جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە قونايەۆ قايدا بولدى؟
ونىڭ ودان كەيىنگى ءومىرى قالاي بولدى؟ قونايەۆ ورنىنان قالاي الىندى؟ ا ق ش- تىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتتەرىنىڭ ءبىرى دۋايت ەيزەنحاۋەر: «مەن بۇگىن زور تۇلعامەن قاۋىشتىم. ول - تەرەڭ ساياساتكەر، حالىقتار دانالىعىن تولىق مەڭگەرگەن ادام. ول - ك س ر و- نىڭ سيرەك كەزدەسەتىن تۇلعاسى» دەپ باعا بەرگەن دىنمۇحامەد قونايەۆ قازاقتىڭ باعىنا تۋعان، ەلۋ جىلعا جۋىق ەل باسقارعان باسشى بولدى. ونىڭ قازاق ءۇشىن اتقارعان ەلەۋلى قىزمەتتەرى وتە كوپ.
قونايەۆتىڭ كەزىندە قازاقستاندا ونەركاسىپ سالىندى، ەلدە جاڭا قالالار مەن ءىرى ەلدى مەكەندەر پايدا بولدى، الماتىنى كورىكتى قالاعا اينالدىردى، ءىرى عيماراتتار بوي كوتەردى، قازاقتىڭ عىلىمى قايتادان جازىلا باستادى. ول كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا بولا تۇرا وزبەكستانعا ءوتىپ كەتكەن قازاق جەرلەرىن قايتارىپ، ماڭعىستاۋدى تۇركىمەنستانعا بەرۋ تۋرالى ورتالىقتىڭ ۇسىنىسىنا، قازاقستاندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋعا قارسى شىقتى. قونايەۆتىڭ ۇلت الدىندا اتقارعان ۇشان- تەڭىز قىزمەتىنىڭ باعاسىن ءۇندى مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى دجاۆاحارلال نەرۋ جاقسى بەرەدى. ول: «مەيىرىم- شۋاعاى مول، پەيىلى كەڭ حالىقتىڭ پەرزەنتى بولۋدان اسقان باقىت جوق. سول حالىق - قازاق حالقى. ەلىنىڭ وتكەنىن ۇمىتپاي، كەلەشەگى ءۇشىن قالتقىسىز ەڭبەك ەتكەن پەرزەنتى بار حالىق تا باقىتتى. سول پەرزەنت - دىنمۇحامەد قونايەۆ» دەگەن بولاتىن.
مەملەكەت باسشىلارى اراسىندا تۇتاستاي حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنەتىن باسشىلار از، ءتىپتى سيرەك دەسەك تە بولادى. ال قونايەۆتى حالىق جاپپاي جاقسى كوردى. 1985 -جىلى ك و ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى بولىپ م. س. گورباچيەۆ تاعايىندالعاننان كەيىن قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى 1-حاتشىسى دىنمۇحامەد قونايەۆتى ورنىنان الىپ، 1986 -جىلدىڭ 16-جەلتوقسانىندا ول ورىنعا گ. ۆ. كولبيندى قويدى. بۇل حاباردان دەمدە قۇلاقتانعان الماتى جاستارى ك س ر و- نىڭ ۇلت ساياساتىنا قاتىستى نارازىلىقپەن الاڭنان ءبىراق شىقتى.
كوزدەرى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جاستاردىڭ قولىندا «ءار حالىقتىڭ ءوز كوسەمى بولۋى كەرەك» دەگەن ۇراندار جازىلعان پلاكاتتار بار ەدى. بەيبىت شەرۋ رەتىندە باستالعان بۇل وقيعانىڭ سوڭى قانتوگىسكە اينالدى. ءوز قۇقىقتارىن تالاپ ەتىپ، الاڭنان كەتپەگەن جاستار: «قونايەۆ الدىمىزعا شىقسىن. ءبارىن ءوزى ءتۇسىندىرىپ بەرسىن» دەگەن دە تالاپتار قويدى. قونايەۆ: «الاڭدا ءسوز سويلەۋىمە رۇقسات ەتپەدى» الايدا الاڭعا شىققان جاستاردىڭ الدىنا كەلىپ، سول كەزدەگى قازاق جازۋشىلارى مەن اقىندارى، بيلىكتە جۇرگەندەر، ونەر ادامدارى باسۋ ايتىپ، ۇيگە قايتۋعا شاقىرىپ، ءسوز سويلەگەنىمەن دىنمۇحامەد قونايەۆ الاڭعا كەلمەدى، حالىقتىڭ الدىنا شىقپادى. وعان سەبەپ بولعان وقيعا كەيىن، ارادا ءبىراز جىلدار وتكەندە بارىپ، قونايەۆتىڭ «ءوتتى داۋرەن وسىلاي» اتتى كىتابى جارىق كورگەندە عانا انىقتالدى.
وندا ديمەكەڭ سول ۋاقىتتا باسىنان وتكەن جاعدايدى بىلاي اڭگىمەلەيدى: «1986 -جىلى جەلتوقساننىڭ 11- كۇنگى ساياسي بيۋرونىڭ ماجىلىسىندە زەينەتتى دەمالىسقا شىعۋىما بايلانىستى مەنى قىزمەتتەن بوساتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ال جەلتوقساننىڭ 16-دا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى بولدى. ونى ءوزىم اشىپ، ك و ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گ. رازۋموۆسكيگە ءسوز بەردىم. ول مەنىڭ زەينەتتى دەمالىسقا شىعۋىما بايلانىستى ساياسي بيۋرونىڭ شەشىمىن وقىپ بەرىپ، ماعان تىلەگىن ايتىپ، ىستىق ىقىلاسىن ءبىلدىردى. ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا گ. كولبيندى سايلادى. جەلتوقساننىڭ 17- كۇنى ساعات 11-دە ماعان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى و. س. ميروشحين تەلەفون سوقتى. ورتالىق كوميتەتكە كەلۋىمدى ءوتىندى.
- جايشىلىق پا؟ مەن زەينەتتى دەمالىستامىن عوي؟ - دەپ ەدىم، ول:
- الاڭعا ءبىر توپ جاستار جينالدى. ولار كەشە وتكەن ورتالىق كوميتەتتىڭ پلەنۋىمىنىڭ شەشىمىن دۇرىستاپ ءتۇسىندىرىپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى. جينالعانداردىڭ الدىندا سويلەپ، ءىستىڭ ءمان- جايىن ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز دۇرىس بولار ەدى، - دەپ جاۋاپ بەردى.
- جاقسى، - دەپ جانە مەن مىنانى سۇرادىم.
- كولبين كەلىسە مە بۇعان؟ ميروشحين تەلەفون تۇتقاسىن كولبينگە بەردى. ول ورتالىق كوميتەتكە كەلىپ، جاستار الدىندا سويلەۋىمدى ءوتىندى. مەن كەلىسىمىمدى بەردىم. تابان استىنان جينالىپ، ايتقان جەرگە باردىم. ءبىرىنشى حاتشىنىڭ كابينەتىنە كىرسەم، بيۋرو مۇشەلەرى تۇگەل جينالىپ، الاڭعا جينالعاندارعا نە ىستەۋ كەرەكتىگىن اقىلداسىپ وتىر ەكەن.
كولبين ەكى ادامعا: نازاربايەۆ پەن كاماليدەنوۆكە جاستار الدىندا سويلەۋدى ۇسىندى. ماعان ءسىز بىلاي ەتسەڭىز قايتەدى دەگەن تاپسىرما بولمادى. كولبيننىڭ كابينەتىندە باقانداي ەكى ساعاتتاي تاپجىلماستان وتىردىم. ءتىپتى مەنىڭ ءسوز سويلەۋىم تۋرالى اڭگىمە كوتەرىلگەن جوق. سوسىن كولبين ماسكەۋمەن بايلانىسىپ، الدەكىممەن سويلەسە باستادى. اڭگىمەسىنە كەدەرگى بولمايىق دەپ، ميروشحيننەن باسقامىز شىعىپ كەتتىك. اراعا از- كەم ۋاقىت سالىپ، كولبين بارلىق بيۋرو مۇشەلەرىن جيناپ، ولارعا قوسىپ مەنى شاقىردى. كىرگەن بويدا ول ماعان:
- ءسىز بوسسىز، دەم الا بەرىڭىز. ءبىز ءوزىمىز- اق ءتيىستى شارا قولدانىپ، تارتىپكە كەلتىرەمىز، - دەدى.
مەن شىعار الدىندا ميروشحيننەن:
- نە ءۇشىن شاقىرتتى؟ نەگە سويلەتپەدىڭىزدەر؟ - دەپ سۇرادىم. ول بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:
- اقىلداسا كەلىپ سىزگە الاڭعا شىعىپ سويلەۋىڭىزدىڭ قاجەتى بولا قويماس دەپ شەشتىك.
1987 -جىلى ماۋسىم ايىندا ماسكەۋدە وتكەن ك و ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا ماعان الاڭعا شىعىپ، ءسوز سويلەۋگە رۇقسات ەتپەگەنىن ميروشحين تاعى دا راستادى.
« قونايەۆتىڭ ءۇش جىل بويى قۋعىن- سۇرگىن كورۋى ال كولبين قونايەۆتىڭ سويلەۋىنە ءوزى رۇقسات بەرمەگەنىنە قاراماستان، ونى ايىپتاۋعا كوشتى. الماتىداعى كوتەرىلىستى اياۋسىز باسىپ- جانشىپ، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ 99-ىن سوتتاپ، 83 ادامدى 2 جىلدان 15 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىپ، ەكەۋىنىڭ ءولىم جازاسىنا كەسىلۋىنە مۇرىندىق بولدى. سونىمەن قاتار، قونايەۆتىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇستى.
«الاڭعا شىعىپ سويلەمەدى» دەپ جالا جاپتى. ول تۋرالى ديمەكەڭ: «ايتسە دە، ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ كولبين ءسوز سويلەگەن جەرىندە اۋزى- باسى قيسايماي مەنى الاڭعا جينالعاندار الدىندا سويلەۋدەن ءۇزىلدى- كەسىلدى باس تارتتى دەپ ايىپتاۋمەن بولدى. مەنىڭ ەستۋىمشە، رەسپۋبليكانىڭ بىردە- ءبىر باسشىسى الاڭعا شىققان جاستارعا پلەنۋمنىڭ ءمان- جايىن دۇرىستاپ ءتۇسىندىرىپ بەرمەگەن. ونىڭ ورنىنا ولار «مۇزداي قارۋلانعان ميليتسيانى»، اسكەردى قارسى قويىپ، جينالعانداردى اياۋسىز جازالاعان. قانشاما ستۋدەنتتەر مەن جۇمىسشىلار جازىقسىز جاپا شەكتى.
قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، وقيعاعا قاتىسقانى ءۇشىن نەمەسە ولاردى قولداعانى ءۇشىن بىرنەشە مىڭداعان ستۋدەنتتەر وقۋ ورىندارىنان شىعارىلعان، كوبىسى وقۋدى تاستاپ كەتكەن. قىرشىن جاستاردىڭ توگىلگەن قانى ءۇشىن، ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان جۇزدەگەن قىزدار مەن جىگىتتەردى جازىقسىزدان جازىقسىز سوققىعا جىعىپ، تۇتقىنداعانى ءۇشىن كىم جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس؟ بۇل سۇراۋ بەلگىسىن تالاي ادامنىڭ تۇسىنا باتتيتىپ قويۋعا بولادى»، - دەپ جازادى.
مىنە، وسىدان كەيىن- اق قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1987 -جىلعى 7، 9 -پلەنۋمدارى قونايەۆتىڭ قاتەلىكتەرىن اشكەرەلەۋ ناۋقانىنا ارنالدى. ءبىر كەزدەرى ءوز قولىمەن وسىرگەن مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوپشىلىگى قونايەۆقا قارسى ءسوز سويلەدى. جازۋشىلار مەن ونەر ادامدارىنا دا قونايەۆقا قارسى سوزدەر ايتقىزىلدى. سونداي جيىنداردىڭ بىرىندە جازۋشى سافۋان شايمەردەنوۆ ديمەكەڭ تۋرالى:
«ول تىم سۇرىقسىز! سۇرىقسىزدان ۇلكەن سىلكىنىس كۇتپەڭىزدەر. ول ۇلتشىل ەمەس. ول ءوزىنىڭ اينالاسىنا تازا ەمەس ادامداردى جيناپ الىپ، سولاردىڭ مۇددەلەرىمەن ءومىر ءسۇردى. دالىرەك ايتساق، قونايەۆ - ناعىز تامىر- تانىستىقتىڭ جەمىسى، سونىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى. ول - ەشقاشان دا جالپى حالىقتىق مۇددە بيىگىنە كوتەرىلمەگەن ادام»، - دەپ ايىپتاۋعا دەيىن باردى.
ال قونايەۆتىڭ ءوزى باسىنان وتكەن وسى ءبىر قيىن كۇندەردى بىلاي ەسكە الادى: «ەشقانداي قاتىسىم بولماعانىنا قاراماستان «الماتى وقيعاسىن» باستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى دەپ مەنى نىساناعا الدى. ءتۇپ ەتەكتەن شاپ بەرىپ ۇستاۋدىڭ نەبىر ايلا- شارعىسى جاسالدى. جەلتوقسان وقيعاسى وتكەننەن كەيىن ءۇش جىل بويىنا مەنى جانە مەنىڭ جاقىندارىمدى قۋعىنداۋمەن بولدى. ول ءۇشىن ار- ۇياتتان بەزگەن جۋرناليست سىماقتار مەن عالىم سىماقتاردى ايداپ سالىپ، ەكى كىسى باس قوسقان جەردە جامانداپ، ءسوز سويلەدى، گازەت بەتتەرىندە قۇلاش- قۇلاش «سىن» ماتەريالدار جاريالادى.
باياعىدا ءبىر بايعۇس: «وتىرسام وپاق، تۇرسام سوپاق دەيدى. قاتتى جۇرسەم «قۋاياق» دەيدى، سويلەسەم «تاق- تاق» دەيدى، سويلەمەسەم اقىماق دەيدى. جوعارى قاراسام «شاپىراش» دەيدى، تومەن قاراسام «سۇزبە» دەيدى» دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي، ساداق تارتقان وقتاي ءجۇردىم بە دەسەم، تۇس- تۇستان جالا جاۋىپ، جاعاعا ۇمتىلاتىندار جوق ەمەس ەكەن. تەلەديدار، راديو، گازەت- جۋرنالداردىڭ ەسىگى مەن ءۇشىن تارس جابىلدى. ماڭىما دا جۋىمادى، ماڭايلاتقان دا جوق. ول ول ما، تابالدىرىعىمنان كىسى اتتاتپاي قويدى. مەن تۋرالى جازىلىپ جاتقان نەشە ءتۇرلى ماتەريالدارعا كوزقاراسىمدى ءبىلىپ، پىكىر الماسۋعا كەلگەن جۋرناليستەردى دە «ءيت قوسىپ قۋدى». «ۆاشينگتون پوست» گازەتىندە ماقالا جاريالاندى. ءتىلشى مەنىمەن كەزدەسۋدىڭ وڭايعا تۇسپەگەنىن جازىپتى. ءبىز شىنىندا دا قالا سىرتىندا جۇزدەستىك.
سالعان جەردەن ول مەنەن:
- ءسىز باس بوستاندىعى بار ازامات ەمەسسىز بە؟ - دەپ سۇرادى. نە دەپ جاۋاپ بەرگەندەيسىز؟ ارينە، باس بوستاندىعى بار اداممىن، ءبىراق... ودان ءارى جىلىكتەپ بەرۋ وڭايعا تۇسپەدى. ارينە، مەنىڭ دالەلدەرىمدى مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان ات ارىتىپ، تون توزدىرىپ كەلگەن جۋرناليست تۇسىنە قويار دەيسىز بە؟» - دەپ ەسكە الادى.
قونايەۆ سولاي كولبيننىڭ ءۇش جىلدىق شابۋىلىنا توتەپ بەردى. ءۇي قاماقتا وتىرعانداي بولدى. ءبىراق حالىقپەن بايلانىسى ءۇزىلىپ، ادامدارمەن ارالاسا الماي قالسا دا ەشكىمگە وكپە ارتقان جوق. وعان قوعام قايراتكەرى كەڭەس اۋحاديەۆتىڭ: «1985 -جىلى باستالىپ، 1986، 1987 - جىلدارعا ۇلاسقان بايبالامدار ديمەكەڭنىڭ جۇرەگىنەن قان تامشىلاتىپ، ورتەپ- كۇيدىرىپ، ساناسىن تىلگىلەپ جاتتى عوي. ءبىراق ديمەكەڭ بارىنە شىدادى. «مەن - ادالمىن، وتتاي بەرىڭدەر» دەپ جايباراقات وتىرعان سياقتى. ەڭبەگىن بۇلداپ، ەشكىمگە وكپە ارتقان ەمەس. كوزى جۇمىلعانشا «قالىڭ ورماندا تەك بيىك قاراعايدىڭ باسىن عانا جەل شايقايدى، حالقىما وكپەم جوق«دەۋدەن تانباي كەتتى»، - دەگەن سوزدەرى دالەل.
ءتىپتى ءوزىن ىزدەپ بارعان جۋرناليست سەرىك ءابدىرايىم ۇلىنا اعىنان جارىلىپ سۇحبات بەرىپ، ارتىنان جاريالاۋعا بولاتىن سۇراقتاردى ءوزى ىرىكتەپ: «قالعانىن ءوزىڭ تاياق جەمەيتىن كەزدە جاريالارسىڭ. كەتپەننىڭ باسىن باسساڭ، سابى ماڭدايىڭا تيەدى، قاراعىم. سەندەر جاسسىڭدار عوي، بولاشاقتارىڭ بار»، - دەپ ءوزىنىڭ قىساستىق كورىپ وتىرعانىنا قاراماستان، ادام بالاسىنا زارەدەي زيانىن تيگىزبەۋگە بارىن سالعانى - ادامگەرشىلىكتىڭ شىڭى ەمەي نەمەنە؟ قونايەۆ ءوزى ءجيى ايتاتىن «ادامدىق قالىپتى بيىك ۇستاۋ - كىمگە دە بولسا ۇلكەن سىن. ادامگەرشىلىك دەگەن اسىل قاسيەتتى الاسارتىپ الماساق ەكەن. ءومىر وزەگى - وسى، ازاماتتىق جول دا - وسى» دەگەن پرينتسيپپەن ءومىر ءسۇردى، سولاي ومىردەن ءوتتى ... ەسىمى ءالى كۇنگە دەيىن ەل اۋزىندا تەك جاقسى قىرىنان جۇرگەن قونايەۆ قانداي باقىتتى ادام ...
اۆتورى: مارفۋعا شاپيان
islam.kz
