمىز كۇنى- بۇگىن ايتىپ كۇلىپ وتىرادى. اعىلشىن تاريحشى- فوتوگرافى مۇنداي ءبيدى دە تۇسىرگەن ەكەن.
قازىرگى 70 تەن اسقان قىزىلقايىڭدىقتار مەن جوعارىدا اتاعان، بۇگىندەرى باقيلىق بولعان سول بيشىلەر تۋرالى ۇمىتا قويماعان بولۋى ءتيىس. مەنىڭ ەسىمە تۇسپەگەندەرىن دە اتاپ بەرەرى انىق. بۇل تەك قازاقتار ءومىر سۇرەتىن ەكى ايماقتاعى 16 سۇمىننىڭ (اۋدان) بىرەۋى عانا عوي. وزگەلەرى تۋرالى ايتا المايمىن. دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى - قانداي اۋەنمەن بيلەنسە دە «قاراجورعا» ءبيى دە، وزگە بيلەر دە قازاق اراسىندا بۇرىننان بار جانە بولا دا بەرەدى. ونى جوققا شىعارۋعا ەشكىمنىڭ، اسىرەسە قازاق ادامىنىڭ قاقىسى جوق بولسا كەرەك.
ەندەشە، «قاراجورعا» ءبيى نەگە قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى قازاقستاندا ساقتالمادى؟ ول تۋرالى كۇنى كەشەگى فولكلورتانۋشىلار ابۋباكىر ديۆايەۆ، گ. ن. پوتانين، اندەردى جيناعان الەكساندر زاتايەۆيچتەر نەگە بەلگىلەپ قالدىرمادى، شارا جيەنقۇلوۆالاردىڭ رەپەرتۋارىنان نەگە ورىن المادى؟ - دەگەن سۇراقتار الدىعا تارتىلارى انىق.
بۇعان قاتىستى مىناداي ءۋاج ايتقان بولار ەدىك: بۇل تۇرعىسىندا قازاق الەمىندە تىلىمىزدەگى ديالەكتىلەر مەن سويلەنىستەر ءتارىزدى، ءان مەن ءبي، مۋزىكالىق اسپاپتار مەن ولاردا وينالاتىن سازدىڭ دا ايماقتىق، ولكەلىك سيپاتتارى بارلىعىن ەسكەرگەن ءجون. مىسالى، سىر بويىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاقسى ساقتالعان تەرمە ايتۋ ءداستۇرى وزگە وڭىرلەردە مۇلدە جوق نەمەسە ناشار دامىعان. ال توكپە كۇي تەك باتىسقا عانا ءتان. سول سياقتى سىبىزعى تارتۋ ءداستۇرى دە - كۇنى كەشەگە دەيىن نەگىزىنەن مونعوليا مەن قىتاي قازاقتارىندا عانا ساقتالىپ كەلدى. ال «كارى اۋەزبەن قارا ولەڭ ايتۋ» ءداستۇرى دە تەك وسى ەلدەردەگى قازاقتارعا ءتان جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن بار. سونداي- اق، اتاجۇرت پەن وزگە ءوڭىر قازاقتارى «قارا ولەڭدى» ون ءبىر بۋىندى ۇيقاسپەن وقىلاتىن ولەڭ دەپ تۇسىنسە، بايان- ولكەلىك ءۇشىن ول ساز بەن ءسوزدىڭ سينتەزى تۇرىندەگى ۇشى- قيىرسىز ۇلتتىق بوياۋ الەمى.
دەمەك، ەجەلدەن تاڭىرلىك تانىمعا ءتان بولعان ۇلتتىق ءبي ونەرى يسلام الەمىنىڭ ەڭ قيىرىندا جاتقان التاي قازاقتارىنا عانا ءتان «رەليكت» دەسەك بولار. ءبىراق التاي - تۇركىنىڭ ءتۇپ بەسىگى دەسەك، بارشا تۇركى، ءيىسى الاش بالاسىنا ءبي ونەرى جات ەمەس. ال فولكلورتانۋشىلاردىڭ ماقساتى - فولكلور جيناۋ، مۋزىكاتانۋشىلاردىڭ ماقساتى - ءان مەن كۇي جيناۋ ەمەس پە؟ ءارى زاتايەۆيچ ەرتىس باسى، قوبدا ىشىندە بولدى دەگەن دەرەك ەستىمەپپىز. «شارا جيەنقۇلوۆا ماسكەۋدە وتكەن ونكۇندىكتە «قاراجورعا» بيلەگەن» دەگەن ءبىر دەرەكتەردى كوزىمىز شالعان ەدى، ءبىراق ناقتى دەرەگىن بىلمەدىك. بۇل تۇرعىسىندا دەرەكتەر بولاشاقتا تولىعا جاتار.
تاعى ءبىر كۇمان. بۇل - قازاقتىكى ەمەس، قالماقتاردىڭ ءبيى- مىس. بۇعان مىناداي ءۋاج ايتامىز. اگاراكي، «قارا جورعا» قالماقتىڭ ءبيى بولسا، قازىرگى كۇنى باتىس مونعوليا مەن شىنجاڭدا، رەسەيدە جانە ەۋروپادا تۇرىپ جاتقان جالپى سانى جارتى ميلليونداي وسى حالىقتىڭ وكىلدەرى تالاسىپ، حالىقارالىق سوتقا سۇيرەر ەدى عوي. جوق، ونداي بىردە ءبىر جاعداي بولعان ەمەس. مونعوليا قازاقتارى «قاراجورعا» ءبيىن «ناۋرىز» مەيرامىنا وراي ۇلانباتىردىڭ ورتالىق شىڭعىسحان الاڭىندا جىلدا بيلەپ ءجۇر.
جانە دە ەجەلگى جوڭعاريانىڭ قارا ورنى شىڭگىلدەگى قانداستار 10 مىڭ ادام ءبىر مەزەتتە «قاراجورعانى» بيلەپ گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا كىرگەندە دە شينجاڭ- ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىندا تۇراتىن ونداعان مىڭ تورعاۋىتتار مەن ولەتتەر، زاقچىندار ت. ب. جوڭعار تۇقىمدارى ەشبىر شاعىم بىلدىرمەگەن ەدى. بۇعان قاراپ، «مۇمكىن، ويرات تايپالارى ءوزىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنان ادا بولعان شىعار؟» دەگەن وي تۋۋى دا مۇمكىن. تاياۋ جىلدارى عانا يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس قۇندىلىقتارى تىزىمىنە ويرات تايپالارىنىڭ كومەيمەن ءان ايتۋ، سۋۋرمەن ويناۋ، جىر جىرلاۋ، ءبي بيەلگىسى ەنگىزىلگەن بولاتىن. وسىلاردىڭ ىشىندە «ءبي بيەلگىگە» توقتالا كەتەيىك.
اتى ايتىپ تۇرعانداي - ويرات (قالماق) تىلىندە بۇل ءسوز قازاقشا - «ءبي بيلەۋ» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. قازاقتار مۇنى «بۋىن ءبيى» دەپ اتايدى. ءبي بيەلگى نەگىزىنەن اتباس قوبىز نەمەسە توۆشۋۋرمەن، ەدىل قالماقتارىندا دومبىرامەن سۇيەمەلدەۋ ارقىلى ورىندالادى. ءبي بيەلگىنىڭ ءار تايپا، وڭىرگە بايلانىستى وزىندىك ەرەكشەلىگى كوپ جانە بارلىعىندا دەرلىك «قاراجورعا» بيىنە ۇقساس ءبي ەلەمەنتتەرى بار. مۇمكىن، وسىنى عالامتوردان، ساحنادان كورگەن ادامداردىڭ كۇمانى بولار. «قاراجورعا» اتا- بابامىزدان قالعان ءبي ەكەن. قازاقستاندىق قازاقتار «ورىستانىپ، ماڭگۇرتتەنىپ» كەتكەندىكتەن، بۇل ءبيدى ۇمىتقان. اتا- بابامىزدىڭ مۇراسىن ءبىز ۇمىتپاي، جوعالتپاي اكەلىپ، قازاققا تابىستادىق»، - دەپ، ءباز ءبىر جەلاۋىز ايتقان بولار، الايدا سول باعىتتان كەلگەن بۇتىندەي ءبىر ەل ايتتى دەۋدىڭ ەش رەتى جوق.
سەبەبى، بۇل ءبي قىتاي مەن مونعوليا قازاعىنىڭ ءوزى كۇنى كەشەگە دەيىن جاپپاي بيلەگەن جوق. وعان سەبەپ - ەكى ەلدەگى كوممۋنيستىك بيلىك، ۇركىن- قىرعىن، ۇجىمداستىرۋ، ەسكىنى جويىپ، جاڭانى يگەرۋ، مادەني توڭكەرىس جاساپ زور سەكىرۋ سياقتى ناۋقاندار. «قاراجورعانى» امان الىپ قالۋىنداعى ناعىز ەڭبەك - سول ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قۇتباي، قاقان شالدارى، قازىرگى تانىمال ارىستان اقساقال سياقتى ءبىرلى- جارىم ادامداردىكى.
«قازاقتا ءبي بولماعان» دەگەن ۇعىمدى ورىنسىز تىقپالاۋ ءۇشىن قازاقتى يەداليزاتسيالاۋدىڭ قاجەتى جوق بولار. كەڭ ساحارانىڭ ەركىن ۇرپاعى قازاقتار ويلاي دا، تويلاي دا بىلگەن. تويلاي بىلگەن حالىق - ءان سالعان، ءبيدى دە بيلەگەن. «شالدار جۇرەر كەڭكىلدەپ، كەمپىرلەرگە كوز قىسىپ، كيمەشەگى جەلپىلدەپ» سارىندى ءماتىن - قازىرگىلەردىڭ شوۋعا بەيىمدەپ قوسىپ جۇرگەنى بولماسا، ەجەلگى «قاراجورعا» بيىنە تۇك تە قاتىسى جوق. «قاراجورعا» باعزىدان كۇنى كەشەگە دەيىن دومبىرا اۋەنىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ورىندالعان. «قاراجورعا» بيىندە ورىنسىز بوكسە بۇلتاق، قىلمىڭ- سىلمىڭ جوق قوي.
مۇندايدى «جاقتىرماعان موللانىڭ دەمى ساسىق» ويلى ادام تاپپاسا، ءبيدى شىن مەڭگەرگەن ادامنىڭ قيمىلىنان ەش ورەسكەلدىك بايقاي المايسىز. بيگە ەنگەن انايى ەلەمەنتتەر ارالاسىپ جۇرسە «ول - ءبيشىنىڭ ءبىلىمسىز بيشاراسى». مىسالى، ەكى قولدى ۇرىساتىن ايەلدەرشە بۇيرەككە نىعارلاي تىرەپ شابىندىرماي، مىقىننىڭ سۇبە تۇسىنان، قولدىڭ سىرتىن بەرىپ بىلەزىك تۇسىمەن تىرەگەن ەمەس پە؟
وسى جەردە جاسالاتىن وزىندىك قورىتىندىمىز - «قاراجورعا» بيىنە كاسىبي تازالىق جۇرگىزىلۋ قاجەتتىلىگى. بىرىنشىدەن، راسىمەن دە ءسوزى ەرەپايسىزداۋ، ءارى تىم ۇزاق وينالاتىن بيدەن ءان ءماتىنىن الىپ الىپ تاستاۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، قازىرگى «قاراجورعانىڭ» بيلەۋ ەكپىنى تىم جىلدامىراق. قازاقتىڭ دومبىراسىنا كەلتىرىپ، ءسال باياۋلاۋ، جەكە، جۇپپەن، توپپەن ورىندالاتىن قيمىل نۇسقالارىن الدىڭعى قاتارعا شىعارعان دۇرىس دەپ بىلەمىز. قورىتا ايتقاندا، ءبىز كەشەگى الماعايىپ زامانداردا دەموگرافيالىق، ماتەريالدىق، رۋحاني تۇرعىدا ۇلكەن اپاتتاردى باستان كەشكەن حالىقپىز. عاسىرلار، داۋىرلەر جۇزىندە جوعالتقانىمىز تىم كوپ- اق. شۇكىر، ارايلاپ اتقان ازاتتىقتىڭ اق تاڭى ارقاسىندا وتكەنىمىزدى ىزدەپ، وشكەنىمىزدى جاندىرىپ جاتىرمىز. تاۋەلسىز ەلدىڭ ءاربىر ۇلتىن سۇيگەن ۇلى مەن قىزى اتا- بابادان قالعان رۋحاني قازىنانى شاماسى كەلگەنىنشە مانسۇقتاۋدان اۋلاق، ۇلىقتاپ ارداقتاۋعا جاقىن بولسا عانا، ەلدىڭ بولاشاعى جارقىن بولارى انىق. «ءوزىڭدى ءوزىڭ سىيلاساڭ، جات جانىنان تۇڭىلەر» دەگەن ەمەس پە، اتام قازاق.
اسىلبەك بايتان ۇلى
adebiportal.kz
