قايرات ءمامي سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلىنىڭ ەركىن تاڭدالۋىن قاتاڭ ساقتاۋدى ەسكەرتتى
ونىڭ جۇمىسىنا جوعارعى سوتتىڭ القا ءتوراعالارى مەن سۋديالارى، عىلىمي- كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەس مۇشەلەرى، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس، باس پروكۋراتۋرا، مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولار وكىلدەرى قاتىستى. قايرات ءمامي وتىرىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ نازارىن رەسپۋبليكا سۋديالارىنىڭ VII سەزىندە مەملەكەت باسشىسى بەلگىلەگەن قۇقىقتىق ايقىندىلىق دەڭگەيىن ارتتىرۋ، تۇراقتى ءارى بولجامدى سوت پراكتيكاسىن قالىپتاستىرۋ مىندەتتەرىن ىسكە اسىرۋ قاجەتتىگىنە اۋداردى. جوعارعى سوتتىڭ نورماتيۆتىك قاۋلىلارى ءدال وسى مىندەتتى شەشۋگە باعىتتالىپ وتىر.
كۇن تارتىبىنە سايكەس جوعارعى سوتتىڭ بەس نورماتيۆتىك قاۋلىسىنىڭ جوباسى تالقىلاندى. «سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلى پرينتسيپىن قولدانۋدىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى تۋرالى» نورماتيۆتىك قاۋلىسىنىڭ جوباسىن ۇسىنا كەلە، ق. ءمامي: «قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگاندارى ادەتتە تەرگەۋ ءىس- شارالارىن جۇرگىزۋ جانە قۇجاتتاردى ازىرلەۋ بارىسىندا ورىس ءتىلىن قولدانۋعا باسىمدىق بەرەدى. وسى رەتتە، ولار قىلمىستىق قۋدالاۋعا تارتىلعان ادامداردىڭ سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلىن جەتكىلىكتى بىلمەيتىندىگىنە ءمان بەرمەي، وسىلايشا ولاردىڭ قۇقىقتارى مەن قىلمىستىق- پروتسەستىك زاڭناما تالاپتارىن بۇزادى»، - دەپ اتاپ ءوتتى.
ودان ءارى ق. ءمامي سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلىن ەركىن تاڭداۋ پرينتسيپىن قاتاڭ ءارى ناقتى ساقتاۋ سوت قورعاۋىنىڭ قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، ءىستىڭ ءمان- جايىن دۇرىس انىقتاۋعا، زاڭدى ءارى نەگىزدەلگەن سوت شەشىمىن شىعارۋعا ىقپال ەتەتىندىگىنە توقتالدى. سوندىقتان دا وسى سالاداعى قۇقىق قولدانۋ ماسەلەلەرىن ءتۇسىندىرۋ سوت پراكتيكاسى ءۇشىن زور ماڭىزعا يە.
جوعارعى سوت سۋدياسى باعلان ماقۇلبەكوۆ وسى نورماتيۆتىك قاۋلىنىڭ جوباسى جوعارعى سوتتىڭ باستاماسىمەن ازىرلەنگەنىن ايتتى. سۋديانىڭ پىكىرىنشە، ازاماتتىق پروتسەستىك، قىلمىستىق پروتسەستىك جانە اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىقتار تۋرالى كودەكستەردە سوت ءىسىن جۇرگىزۋ تۋرالى ماسەلە تولىق قامتىلماعان. ازاماتتىق ىستەر بويىنشا تاراپتار، تەرگەۋدە جۇرگەن ادامدار مەن سوتتالۋشىلاردىڭ وزدەرى كوپ جاعدايدا سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلى پرينتسيپىنىڭ ساقتامايتىندىعى، سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلىن تاڭداۋعا قاتىستى ولاردىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا جول بەرەتىندىگى ايتىلدى.
نورماتيۆتىك قاۋلى باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - ا پ ك- نىڭ 14-بابىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلى سوتقا تالاپ قويۋ ارىزى بەرىلگەن تىلگە بايلانىستى سوت ۇيعارىمىمەن بەلگىلەنەدى دەگەن قاعيدادان تۋىندايتىندىعىن تۇسىندىرەدى. جوعارعى سوت ءتوراعاسى «سوتتاردىڭ قىلمىسقا قاتىستىلىق پەن قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىققا دەم بەرۋشىلىك ءۇشىن جاۋاپتىلىق تۋرالى زاڭنامانى قولدانۋىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى تۋرالى» نورماتيۆتىك قاۋلىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ايتا كەلە، بۇل جوبا 2016 -جىلعى 5 -تامىزدا پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە وتكەن كەڭەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قاتىستىلىق ءۇشىن جاۋاپتىلىقتى كۇشەيتۋ تۋرالى شەشىمىنە سايكەس ازىرلەنگەنىن اتاپ ءوتتى.
ول مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازىرگى تاڭدا تەرروريزمنىڭ قاۋپى ءبىزدىڭ حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى تۇسىنىگىمىزدى تۇبەگەيلى وزگەرتكەنى تۋرالى ايتقان ويىن ەسكە سالدى.
بۇعان الەمدە، الماتى مەن اقتوبە قالالارىندا سوڭعى كەزدەرى ورىن العان وقيعالار دالەل بولىپ تابىلادى. ق. ءمامي تەرروريزم مەن ەكسترەميزم اكتىلەرىنە دەم بەرۋشىلىك پەن قاتىستىلىق ءۇشىن جاۋاپتىلىق تۋرالى زاڭنامانى دۇرىس ءارى بىركەلكى قولدانۋدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعاندىقتان، اتالعان نورماتيۆتىك قاۋلىنىڭ سوت پراكتيكاسى ءۇشىن ماڭىزى زور ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى.
وسى نورماتيۆتىك قاۋلىنىڭ جوباسىن تانىستىرا كەلە، جوعارعى سوت سۋدياسى ءابدراشيد جۇكەنوۆ جوبا قىلمىسقا قاتىستىلىقتى انىقتاپ، ونىڭ نەگىزگى تۇرلەرىن، ءبىرقاتار ادامداردىڭ قىلمىستى حابارلاماعانى جانە ونى كۇنى بۇرىن ۋادەلەسپەي جاسىرعانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتىلمايتىندىعى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق قاعيداتتى تۇسىندىرەدى. نورماتيۆتىك قاۋلىدا ادامنىڭ ازىرلەنۋى وزىنە ناقتى بەلگىلى بولعان نەمەسە جاسالعان قىلمىستىق قۇقىقبۇزۋشىلىق تۋرالى فاكتىلەردى حابارلاماعاندىعىن، وسىلايشا ءوزىنىڭ ازاماتتىق جانە مورالدىق بورىشىن ورىنداماعاندىعىن انىقتاعان جاعدايدا سۋديالار جەكە قاۋلى شىعارۋ ارقىلى وسى مالىمەتتى ءتيىستى ۇيىمداردىڭ نازارىنا جەتكىزۋگە قۇقىلى ەكەندىگى كورسەتىلگەن.
ادامنىڭ ازىرلەنىپ جاتقان نەمەسە جاسالعان قىلمىستىق قۇقىقبۇزۋشىلىقتار تۋرالى ناقتى بەلگىلى اقپاراتتى ۋاقىتىلى حابارلاۋ ارقىلى سوت تورەلىگىنە كومەكتەسۋدىڭ بارلىق جاعدايلارىندا سوتتار جەكە قاۋلى شىعارۋ ارقىلى ءتيىستى ۇيىمداردىڭ الدىنا اتالعان ادامدى كوتەرمەلەۋ قاجەتتىگى تۋرالى ماسەلەنى قويۋى كەرەكتىگى ايتىلدى.
قىلمىستى جاسىرىپ قالۋ، قىلمىس جاساعان ادامنىڭ قىلمىستى، ونىڭ قۇرالدارى مەن قارۋلارىن، قىلمىستىڭ ىزدەرى مەن وزگە دە دالەلدەمەلەردى جاسىرۋ تاسىلدەرى ۇعىمدارىنىڭ ءمانى اشىپ كورسەتىلدى. جوعارعى سوت سۋدياسى دەنيس شيپپ «سوتتاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىنىڭ جالپى بولىگىن قولدانۋىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى تۋرالى» نورماتيۆتىك قاۋلىنى تانىستىرا كەلە، اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىقتار تۋرالى زاڭناما قۇرامى مەن ونداعى حالىقارالىق شارتتاردىڭ ورنى، ا ق ب ت ك- دەگى ولقىلىقتىڭ بار ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى.
نورماتيۆتىك قاۋلى سوتتارعا وسى ولقىلىقتاردى سوت تورەلىگى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق نورمالارمەن جانە ادام مەن ازاماتتىق قۇقىقتارى تۋرالى اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىقتار تۋرالى زاڭناما پرينتسيپتەرىمەن تولىقتىرۋعا ۇسىنىم بەرەدى. سوتتارعا زاڭسىز قاۋلىنى قايتا قاراۋ بارىسىندا سوت ساتىسى وسى قاۋلىنى ورىنداۋ مەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن ەمەستىگىن تۇسىندىرەدى.
ەسكەرتۋ ءوندىرىپ الۋدىڭ جەتكىلىكتى شاراسى بولىپ تابىلاتىندىقتان، كەز كەلگەن قوسىمشا ءوندىرىپ الۋ ەرەكشە ءبولىمنىڭ باپتارىنىڭ سانكسيالارىندا كوزدەلگەن وزگە دە نەگىزگى ءوندىرىپ الۋدى، ماسەلەن اكىمشىلىك ايىپپۇلدى تاعايىنداۋ بارىسىندا عانا قولدانىلۋى ءتيىس ەكەندىگى ايتىلدى.
نورماتيۆتىك قاۋلى قۇقىقبۇزۋشىلىق سۋبەكتىلەرىنىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىنا اكىمشىلىك قاماۋعا الۋدى قولدانۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى جاعدايىندا ەگەر ا ق ب ت ك- نىڭ 42-بابىنىڭ 2-بولىگىندە نەگىزگى اكىمشىلىك ءوندىرىپ الۋ رەتىندە وسىنداي ءوندىرىپ الۋ شارالارىن قولدانۋعا جول بەرىلەتىن بولسا، قوسىمشا ءوندىرىپ الۋدى قولدانۋعا بولاتىندىعىن تۇسىندىرەدى. بۇعان قوسا، جوبادا ءوندىرىپ الۋدىڭ وزگە دە شارالارىن قولدانۋ، ارنايى قۇقىقتان ايىرۋ مەرزىمدەرىن ەسەپتەۋ، جەكە كاسىپكەرلەر مەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالۋ نەمەسە توقتاتۋدى تاعايىنداۋ ءتارتىبى تۇسىندىرىلگەن.
جوعارعى سوتتىڭ سۋدياسى ەردەن ءارىپوۆ «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 6-بابىن قولدانۋ جونىندەگى سوت پراكتيكاسى تۋرالى» نورماتيۆتىك قاۋلىنىڭ جوباسىن تانىستىردى. جوبا قىلمىستىلىقتى نەمەسە ارەكەتتى جازالاۋدى بولدىرمايتىن، باسقاشا ايتقاندا، قىلمىستىق قۇقىقبۇزۋشىلىقتى جاساعان تۇلعانىڭ جاعدايىن جاقسارتاتىن زاڭدار، دەكريميناليزاتسيالاۋ ۇعىمدارىن، سونداي-اق جاۋاپتىلىقتى نەمەسە جازانى جەڭىلدەتەتىن نورمالاردى تۇسىندىرەدى. نورماتيۆتىك قاۋلىدا سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ ورگانى، ءبىرىنشى، اپەللياتسيالىق جانە كاسساتسيالىق ساتىلارداعى سوتتار وزدەرىنىڭ قاراۋىندا جاتقان قىلمىستىق ىستەر بويىنشا كەرى كۇشكە يە زاڭدى تىكەلەي قولداناتىندىعى ايتىلعان.
وسى رەتتە، ەگەر جاڭا قىلمىستىق زاڭ قىلمىستىلىقتى نەمەسە ارەكەتتى جازالاۋدى بولدىرماسا، وندا ق پ ك- نىڭ 35-بابىنىڭ 1-بولىگىنىڭ 6-تارماعىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس ءىس قاي كەزەڭدە قارالىپ جاتقاندىعىنا قاراماستان، وسى نەگىزدەر بويىنشا وندىرىستەن قىسقارتىلۋعا جاتادى. وسى ورايدا ەگەر ادام جاساعان ارەكەت نەعۇرلىم اۋىر قىلمىستىق قۇقىقبۇزۋشىلىق ساناتىنا اۋىسسا نەمەسە قىلمىستىق قۇقىقبۇزۋشىلىقتى جاساعان ادامنىڭ جاعدايىن باسقاشا اۋىرلاتسا، وندا قىلمىستىق زاڭنىڭ كەرى كۇشىنىڭ بولمايتىندىعى تۋرالى تۇسىندىرمە بەرىلەدى.
جوعارعى سوتتىڭ سۋدياسى ەربول راحىمبەكوۆ «سوتتاردىڭ قىلمىستىق ىستەردى قىسقارتىلعان تارتىپپەن قاراۋى تۋرالى» نورماتيۆتىك قاۋلىنىڭ جوباسىن تانىستىرا كەلە، سوت تورەلىگىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدىڭ كەز- كەلگەن مەملەكەتتىڭ تابىستى دامۋىنىڭ قاجەتتى شارتى بولىپ تابىلاتىندىعىن اتاپ ءوتتى.
ە. راحىمبەكوۆ زاڭنامادا بولعان، ءبىراق جاڭا ق پ ك- نىڭ 2014 -جىلى كۇشىنە ەنۋىنە بايلانىستى وزگەرىستەرگە ۇشىراعان سوت تەرگەۋىنىڭ قىسقارتىلعان ءتارتىبىن جوعارىدا اتالعان جاعدايعا قول جەتكىزەتىن ءتاسىلدىڭ ءبىرى دەپ اتاپ ءوتتى. نورماتيۆتىك قاۋلىنىڭ جوباسىندا، اتاپ ايتقاندا قانداي قۇقىقبۇزۋشىلىقتىڭ ايتارلىقتاي جانە باستى سوت تالقىلاۋىن تاعايىنداۋعا كەدەرگى جاسايتىندىعى، باستى سوت تالقىلاۋىندا انىقتالعان قانداي كەمشىلىكتەر سوتقا ولاردى جويۋ ءۇشىن ءىستى پروكۋرورعا جىبەرۋگە نەگىز بەرەتىندىگىن تۇسىندىرەدى.
جالپى وتىرىسقا قاتىسۋشىلار نورماتيۆتىك قاۋلىلاردىڭ جوبالارىن تالقىلاپ، ولارعا ۇسىنىستار مەن ەسكەرتپەلەر ەنگىزدى. اتالعان قاۋلىلار رەداكتسيالىق تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەننەن كەيىن جالپى وتىرىستا بەكىتىلەتىن بولادى.
اۆتور: ن. نۋراحمەت
