ەندىگى قاۋىپتى قارۋ قانداي بولادى؟
Forbes جۋرنالى نەگە مۇنداي تۇجىرىمعا كەلدى؟ «الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە ۆلاديمير پۋتيننىڭ ىقپالى ارتتى. ءوز وتانى - رەسەيدە، سيريادا، ءتىپتى ا ق ش- تا وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا دا ورىس پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىن جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. قازىر الەمنىڭ كەز كەلگەن بۇرىشىندا بولىپ جاتقان پروبلەمانى رەسەيسىز شەشۋ مۇمكىن ەمەس. پۋتين عالامداعى قانداي دا ءبىر ماسەلەدە بولسىن، رەسەيلىك مۇددەنى العا تارتادى جانە ورىنداۋعا تىرىسادى».
Forbes جۋرنالى ساراپشىلارىنىڭ بۇل پىكىرى بارعان سايىن دايەكتى بولا تۇسكەندەي. ال ەڭ ىقپالدى ادامداردىڭ رەيتينگىسىندە ەكىنشى ورىندى ءالى يناۋگۋراتسياسى وتپەگەن، جاقىندا عانا پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا حيللاري كلينتون حانىمدى جەڭگەن دونال ترامپ الدى. ال ءۇشىنشى ورىندا گەرمانيا كانتسلەرى انگەلا مەركەل تۇر. ءتورتىنشى ورىندى قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ الدى. ءتىپتى العاشقى وندىقتىڭ ىشىندە Facebook- ءتىڭ نەگىزىن قالاۋشى مارك تسۋكەربەرگ پەن الەمنىڭ باي ادامى بيلل گەيتس تە تۇر.
ارينە، دۇرىس-اق. راسىندا الەمگە ىقپال ەتۋدىڭ جولى كوپ. بىرەۋ بايلىعىمەن، بيزنەسىمەن، عالامدى ءارتۇرلى مۋلتيمەديالىق تەحنولوگياسىمەن ادامزاتتىڭ ساناسىن جاۋلاسا، ەكىنشىلەرى اسكەري قۋاتىمەن باسقا مەملەكەتتەردىڭ مىسىن باسادى. ءسويتىپ گەوساياسي تەپە-تەڭدىك بۇزىلادى. ىقپالدى ەل السىزگە الىمجەتتىك جاسايدى. ءبارى سانالى تۇردە قولدان جاسالادى. بۇل ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان بۇزىلمايتىن زاڭدىلىق.
قازىر دە سولاي. اسكەري قۋاتى كۇشتى الپاۋىت ەلدەر الەمدى قاقپاقىلعا سالىپ، ءوز ويىنىن جۇرگىزىپ وتىر. بىرەۋدىڭ تاجال قارۋدى سىناۋىنان ەكىنشى ەلدەگى ادامعا اجال كەلەدى. ءبىراق ونى ويلاپ وتىرعان ەشكىم جوق. ءبىرقاتار ب ا ق «سيريادا رەسەي مەن ا ق ش ءوزىنىڭ جاڭا اسكەري ۇشاقتارىن سىناپ، وق اتىپ جاتىر»، دەسە ەكىنشىلەرى «بۇل ايماق ساياسي تەكەتىرەس پەن ىقپال ەتۋ الاڭىنا اينالدى» دەپ وتىر.
راسىندا قوس بولجامدا دا اقيقات بار. دەگەنمەن الداعى جىلدارى الاپات سوعىس بولا قالعان جاعدايدا (بەتىن اۋلاق قىلسىن) بۇرىنعىداي «ۋرالاپ»، وكوپتا وق اتىپ، بۇقپانتايلاپ جۇرەتىن جانە جۇگىرەتىن زاماننىڭ ءوتىپ كەتكەنىن قازىر ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى.
ءبىراق وتكەننەن ساباق الماعان ادام ءبارىبىر ءوز دەگەنىن جاسايدى. قاي ەل بولسىن، الەمدىك ساياساتتان ءوز ۇلەسىن الىپ قالۋعا تىرىسادى. شاماسى كەلسىن، كەلمەسىن، مويىندايتىن ءبىر زاڭدىلىق بار. كىمنىڭ قارۋى كۇشتى، اسكەري قۋاتى مىقتى سول الەمگە ءامىرىن جۇرگىزەدى. قازىر جانتالاسا قارۋلانىپ، باسقا قۇرلىقتاعى بەيشارا ەلدىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ جاتقانداردىڭ ماقساتى بىرەۋ: ول - الەمگە «الىمجەتتىك» كورسەتۋ.
قازىر ءبارى جاڭا قارۋىن سىناپ جاتىر. وسى كوشتىڭ باسىندا ا ق ش پەن رەسەي تۇر. اسكەري ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا اق ۇيدەن رۇقساتىمەن پەنتاگون جاڭا قارۋ جاساۋدى باستاعان. ول - بۇرىن - سوڭدى ادامزاتتا بولماعان جاڭا قۋاتى كۇشتى لازەرلىك قارۋ.
«ا ق ش- تىڭ قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا» دەگەن جەلەۋمەن باستالعان جوبا قازىر اياقتالدى. «tainy.net» اقپاراتتىق تانىمدىق-ساراپتامالىق سايتتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، رەسەيلىك كونسترۋكتورلار دا امەريكالىق عارىشتىق اسكەري اپپاراتتارىنا قارسى اسكەري لازەرلىك قارۋىن جاساپ شىعارعان.
ادامزات سوعىس قارۋىنان جاپا شەگىپ، مۇگەدەك بولىپ، ءتىپتى شەيىت كەتسە دە، تاجال قارۋدى جاساۋ پيعىلىنان ەشكىم باس تارتقان جوق. قازىرگى كۇندە دە لازەرلىك قارۋدى جەتىلدىرۋگە قاتىستى وراسان زور جۇمىستار جۇرگىزىلىپ، جوبا جالعاسىپ جاتىر. «New Scientist» جۋرنالىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، قازىرگى تاڭدا ۇزاق قاشىقتىقتان ميكروتولقىندى ساۋلە جىبەرەتىن ارنايى قۇرىلعىلار بار.
ونىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى كۇردەلى، ساۋلە ەڭ الدىمەن ادامداردىڭ ساناسىنا اسەر ەتەدى دە، ولار ارەكەت ەتۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلادى. ناقتىراق ايتساق، قىسقا تولقىندى ساۋلە تارالىمى ادامنىڭ تەرىسىنە ەنەدى دە، قىزۋى بىرتىندەپ 45+ گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلە باستايدى. 39+ گرادۋستىڭ ءوزىن ادام كوتەرە المايتىنىن تۇسىنسەك، 45+ گرادۋستىق تەمپەراتۋرادا دەنە قىزعاندا ادام بالاسى تۇرۋ، ءجۇرۋ، ءوزىن سەزىنۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلادى ەمەس پە؟
دەسەك تە مۇنىڭ ءبارى جاقسى نارسە ەمەس. ەڭ قورقىنىشتىسى، مۇنداي قارۋ لاڭكەستەردىڭ قولىنا تۇسپەسىن دەپ تىلەيىك. ەگەر الپاۋىت ەلدەر جانتالاسا قارۋلانۋىن توقتاتپاسا، الەمدە بەيبىت كۇن ورناي قويادى دەپ ايتۋ قىن. شىندىعىندا دا لازەرلىك قارۋ لاڭكەستەردىڭ قولىنا تۇسسە، وندا اقىل-پاراساتىڭ مەن وركەنيەتىڭنەن تۇك قالمايدى. قالا قيراپ، مادەنيەت پەن تاريحي عيماراتتار جەرمەن- جەكسەن بولادى.
ارينە ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن، دەسەك تە ەگەر اتالعان قارۋ قولدانىلاتىن بولسا، ادامزات جەر بەتىنەن مۇلدە جوعالادى نەمەسە جۇزدەگەن جىلدار بويى جاس ۇرپاق ونىڭ زاردابىن تارتادى. ارينە لازەرلىك قارۋ تۋرالى اراكىدىك ايتىلعانىمەن، ونىڭ قولدانىسى جايلى ءجيى جازىلمايدى. ينتەرنەت سايتتاردى شولىپ شىقساڭىز، ءبىردى - ەكىلى عانا اقپارات كەزدەسەدى.
ءبىراق يران جاعالاۋىنا جاقىن جەردە پارسى شىعاناعىندا امەريكالىقتار قۋاتى 30 كيلوۆاتت بولاتىن لازەرلىك قوندىرعىنى سىناقتان وتكىزدى دەگەن دەرەك بار. ونىڭ مىقتىلىعى مىنادا: ول جاۋدىڭ ارنايى ەلەكتروندىق پريبورلارى مەن داتچيكتەرىن ىستەن شىعارادى. وسىعان وراي ا ق ش اسكەري تەڭىز فلوتىنىڭ ادميرالى مەت كلاندەر سىناق ناتيجەلى اياقتالعانىن ماقتانا ءمالىم ەتتى.
سىناق كەزىندە اۆتوماتتى تۇردە باسقارىلاتىن ۇشۋ اپپاراتتارى مەن قوندىرعىلار جانە جاساندى ۇشقىش راكەتالاردىڭ باسقارۋ جۇيەسى ەكى سەكۋندتىڭ ىشىندە-اق ىستەن شىققان.
جالپى «قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا» دەگەن جەلەۋمەن جانتالاسا قارۋلانۋدا ا ق ش پەن رەسەي الدا كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. «ءبىز لازەرلىك قوندىرعىلاردى يسترەبيتەلدەر مەن ۇشقىشسىز ۇشىرىلاتىن اپپاراتتارعا ورناتۋدى كوزدەپ وتىرمىز. بۇل ۋاقىت تا الىس ەمەس».
بۇل امەريكالىق گەنەرال حوك كارلايلدىڭ ءسوزى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، مۇنداي جاعىمدى جاڭالىق 2018-جىلدىڭ اياعىنا دەيىن جۇزەگە اسۋى ىقتيمال. ارينە، ادامزات ءۇشىن قاۋىپتى، وتە قورقىنىشتى، اجال اكەلەتىن قارۋ ەمەس پە؟
بۇدان رەسەيلىكتەر دە قالىپ جاتقان جوق. ورىس عالىمدارى دا بولاشاقتىڭ قارۋى رەتىندە ا-60 لازەرلىك قوندىرعىسىن تابىستى جاعدايدا سىناقتان وتكىزگەن. بولاشاقتا لازەرلىك قوندىرعىنى اسكەري يسترەبيتەلدەرگە ورناتۋ كوزدەلىپ وتىر. رەسەيلىك اسكەري ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بالليستيكالىق راكەتالاردى، ۇشاقتار مەن تانكىلەردى جانە اۋە كۇشتەرىنىڭ جۇيەسىن ىستەن شىعارۋعا لازەرلىك قوندىرعىنىڭ مۇمكىندىگى مول بولىپ تۇر. ءتىپتى 1500 شاقىرىمنان ۋ-شۋسىز جاۋ تەحنيكاسىنىڭ ۇشۋ، باسقارۋ جۇيەلەرىن جوق ەتىپ جىبەرەدى.
ارينە مۇنىڭ ءبارىن جاساۋ ءبىر جىلدىق شارۋا ەمەس. مىسالى، امەريكالىقتار Ponce كورابلىنە لازەرلىك قوندىرعىنى ورناتۋ ءۇشىن باقانداي جەتى جىل جۇمساعان جانە وعان 40 ميلليون دوللارداي اقشا كەتكەن. ءبىراق سونشاما قىمبات تۇراتىن قوندىرعىدان ءبىر رەت اتۋ 59 عانا تسەنت تۇرادى ەكەن. ا ق ش اسكەري تەڭىز فلوتىنىڭ ادميرالى مەت كلاندەر لازەرلىك قارۋ قوندىرعىسى جاي جانە تەز جۇرەتىن، شاعىن، ءىرى تەحنيكالار، داۋىل، سونداي اق بوراندى كۇندەردە دە ويداعىداي سىناقتان وتكەنىن حابارلاعان.
رەسەي اۋە كۇشتەرى باس شتابىنىڭ باستىعى يۋري بالۋيەۆسكيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اسكەري تەحنولوگيانى دامىتۋ، قازىرگى زامانعى قارۋدى وندىرىسكە ەنگىزۋ مەن ونى جۇزەگە اسىرۋ، سونىمەن قاتار ءتيىمدى وزىق قارۋدى سىناقتان وتكىزۋ الەمنىڭ كەز كەلگەن ەلىندە ىسكە اسىپ جاتىر». بۇل ورايدا امەريكالىقتار قازىرگى ۋاقىتتا تەڭىزدەگى اسكەري كورابلدەرگە لازەرلىك قوندىرعىنى كوبىرەك ورناتىپ جاتقانعا ۇقسايدى.
اقيقاتىندا قارۋ ەلدىڭ اسكەري قۋاتىن كورسەتەدى. قارۋ - بيزنەس، تابىستىڭ كوزى. سوندىقتان جانتالاسا قارۋلانۋ ەشقاشان تولاس تاپپايدى. ءالى دە قارۋدىڭ نەشە ءتۇرى جاساپ شىعارىلادى. ادامزات وركەنيەتكە قانشا بەت بۇرسا دا، جانتالاسا قارۋلانۋدى توقتاتقان ەشكىم جوق. ءتىپتى وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا كەڭەس عالىمى ا. نيكولايەۆ تەكتونيكالىق قارۋ جاساۋ جونىندە دە يدەيا تاستاعانى بەلگىلى. بۇل دا وسال قارۋ ەمەس، ەڭ قيىنى ونىڭ سالدارىنان جەر سىلكىنىسى ورىن الادى. امەريكالىقتارمەن باسەكەلەسىپ، ك س ر و عالىمدارى «ۆۋلكان» جانە «مەركۋري» دەپ اتالاتىن تەكتونيكالىق قارۋدى سىناقتان وتكىزبەك تە بولعان. اقىرى سىناق ەش ناتيجە بەرمەگەن سوڭ ونى توقتاتقانى تۋرالى دەرەك بار. مۇنداي قارۋدى سىناۋدان امەريكالىقتار دا باس تارتقان كورىنەدى. ويتكەنى «جاساندى جەر سىلكىنىسىن» جاساۋ مۇمكىن بولماعان. ايتسە دە 1970-جىلعى لوس-انجەلەستە اياق استىنان ورىن العان جەر سىلكىنىسىنىڭ سەبەبىن ءبازبىر ساراپشىلار قالادان 150 شاقىرىم جەردەگى پوليگوندا تەكتونيكالىق قارۋدىڭ سىنالعانىنان كورەدى. ايتپەسە، لوس-انجەلەست ايماعى سەيمولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، جەر سىلكىنىسى بولاتىن ايماققا ءتىپتى جاتپايدى.
ارينە كۇن سايىن دامىپ بارا جاتقان اسكەري تەحنولوگيالار پروگرەسىن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. اقيقاتى، جاڭا قارۋ سىناقتان وتكىزىلەدى جانە جانتالاسا قارۋلانۋ جالعاسا بەرەدى.
ءبىراق ونى توقتاتاتىن كىم؟!.
«ايقىن» گازەتى
