مۇحتار ماعاۋين. جەر - قازاقتىكى
حات جولداۋشى- قازاق ادەبيەتىنىڭ كوزى تىرى كلاسسيگى مۇحتار ماعاۋين اعامىز. مۇحاڭ قازىر ۆاشينگتوننىڭ ىرگەسىندەگى روكۆيلل كەنتىندە تۇرىپ جاتىر. ەڭ باستى جاڭالىق، جازۋشى «شىڭعىس حاننىڭ» ءتورتىنشى كىتابىن ءتامامداپتى. ءتورت كىتاپتان تۇراتىن اسا قۇندى بۇل ەڭبەكتىڭ قازاق تاريحى عىلىمىنا زور بەتبۇرىس جاسايتىنىنا، ۇلتتىق تاريحىمىزدى زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋدى جاڭا ارناعا بۇرىپ، باياندى قالىپقا تۇسىرەتىنىنە دە ەش كۇمان كەلتىرمەيمىز.
«سوڭعى ءۇش- ءتورت ايدا شىعارمالارىمنىڭ 22 تومدىق تولىق جيناعىن ءتۇزىپ قويدىم» دەپتى جازۋشى. بۇعان دا قاتتى قۋاندىق.
م. ماعاۋين گازەتكە قازىرگى ءتىلبۇزار ساۋاتسىزدىق تۋرالى جاڭا، بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان ماقالاسىن جىبەرىپتى. قۇداي قالاسا، گازەتىمىزدىڭ الداعى نومىرلەرىنىڭ بىرىنەن بۇل ماقالانى وقيتىن بولاسىزدار.
الىستا جاتقان اعامىزدى الاڭداتىپ وتىرعان تاعى ءبىر ماسەلە - جەر ماسەلەسى. «جەر تۋرالى تالاس قىزىپ جاتىر عوي، بۇل رەتتە جۇرتىمىز ارەكەتسىز قالماۋى كەرەك» دەيدى م. ماعاۋين. جازۋشى وسىدان 17 جىل بۇرىن «جەر - قازاقتىكى!» دەگەن ماقالا جازعان ەكەن. بۇل ماقالا كەزىندە كسەروكسپەن كوبەيتىلىپ، جەر تۋرالى زەرتتەۋلەر جاساپ، داۋىس كوتەرىپ جۇرگەن جازۋشى، جۋرناليست ساپابەك ءاسىپ اقساقالدىڭ تىلەگى بويىنشا قازاقستان پارلامەنتىنىڭ مۇشەلەرىنە تاراتىلىپ تا بەرىلىپتى. ماقالانىڭ ءوزى «جۇلدىز» جۋرنالىندا (№8, 1999 -جىل) جاريالانعان.
ءبىز بۇگىن مۇحتار ماعاۋيننىڭ وسى ماقالاسىن وقىرماندار نازارىنا قايتا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. جازۋشىنىڭ ويى مەن ءسوزى ەسكىرۋ بىلاي تۇرسىن، قايتا بۇرىنعىدان دا وتكىرلەنە، ءوتىمدى بولا تۇسكەندەي.
بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىندەگى بارلىق جەر - قازاق حالقىنىڭ جەكەمەنشىگى بولىپ تابىلادى. قازاق حالقىنىڭ جەكەمەنشىگى. دالاسى مەن تاۋى، ورمانى مەن قۇمى، جازيراسى مەن ءشولى، وزەنى مەن كولى. ۇستىندەگى بارلىق يگىلىك، استىنداعى بارلىق قازىنا. تۇگەلدەي قازاققا تيەسىلى.
البەتتە، قازاق- اتا يەلىگىندەگى جەر كەسىمى بۇدان الدەقايدا مول ەدى. وسى عاسىردىڭ اۋەلگى بولىگىندە، سوۆەتتىك جاڭا شەكارا مەجەسى سىزىلعاندا ورىس قاراۋىنا كەتكەن: ق ۇلىندى دالاسى مەن ومبىنىڭ تۇستىگى، ورىنبوردىڭ قالاسى مەن سولتۇستىك- باتىس مويناقتاعى قارا توپىراقتى بىرنەشە اۋدان، ەدىلدىڭ بەرگى بەتى - قيعاش پەن بوزان ارالىعىنداعى سۋلى، نۋلى ءوڭىر؛ رەسەي ءبىزدى ءوزى عانا تالاعان جوق، تىنىسى تارىلسىن، قولى بايلانىپ، اياعى تۇسالسىن دەپ، عاسىرلار بويى قازاقتان ەنشىسى بولىنبەگەن قارا قالپاقتى وزبەككە وتكىزدى، تازا قازاق قونىستانعان ءۇشقۇدىق پەن تامدىنى توڭىرەگىمەن تۇگەل كەسىپ بەردى، ونىمەن دە توقتامادى، تۇپكى جوسپار - قازاقستاندى بولشەكتەپ، ءبىرجولا ىدىراتۋدىڭ باستاماسى رەتىندە اۋەلى بوستاندىق اۋدانىن، سودان سوڭ مىرزا ءشول ايماعىن ءتىلى مايدا اعايىنعا ەنشىلەدى؛ سوۆەتتەن بۇرىنعى، پاتشالىق رەسەي وزبىرلىق وتار بولىسىندە قىتايمەن مامىلە تاۋىپ، ىلەنىڭ باسى - كۇنەس پەن تەكەستى، تارباعاتايدىڭ شىعىسى، قاراماي، جايىردان تارتىپ، بوعداعا دەيىنگى بايتاق اتىراپتى، بۇكىل ءور التايدى وردالى قالىڭ قازاقتان كەسىپ تاستاپ ەدى؛ «تىڭ كوتەرۋ» اتالعان، قازاقتى ءبىرجولا جانىشتاۋ ناۋقانى كەزىندە رەسەيگە اتاۋسىز كەتكەن قانشاما كولحوز، سوۆحوز اۋماعىن ايتپاعاندا، ءبىزدى موڭعول ەلىمەن جالعاستىرىپ جاتقان، اينالاسى ات شاپتىرىم عانا جالعىز جازاتىر القابىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى - قاتارلاس قازاق اراسىنا سىنا قاعىلدى، ەندى بايان- ولگەيدەن قاتىناۋ ءۇشىن ەكى رەت شەكارادان ءوتۋ كەرەك بولىپ تۇر.
سىرتتا قالعان، جات جۇرتقا كوز سۇزگەن ەلدىڭ زارىن، جىرتقىش يمپەريالاردىڭ، وكتەم حالىقتاردىڭ زورلىعىمەن يەسىنەن ايىرىلىپ، باسقانىڭ تابانىنا تۇسكەن جەردىڭ مۇڭىن ايتىپ تاۋىسا المايسىز. مەن زاماننان زامان وزعاندا، وسى اتامەكەن جەرلەردىڭ ءبىرازى قازاققا قايتىپ ورالارىنا نىق سەنەم. سونىمەن قاتار، بولاشاقتان ءۇمىت كۇتە وتىرىپ، بۇگىنىمىزگە ءتاۋبا دەۋگە ءتيىسپىز. ول ءتاۋبا - تاۋەلسىزدىك، الەم قاۋىمداستىعى مويىنداعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۋ كوتەرۋى. قالاي دەسەك تە، ايىرىلعانىمىزدان - ساقتاپ قالعانىمىز كوپ ەكەن: قامتىعان كولەمى جونىنەن العاندا، قازاقستان - الەمدەگى ەڭ بايتاق ەلدەردىڭ ءبىرى، رەسەي، قىتاي، امەريكا قۇراما شتاتتارى... تاعى ءبىر الىپ ەلدەردىڭ وكشەسىن باسىپ، توعىزىنشى ورىندا تۇر، ازىرشە جەر كولەمى جونىنەن العاندا، ال بۇل جەرىڭىزدىڭ ءۇستى بەيىش، استى كەنىش، بايلىعىنا ەشكىم شەندەسە المايدى. بايتاق ەل، باي ولكە.
بۇگىن سول بايتاعىڭىز بوجىرادى، بايلىعىڭىز تالاندى، التىن وردانى جوقتاۋ جىرلارىنىڭ بىرىندە ايتىلعانداي، ازامات ازدى، جۇرت توزدى. ءبىراق قاسيەتتى قارا جەر - قازاق جەرى تابانىمىزدىڭ استىندا تۇرعاندا، ءبارى دە قالپىنا كەلەر، ەل - ەڭسەسىن جازىپ، ەر - مۇراتىن تابار دەپ ويلاۋشى ەدىك. قارا جەردەن تابانىمىز تايماي تۇرسا... ەندى سول، قاسيەتتى قارا جەردىڭ وزىنە قاتەر ءتونىپتى. اسپان قۇلاعان جوق، توپان قاپتاعان جوق، وزىنەن ءوزى قۇردىمعا كەتپەك. وزىنەن- ءوزى ەمەس. وزگەشە ءبىر كۇشتەردىڭ دۇمپۋىنەن. بۇرىنعى مىڭ زورلىقتان استام جالعىز- اق اۋىز توزاقى سوزبەن. ول - «جەر ساتىلادى!» - دەگەن ءسوز.
جەردى ساتۋ، دالىرەك ايتساق، كەڭبايتاق قازاق جەرىنىڭ قۇيقالى، كەنىشتى ءبىراز بولىگىن ءوزىنىڭ، ولەكسە ءۇرىم- بۇتاعىنىڭ جەكەمەنشىگىنە كەسىپ الىپ، قالعان قانشاما ايماقتى قالتالى كەلىمسەكتەرگە ۇلەستىرىپ، وسى جەردىڭ بايىرعى تۇرعىنى قازاقتاردى ماڭگىلىك قۇلدىققا بايلاۋ - سوۆەتتەن تۇلەپ ۇشقان كوسەمدەرىمىزدىڭ كەنەزەسىن كەپتىرگەن مۇنارلى مۇراتى بولاتىن.
بۇگىن ەمەس، بۇدان التى- جەتى جىل بۇرىن، ءبىز - بوستاندىققا جەتتىك، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الدى دەپ، قۇرعاق قۋانىشقا لەپىرىپ جۇرگەن، ولار - يەسىز مال، قيساپسىز بايلىققا كەز بولىپ، كەنەۋسىز ۇرلىققا كوشكەن، بار بيلىكتى ءبىر- اق ماقساتقا - جەكە باسىنىڭ پايداسىنا عانا جۇمساپ جاتقان، بۇدان دا زور وكتەمدىككە - جاڭا ميللياردتارعا جول اشقان اۋەلگى كەزەڭدە. جەردى ساتپاي، ياعني، جەكەمەنشىك ەسەبىندەگى تاۋارعا اينالدىرماي، ءىسىمىز وڭالمايدى دەپ وزەۋرەدى. ورىس السا قايتەدى، ورمان السا قايتەدى، باسقا ءبىر جاققا ارقالاپ الىپ كەتپەيدى، بۇيداسى وزىمىزدە ەمەس پە دەپ كولگىرسىدى. تەزىرەك ۇلەستىرەيىك دەدى. بارلىق ىستە كونبىس قازاق ءدال وسى جولى دۇركىرەي كوتەرىلدى. جەر - انامىز، ساتۋعا بولمايدى، انامىزدى ساتساق، وڭبايمىز دەستى. وسى ورايدا قانشاما قيسىندى ءۋاج ايتتى. الدە، باسقا، ماڭىزدىراق، ياعني داۋ- دامايسىز، ەڭبەكسىز ءتۇسىمى مول شارۋالارعا الداندى ما، الدە كوپتىڭ سەسىنەن قايمىقتى ما، جەردى ساتۋ تۋرالى اڭگىمە توقتالدى، ءبىراق وشپەدى، بىقسىپ، تۇتىندەدى دە جاتتى.
ساتۋ كەرەك... شىركىن، ساتسا عوي... ەڭ عاجابى، پرەزيدەنتىڭىزدەن باستاپ، ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىزدىڭ بارلىق ءىسىن كۇستانالاپ، تەرىسكە بۇراتىن، سونىمەن قاتار، تاۋەلسىزدىگىڭىزگە كەكەتە، كۇلە قاراپ، قازاقتى كەمشىن ءناسىل دەپ جاريالاعان، قازاق ءتىلىن ادامزات تىلدەرىنىڭ قاتارىنان شىعارىپ تاستاعان، كىسىلىك كەيىپتەن جۇرداي ماڭگۇرت- پودونوكتوردىڭ ءوزى وسى جەر ساتۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە بيلەۋشىلەرمەن اۋىزداس شىقتى، جەردى جەكەمەنشىككە وتكىزسەك قانا كوسەگەمىز كوگەرەدى دەستى، ارينە، «اناڭدى...» - دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلمەيتىن سابازدار قازاقشا ەمەس، ورىسشا ايتتى، ال ولارعا سول تىلدە «يدي تى الگى مىقتىعا» دەپ، ساباپ الاتىن ءبىر بۇزىق شىقپادى، بالكىم، ايتقىسى كەلمەدى، قولى بارمادى، ءدال وسى ارادا - ءتىل ماسەلەسى سياقتى، جەر ماسەلەسىندە دە ۇكىمەتىمىزبەن ۇندەس كەلىپ وتىر عوي، ال قازاق پاتشا زامانىنان بەرى ۇلىقتى سىيلاپ ۇيرەنگەن.
اقىرى، الگى سىلىمتىكتەردىڭ ايتقانى دۇرىسقا شىقتى: جەر ساتۋعا تۇسكەن جوق، سونىڭ كەسىرىنەن، كوسەگەمىز كوگەرگەن قايدا، بوزاردىق، قۋاردىق... ازدىق، توزدىق... قازىرگى ەكونوميكالىق اۋىر جاعداي، حالىقتىڭ قايىرشى تۇرمىسى... ەمەس، - ەكونوميكا ورلەپ بارادى، حالىق بايىپ بارادى، جوق، ول ەمەس، ول ەمەس، مىنا جالقاۋ، اقىلسىز ەلدى باسقارۋ، تەجەۋسىز بيلىك جولىنداعى كۇتپەگەن قيىندىقتار، البەتتە، سول جەردىڭ ساتىلماي قالعانىنىڭ زاردابى... دەگەن شەشىمگە كەلەدى ءبىزدىڭ سۇيىكتى ۇكىمەتىمىز، تۋىسقان كوسەمدەرىمىز. ءسويتىپ، بىقسىپ جاتقان شالانى، ۇستىنە شيكى مۇناي قۇيىپ، قايتادان ۇرلەپ، وپ- وڭاي تۇتاتادى دا، قاۋقارسىز پارلامەنتكە جەر تۋرالى زاڭ جوباسىن ۇسىنادى. جازعى دەمالىسقا اسىعىپ وتىرعان پارلامەنت بۇل جولى دا بىرلىك، ىنتىماق تانىتتى، جان قيناماي، اتالمىش زاڭدى العاشقى وقىلۋىندا ماقۇلداندى دەگەن شەشىم شىعاردى. ونىڭ ءمانىسى - كەلەسى وقىلىمدا زاڭنىڭ قۇرعاق جەرىن مايلايدى، كەتىك جەرىن سىرلايدى، سويلەمىن ميپازدايدى، ءسوزىن جىلميتادى - تۇتاسىمەن، ءبىرجولا قابىلدايدى. ول دەگەن - جەر - جەكەمەنشىككە ساتىلادى دەگەن ءسوز.
«جەر - ساتىلادى!» - دەيدى ۇكىمەت پەن پارلامەنت. ولاردىڭ ارتىندا كىم تۇرعانى بەلگىلى.
«جەر ساتىلمايدى!» - دەيدى حالىق - بۇگىنگى كوزى اشىق بۇكىل قازاق قاۋىمى. ولاردىڭ ارتىندا مىڭ جىلدىق تاريح، وتكەن ارۋاق اماناتى، كەلەشەك ۇرپاق مۇددەسى تۇر.
ەڭ الدىمەن ايتارىمىز - جەردى ساتۋعا ەشقانداي قۇقىقتىق نەگىز جوق. ويتكەنى بۇل جەر - قازاق حالقىنىڭ جەكە مەنشىگى. اتا- باباسىنىڭ قانىمەن جۋىلعان، سۇيەگىمەن تىڭايتىلعان. توقسان توعىز بۋىن اۋلەتىن وسىرگەن. بۇعان - وتكەن تاريح كۋا.
قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسى - وسى وڭىردەگى بايىرعى جۇرت قازاق حالقىنىڭ اتا مەكەنى بولىپ تابىلادى. قازاقتاردا باسقا ءبىر مەكەن، باسقا ءبىر وتان جوق. ياعني، قازاق حالقى تەك قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى شەگىندە عانا ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ، ۇلت مادەنيەتىن دامىتا الادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى - قازاق حالقىنىڭ بىردەن- ءبىر ۇلتتىق مەملەكەتى. بۇل جاعداي تەك تەرريتوريالىق يەلىك ارقىلى عانا ەمەس، حالىقتىڭ عاسىرلار بويى وتكەن تاريحي جولىمەن دە تىعىز بايلانىستى.
العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس ىدىراعاننان سوڭعى كەزەڭدەگى تاريحتا ءىزى قالعان ساقتار، ۇيسىندەر، قاڭلىلار جانە عۇندار - قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى اتا- بابالارى. سولار قۇرعان تايپالىق بىرلەستىكتەر ءبىزدىڭ ارعى بابالارىمىزدىڭ وسى وڭىردە ورنىعىپ، ۇرپاققا ۇرپاق جالعاۋىنا نەگىز بولدى. قازىرگى قازاقستان جەرىنە تىكەلەي قاتىستى ۇلى تۇرىك قاعاندىعى، ونىڭ ىشىندە باتىس تۇرىك قاعاندىعى، ودان سوڭعى تۇركەش قاعاندىعى، قارلۇق قاعاندىعى، وعىز مەملەكەتى، قاراحان حاندىعى، قيماق جانە قىپشاق بىرلەستىكتەرى - ءبىزدىڭ ەجەلگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل زامانداردا (V-XІІ عاسىرلار) ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز وزدەرىنىڭ ەلدىك داستۇرلەرىن قالىپتاستىردى، اسكەري زور قۋاتقا جەتىپ، ءوز كەزەڭىنە ساي مادەنيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىن تۋدىردى. التىن وردا زامانىندا، ونىڭ قۇرامىنداعى، قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىن قامتىعان كوك وردا تۇسىندا (XІІІ-XV عاسىرلار) ەلدىك سانا ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى، كەيىن قازاق اتالعان حالىقتىڭ ۇلتتىق بەينەسى، وزىندىك سىپاتى، ناقتى مەكەن- جايى بۇرىنعىدان گورى ايقىندالا ءتۇستى.
التىن وردانىڭ ىدىراۋ كەزەڭىندە قۇرىلعان، العاش رەت 1456 -جىلى تۋ كوتەرگەن قازاق ورداسى قازاق حالقىنىڭ ءوز ەسىمىمەن اتالعان ۇلتتىق مەملەكەتى بولىپ تابىلادى. وسى ءبىر تۇستا جالپىتۇرىكتىك ورتاق ارنادان ءبولىنىپ، قازاق اتتى ەتنونيم ءبىرجولا ورنىعادى. قازىرگى تاۋەلسىز رەسپۋبليكا شەگىندەگى جۇرت - قازاقتار دەپ، ال ولاردىڭ جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىمى قازاق ورداسى، نەمەسە قازاقستان دەپ اتالا باستايدى. قازاق ورداسى ءوزىنىڭ قۋاتىنىڭ شارىقتاۋ كەزەڭىندە قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىن جانە ونىمەن شەكتەس تاعى ءبىرتالاي ايماقتى يەلەنەدى. قازاق سول زامانداعى اسا ءىرى حالىقتاردىڭ بىرىنەن سانالاتىن. XV عاسىردىڭ اياق كەزىندە حالقىنىڭ ۇزىن سانى ميلليوننان اسسا، XVІІІ عاسىردىڭ باس كەزىندە ءۇش ميلليونعا جۋىقتايدى. ەلدى ەرىكتى سايلاۋ - قۇرىلتاي شەشىمى نەگىزىندە اق كيىزگە كوتەرىلگەن حان باسقارسا، جەكەلەگەن ۇلىس- رۋلاردى سۇلتاندار، بيلەر باسقارادى.
قازاق حاندىعىنىڭ ۇلتتىق ۇرانى - «الاش»، باس تاڭباسى (گەربى) - تورە تاڭبا، باس بايراعى - تورە تاڭبالى قىزىل تۋ بولدى. قازاق ورداسىنىڭ استاناسى تۇركىستان قالاسى بولدى. قازاق ورداسىن سول زامانداعى ءىرى مەملەكەتتەر - رۋسيا مەن يران، بۇقار حاندىعى مەن جوڭعاريا - الىس- جاقىن كورشىلەردىڭ ءبارى مويىندادى. قازاق ورداسى كورشى مەملەكەتتەرمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورناتتى، كەرۋەن تارتقان ساۋدا ءىسىن جونگە قويدى، ورتالىق ازياداعى جانە ونىمەن شەكتەس ايماقتارداعى ساياسي جانە ەكونوميكالىق ومىرگە بەلسەنە ارالاستى. ۇلتتىق مادەنيەتىن، ادەبيەتى مەن ونەرىن دامىتتى. قازاق ورداسى ءتورت عاسىرداي ۋاقىت بويى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن، ۇلتتىق تۇتاستىعىن جانە باسىرە تەرريتورياسىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن تىنىمسىز كۇرەس جۇرگىزدى. بۇل اۋىر سوعىستاردا قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتادى، اتامەكەن جەرىن جاۋعا الدىرماي، كەيىنگى ۇرپاعىنا ميراس ەتىپ قالدىردى.
قازاق ورداسىنىڭ ەڭ سوڭعى حانى كەنەسارى شەيىت بولعان، ەل ءوزىنىڭ ەكى جارىم مىڭ جىلدىق ۇلتتىق مەملەكەت جۇيەسىنەن، عاسىردان عاسىرعا ۇلاسىپ، حالىق مۇددەسىن قورعاپ كەلگەن زاڭ جورالعىلارىنان ايىرىلعان وتارلىق اۋىر كەزەڭ - اۋەلى پاتشالىق رەسەي بيلىگىندەگى، كەيىن سوۆەتتىك رەسەي ەزگىسىندەگى ءجۇز ەلۋ جىلدىق زۇلمات زاماندا قازاق حالقىنىڭ ار- نامىسى عانا اياققا باسىلعان جوق، جۇرتى توزىپ، جەرى تالان- تاراجعا ءتۇستى.
ءبىر زامانداعى كەۋدەسى بيىك قازاق ءوز ەلىندە وگەي حالگە جەتتى، بار بيلىك، بار يگىلىك كەلىمسەكتەردىڭ قولىنا ءوتتى. تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرسەك تە، ءبىر جارىم عاسىرلىق كەمشىن، وتارلىق سانادان ارىلماعان بۇگىنگى كۇنى قازاقتىڭ اتا مەكەن جەرىن تالاپايعا سالۋ تۋرالى ماسەلەنىڭ كوتەرىلۋى - ەجەلگى وتارلىق ساياساتتىڭ جالعاسى، دامىعان، جەتىلگەن، جاڭا ءبىر كورىنىسى دەپ باعالانۋعا ءتيىس. جاي عانا كورىنىس ەمەس، جاڭا ساتى عانا ەمەس، ءتۇيىندى، شەشۋشى ارەكەتى. اقتابان- شۇبىرىندىدان قايتا كوتەرىلدىك، 32-جىلعى اشارشىلىق اپاتىنان سوڭ ورتامىز تولماسا دا، وڭالا باستادىق، ال اتامەكەن جەرىمىز ساتۋعا كەسىلىپ، ساۋدادان وتكەن سوڭ ءبىرجولا جويىلۋعا بەت الامىز، وڭبايمىز، وڭالمايمىز، حالىق رەتىندە قۇرىپ بىتەمىز. اسىرەسىز اقيقاتى وسى.
مىنە، جەتى- سەگىز جىل بولدى، جەردى ساتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەننەن بەرى قازاق زيالىلارى دالەلدى ءسوزدىڭ ءبارىن ايتتى، رەنجىدى، اشىندى، نازالاندى، ءبىراق ۇكىمەتىمىز بەن كوسەمدەرىمىز سونىڭ ەشقايسىسىن دا ءىلتيپاتقا المادى، جەردى ساتۋ تۋرالى نيەتىنەن قايتپادى، ەندى، حالىق قالجىراعان، ازامات ەسەڭگىرەگەن كەزدە ەسكى ۇرانىن قايتا كوتەرىپ، بىردەن پارمەندى ارەكەتكە كىرىسىپ وتىر. بۇل تاراپتاعى زاڭىن جارىم- جارتىلاي بەكىتىپ تە قويدى. جەردى ساتۋ - يگىلىككە باستايدى دەيدى. يگىلىك بولار، ءبىراق قازاق ءۇشىن ەمەس. جەردى ساتۋ - سورعا باستايدى دەيمىز ءبىز. ويتكەنى جەردى ساتۋ - قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە كەرەعار سۇمدىق.
بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسىن تاعى دا قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى.
وتارلىقتىڭ پاتشالىق كەزەڭىندە قازاق سۋلى، نۋلى، قۇنارلى قونىستارىنان ىعىستىرىلىپ، تاۋعا، قۇمعا، ءشول مەن شولەيتكە قۋىلدى، قازىرگى قازاقستاننىڭ ەڭ قۇيقالى ايماقتارىندا باسقا ۇلت وكىلدەرى وتىر. جەر بولىسكە ءتۇسىپ، جەكەمەنشىككە بەرىلسە، وسى، تىرشىلىككە قولايلى، ءونىم- پايداسى مول، قىمبات ءارى كورىكتى اۋدان- ايماقتاردىڭ بارلىعى دا باسقا ۇلتتاردىڭ قولىنا وتەدى.
وتارلىقتىڭ سوۆەتتىك كەزەڭىندە عالامات اشارشىلىق ۇيىمداستىرىلدى، قازاق حالقىنىڭ دەموگرافيالىق ۇستەمدىگى بۇزىلدى، جات جۇرتتار تاسقىنى جەرگىلىكتى حالىقتى باسىپ كەتتى، ناتيجەسىندە ەل يەسى، جەر يەسى قازاق وتىز پايىزعا دا جەتپەي قالدى، ءبىز وستىك، ولار كەتىپ جاتىر دەگەن بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە تەڭ جارىمعا جاڭا عانا يەك ارتتىق، ول جارىمنىڭ ۇشتەن ەكىسى كامەلەتكە تولماعان، ازىرشە قوعام ومىرىنە ىقپالى كەم بالا- شاعا، جەر بولىسكە تۇسسە، قالاي تارتساڭىز دا، تىم قۇرسا ۇشتەن ءبىر ەسەڭىزدى الا المايسىز، سونداعى قول جەتكەن جەرىڭىزدىڭ ءوزى قانداي بولماعىن جاڭا ايتتىق.
قازاقتىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋىلدا، اۋىل - كەدەي، جەر تۇگىلى، جەمەك ساتىپ الار اقشاسى جوق، ياعني، تازا قازاق قونىستانعان اۋدانداردىڭ ءوزى، تۇگەل بولماسا دا ءتاۋىر بولىگى جات جۇرتتىق قالتالىلاردىڭ مەنشىگىنە كوشەدى دەگەن ءسوز.
جەر ساتىلىپ جاتقاننان كەيىن، كورشىسىنە كوز الارتىپ وتىرعان شەتەلدەر، ونداعى باسقىنشى نەمەسە پايداكۇنەم توپتار مەن جەكەلەگەن بايلار قىرۋار قارجى شىعارىپ، بىزدەگى دياسپورالارى ارقىلى اۋدان ەمەس، تۇتاس وبلىستاردى ساتىپ الۋى حاق.
كورەگەن كوسەمدەرىمىز قۇمارتقان جەر ساتۋ ماسەلەسىنىڭ اۋەلگى ناتيجەسى: جايىقتاعى قازاق- ورىستار، سولتۇستىكتەگى ورىس- ورىستار، ورتالىقتاعى المان- نەمىستەر، تۇستىكتەگى سارت- وزبەكتەر، تاعى ءبىر ايماقتارداعى ۇيعىر، تاتار، كارىستەر، ءار تۇستان سىنالاپ ەنگەن قىتايلار، اللا تاعالا جاراتىپ، اركىم ايداپ اكەلگەن تاعى الپىس حالىق ءارقايسىسى وزىنە عانا مەنشىك كەڭبايتاق الاپقا يە بولادى، بەكىپ العانشا بەس جىلعا شىداي ما، شىداماي ما، قازاقستان قۇرامىنداعى اۆتونوميا تۋرالى اڭگىمە قايدا، وعان جىلاپ كورىسە المايسىز، شەكتەستەرى - اۋدان، وبلىس، ايماعىمەن رەسەيگە، قالاسىمەن، دالاسىمەن وزبەككە قوسىلۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرەدى، ورتالىقتا، شالعايدا قالعاندارى ەۋروپانىڭ ەكى مەملەكەتىنە تەڭ جەرىمىز بار، ءوز الدىمىزعا، ازات، دەربەس ەل بولامىز دەپ جاريالايدى. قۋاتى كەنەۋسىز، قارىندارى توق، ارعى بەتتە قارۋىن سايلاپ، قاراجاتىن قامداپ، اعايىن تۋىسى تاعى تۇر، ءتىپتى، جالعىز ءوزى- اق اش- ارىق، پاناسىز، باسشى- باقانسىز قازاقتى شىناشاعىمەن شەرتىپ قۇلاتۋعا شاماسى جەتەدى؛ ايتتى - ءبىتتى، ەجەلگى قازاق جەرىنىڭ بەستەن ءۇش بولىگى ءتىل تارتپاي كەتتى دەڭىز. قالعان ەكى بولىك جەر - تەك قانا قازاق وتىرعان، قۇمدى، قۇرعاق، قۇنارسىز، شولەيت ايماقتار ەدى عوي، ءالى دە ەكى فرانتسيا، ەلۋ يزرايل سياتىن عالامات بايتاق؛ وسىمەن- اق ەل بولىپ كەتەرمىز دەيسىز عوي، - جوق، بولمايسىز، ويتكەنى وسى قۋاڭ، كەبىر جەرىڭىزدىڭ استى تولعان مۇناي، تاستاق تاۋىڭىزدىڭ قويناۋى، قۇمدى ءشولىڭىزدىڭ ءتۇبى تۇنعان التىن، كۇمىس، تەمىر، كومىر، قازاقتىڭ سورىنا بىتكەن تاعى ءبىر پالەلەر. مانا، تالاپاي ءبولىس كەزىندە مۇنىڭ ءبارىن الدەكىمدەر يەلەنىپ قويعان، الدە ورىس، الدە اعىلشىن، كارىس، نەمەسە، اكەڭ اتىن دا ەستىمەگەن قايداعى ءبىر ءشۇلدىر- بىلدىرلار؛ ارا- تۇرا قازاق تا كەزدەسىپ قالۋى مۇمكىن، ءبىراق مۇنىڭ ءتۇرى عانا قازاق، ءتىلى شالىس، ءدىلى شايتان، ايەلى جويىت، بالاسى جەمىت، دۇنيەدەگى ەڭ جاقسى كورەتىنى - زاماندى بيلەيتىن اقشا، ەڭ جەك كورەتىنى - قازاقشا سويلەيتىن قازاق، وسى كاپىر قازاعىڭىز بار، كاپىر قازاقپەن تۋىستاس باسقا جىرتقىشتارىڭىز بار، تابانىنىڭ استىنداعى جەرى باسقانىڭ بيلىگىنە كوشكەن ءمۇساپىر قازاقتى قۇلدىق جۇمىسقا جەكسە، راقمەت- العىسىڭىزدى ايتىپ تاۋىسا المايسىز، ول قۇلدىققا جەكپەسە، قارا نان، قارا شاي قايدان كەلەر ەدى، ءبىراق كوبىنە- كوپ جەكپەيدى، جالدامايدى، ومە قاپسىن دەيدى، ون ەسە ارتىق تولەپ، تەكتى جۇرتتاردان، شەتەلدەردەن مامان جۇمىسشىلار شاقىرتادى.
ەلىنەن ايىرىلعان، جەرىنەن ايىرىلعان، پاناسىز، دارمەنسىز قازاق قايدا بارادى، قايدا بارادى ەمەس، قانشاعا بارادى؟ ءيا، وزەكتى جان اتاۋلىنىڭ ءبارى باراتىن باقي دۇنيەگە. تەك مەزگىلىنەن بۇرىن جانە جەكە ءوزى ەمەس، اۋىل- ايماعىمەن ەمەس، تۇقىم- جۇراعاتىمەن ەمەس، وردالى جۇرتىمەن، ۇلتىمەن- ۇلىسىمەن - تۇتاس! جەر ساتقاننان سوڭعى جەتەر مۇراتىمىز وسى - ۇلت رەتىندە جويىلامىز.
ءبىراق جويىلىپ تاۋسىلار الدىندا، مويىنعا اجال قۇرىعى تۇسكەن العاشقى ساتتە ايىز قانىپ، راقاتتانىپ تۇرىپ ءبىر كۇلەمىز. ەجەلدەن ءمالىم: ەلگە يە بولعان، جەرگە يە بولعان جاڭا اۋلەت ەڭ الدىمەن وزىنەن بۇرىنعى امىرشىلەردىڭ باسىن الادى، تۇقىمىن تۇزداي قۇرتادى، ءيا، ءداپ سولاي... شىڭعىس حان حورەزمشاح ءالادديندى نەگە سونشاما قۋدالاپ، اقىرى حازار تەڭىزىندە الاپەستەن ءشىرىتىپ ءولتىردى؟ ءشايباني حان بەسىكتەگى بالاسىنان باستاپ، اقساق تەمىردىڭ بۇكىل اۋلەتىن نەگە باۋىزدادى؟ تاريحتى ءبىلۋ شارت ەمەس، وقىماي، ويلانباي- اق تابۋعا بولاتىن كىلتيپان. سونشاما جەردى جاۋلاپ العاندا، تويىس، ساتىپ العاندا، الدەكىمدەرمەن بيلىك ءبولىسۋ قانداي قيسىنعا كەلەدى. بولىسپەيدى، ءبولىنىپ كەتە بارادى، تەك كەتپەيدى، الدى- ارتىن تازارتىپ كەتەدى، تازارتۋدى وزىنە وسى جەردى كەسىپ بەرگەن كىسىلەردەن باستايدى. كۇلەمىز- اۋ. ەڭ سوڭعى كۇلكى ەكەنىن بىلە تۇرا.
حوش. مۇنىڭ ءبارى - ەڭ سوڭعى دولبار. وعان جەتپەيدى، جەتكىزبەيمىز. سول ءۇشىن بۇگىنگى، الماعايىپ كۇنى بارىمىزدى ايتۋعا، ارىلا سويلەۋگە ءتيىسپىز:
«جەر تۋرالى زاڭ» ارقىلى جەكە ءبىر كىسىلەردىڭ مۇددەسى ەمەس، تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ، ءتىپتى، تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ تالايى ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى تارازىعا ءتۇسىپ تۇر. جەردى ساتۋ - وتكەن تاريحىڭىزدى ءوشىرۋ، بۇگىنگى جۇرتىڭىزدى قۇلدىققا بايلاپ، كەلەر ۇرپاعىڭىزدى بەسىگىندە تۇنشىقتىرۋ، قازاق اتتى حالىقتى دۇنيەدەن الاستاۋ، ءبىرجولا جويىپ، تۇقىمىن قۇرتۋ دەپ قانا باعالانۋعا ءتيىس. جەردى ساتۋ - وتانعا وپاسىزدىق، كۇنالاردىڭ كۇناسى، كەشىرىلمەس قىلمىس.
ءبىز ۇكىمەتكە، پارلامەنتكە تىلەك سالمايمىز، جالىنىپ، جالبارىنبايمىز - تالاپ ەتەمىز جانە قاتاڭ ەسكەرتەمىز:
- قازاق جەرى ساتىلمايدى!
العاشقى وقىلىمدا ماقۇلدانعان «جەر تۋرالى زاڭ»، اتالمىش بابىمەن بىرگە، سول قالپىندا قابىلدانعان جاعدايدا، ءوزىن ءولىم جازاسىنا كەسكەن مۇنداي زورلىق ۇكىمدى قازاق حالقى مويىندامايدى، بۇگىن- ەرتەڭ بولماسا، تاقاۋداعى بەس- ون جىل ىشىندە قارا نيزامنىڭ كۇشىن جويىپ، ۇلتىنا وپاسىزدىق جاساعان ساتقىنداردىڭ بارلىعىن دا تيەسىلى جازاعا تارتادى. وسىنشاما بايتاق جەرگە نەشەمە عاسىرلار بويى بيلىك جۇرگىزگەن، وردالى ۇلىس رەتىندە سالتانات قۇرعان قازاق تاڭىرىگە عانا تابىنعان، ادامنىڭ تالكەگىنە كونىپ كورگەن ەمەس. قالجىراساق تا، قايراتىمىز قايتقان جوق.
دەسە دە... تىنىشتىق جاقسى. الماعايىپ ءىس اقىلمەن شەشىلسىن.
مۇحتار ماعاۋين
15.VІІ.1999
«جاس الاش» گازەتى
