ءاليحان بوكەيحاننىڭ وقۋ-اعارتۋ ماسەلەلەرى تۋرالى وي تولعامدارى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇكىل سانالى قىزمەتى ۇلتتىق جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋعا قۋاتتى سەرپىن بەردى.

الاشتىڭ جاڭا تۇرپاتتاعى مەملەكەتشىل ەليتاسىن قالىپتاستىرعان ساناتكەر كەيىنگى تولقىن الدىنداعى پارىزىنا سارابدالدىقپەن كەلدى. «الدا ءالى كۇندى كورە بىلەتىن ۇرپاق كەلەدى!» دەپ، تەكتى دە كەكتى وسكىننىڭ ءتۇپتىڭ تۇبىندە تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كەمەل ءىستى جالعاستىرارىنا ءارى باياندى ەتەرىنە نىق سەنىمدە بولدى.

«جولداستارىما جۇرت ءھام وتان يگىلىگىنە ەتكەن جۇمىستارىنا ءونىم، بەرەكە بەرسىن دەپ تىلەيمىن. قايدا جۇرسەم دە بار كۇشىمدى وتاننىڭ باعى ءھام ەركى جولىندا سارپ ەتپەكپىن» دەگەن ازاماتتىق ۇستانىمىن ونەگەلى ىسىمەن دالەلدەپ، ۇلتقا قىزمەت ەتۋ ۇلاعاتىنا اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا ادالدىق تانىتتى.

قايراتكەر ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە «بويىندا اتا قانى سۋىماعان» (قوشكە كەمەڭگەر ۇلى) ۇرپاقتى كوممۋنيستىك يدەولوگيا ارانىنا جۇتىلىپ كەتۋدەن ساقتاندىرىپ، رۋح تازالىعىن قاستەرلەۋدى اماناتتادى. دىنشە ءادىل ۇلىنا جازعانىنداي، «نە بالالارعا ساباق بەرىپ، نە جۋرنالعا، گازەتكە ماقالا جازىپ الاشقا قىزمەت قىلماساق، نە قازاق تىلىندە كىتاپ جازباساق، وزگە جول بىزگە بوگەۋلى عوي!».

مىنە، «اقىلعا، جان جۇرەككە كىسەن سالعان» (ماعجان جۇماباي ۇلى) توتاليتارلىق جۇيە قىسىمىنا الىنىپ، كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ ءجىتى باقىلاۋىندا بولعان ءاليحان بوكەيحان عالامدىق وي- سانا بيىگىندەگى ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمىن ەل يگىلىگىنە جاراتىپ، ءومىر تالقىسىندا جيناقتاعان تاجىريبەسىمەن ءبولىسۋدى پەرزەنتتىك بورىشى سانادى. جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا الاش يدەياسىن ءسىڭىرۋ مۇراتىنداعى تاباندى دا قاجىرلى قادامدارىنان ءبىر تابان شەگىنىس جاساعانى جوق.

قازاق توپىراعىنداعى ىرگەلى عىلىم سالالارىنىڭ ورنىعۋىنا ەڭبەك ەتكەن ساناتكەردىڭ بۇل باعىتتاعى يگى ىستەرى، بىرىنشىدەن، «الاش» پارتياسى باعدارلاماسى جوباسىنداعى «عىلىم- ءبىلىم ۇيرەتۋ» ءارى جالپى قازاق قۇرىلتايىنىڭ (سيەزىنىڭ) وقۋ ماسەلەسىنە قاتىستى قاۋلىسىنداعى «1. ۇلت مەكتەپتەرىنە پروگرامما جاساۋ. 2. مۇعالىمدەر قالاي وقىتۋ تارتىپتەرىن ۇيرەتەتىن جولباسشى كىتاپتار جازۋ. 3. تاربيە جايىنان كىتاپتار جازۋ. 4. بۇكىل قازاق- قىرعىزعا وقۋ ءىسىن قالاي جۇرگىزۋ تۋرالى جوبا شىعارۋ. 5. «قازاق» ەملەسىن تەكسەرىپ، تۇزەتۋ. 6. قازاق- قىرعىز تىلىنە پايدالى كىتاپتاردى ءتارجىما ەتۋ» سيپاتىنداعى كۇن تارتىبىنە وتكىر قويىلعان ماسەلەلەردىڭ وڭتايلى شەشىم تابۋىنا ۇيىتقى بولۋ مۇراتىنان تۋىندادى.

ەكىنشىدەن، 1921 -جىلدىڭ باس كەزىندە تاشكەنتتە قۇرىلىپ، 1922 -جىلدىڭ كۇزىنەن حالەل دوسمۇحامەد ۇلى ءتوراعالىق ەتكەن قازاق ءبىلىم كوميسسياسى ۇيىمىنىڭ ۇلتتىق مەكتەپتەردى عىلىمي جانە كوركەم ادەبيەتتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇمىسىن جانداندىرۋعا باعىتتالدى.

ءاليحان حالەلدىڭ حالىق مۇراسىن جيناۋعا قاتىستى ۇسىنىستارىن قولداپ، «قوزى- كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ (ۆ. رادلوۆ جازىپ العان نۇسقاسى) ءالعىسوزىن، عىلىمي تۇسىنىكتەرىن جازىپ، وڭدەپ باسپاعا ۇسىندى (كسرو حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى، 1924. ماسكەۋ). احمەت بايتۇرسىن ۇلىمەن بىرگە «جيىرما ءۇش جوقتاۋدى» (كسرو حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى (سين س س سر) ، 1926. ماسكەۋ) جارىققا شىعاردى.

«قوزى- كورپەش- بايان» - ءبىزدىڭ تۇرىك بالاسىنىڭ سۇيگەن ەرتەگىسىنەن. نورمانعا «فاۋست» قانداي قىمبات بولسا، تۇرىك بالاسىنا «قوزى- كورپەش- بايان» سونداي» دەگەن ەستەتيكالىق تانىم بيىگىنەن باعالادى. اۋباكىر (اباباكىر) ديۆايەۆ جيعان «بەكەت باتىر» ، «مىرزا ەدىگە» كىتاپتارىنا جازعان رەتسەنزيالارىندا (سىن ماقالالارىندا) اتالعان جىرلاردى مەكتەپتە وقىتۋدىڭ ادەبي- تاريحي سيپاتتاعى ماڭىزىنا باسا نازار اۋداردى.

ءاليحان بوكەيحان ماسكەۋ، تاشكەنت، ورىنبور، قىزىلوردا قالالارىندا جارىق كورگەن «تەمىرقازىق» (1923)، «ساۋلە» (1923-1924)، «جاس قايرات» (1923-1924)، «جاس قازاق» (1923-1924)، « قىزىل قازاقستان» (1921-1929، قازىرگى «اقيقات» )، «ايەل تەڭدىگى» (1925-1934، قازىرگى «قازاقستان ايەلدەرى»)، «شولپان» (1922)، «سانا» (1923-1924)، «جاڭا مەكتەپ» (1925-1933، قازىرگى «قازاقستان مەكتەبى») جۋرنالدارى، «اق جول»، «تەڭدىك»، «كەدەي تەڭدىگى»، «قوسشى» گازەتتەرىندەگى وقۋ- اعارتۋ سالاسى مەن قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاي- كۇيى، ءمۇعالىم ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ مەن وقىتۋ ءادىسناماسى، شەت ەلدەردە ءبىلىم الىپ جۇرگەن شاكىرتتەرگە جاردەمدەسۋ، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ حالىق اعارتۋ ىسىندەگى جاۋاپكەرشىلىگىنە قاتىستى ماقالالارى، كوركەم جانە عىلىمي اۋدارمالارىمەن قازاق حالقىن رۋحاني كەمەلدىلىك بيىگىنە جەتەلەدى.

ورتا مەكتەپ مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان پەداگوگيكالىق جانە عىلىمي- ءادىسنامالىق جۋرنالداردى جارىققا شىعارۋدى قولعا العان قىر پەرزەنتى زايىرلى ءبىلىم بەرۋ تالاپتارىن وتكىر كوتەرىپ، وركەنيەت ورىنە ۇمتىلاتىن ەلشىل جاستار وي- ءورىسىنىڭ ارىندى بولۋىن كوزدەدى. ولاردان ءومىر تاجىريبەسىن وقىتۋ ۇدەرىسىنىڭ پراكتيكالىق ماسەلەلەرىمەن بايلانىستا زەردەلەگەن ەرەكشە بىتىمدەگى بىلىكتى ادىسكەر مامان ءاليحاننىڭ جاڭاشىل تۇرپاتتاعى ۇستازدىق ۇلاعاتىن تانيمىز.

ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ءتالىم- تاربيە رۋحىندا ءوسىپ- ونگەن قازاق بالاسىنىڭ الەمدىك اقىل- وي قاينارىنان ءنار الۋىن نۇسقاعان الاش قايراتكەرى: « - ءبىزدىڭ قازاققا قازىرگى كەزدە بالاسىن وقىتاتىن مەكتەپ، جەرىن گۇلدەتەتىن سۋ، ەلگە قىزمەت قىلاتىن بورگەنسەن مەن ميللەر سىقىلدى جىگىت، ماي الاتىن، ءجۇن جۋاتىن، تەرى يلەيتىن، ەت ساتاتىن، مال وسىرەتىن، ەگىن سالاتىن كاپەراتيپ كەرەك»، دەپ ۇتقىر ۋاقىتتىڭ تالابىمەن تولىقتاي ۇيلەسەتىن كاسىبي بىلىكتىلىكتى ماماندار دايىنداۋدى قازاق قوعامىنىڭ ءتۇيىندى ماسەلەسى دەپ ءبىلدى. مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ شاكىرت تاربيەلەۋگە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، وقۋشىلاردى كاسىبي شەبەرلىككە باۋلۋدىڭ ەل وركەندەۋىندەگى ماڭىزىنا ايرىقشا دەن قويدى.

«الا ارقانعا شاندىعان سىنىق اربا قازاق ەلىنىڭ ماڭگى- باقي ەنشىسىنە تيگەن جوق. قازاق شارۋاسى دا وركەندەمەك. ايتپەسە، قازاق ەلىنە كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناعانى وتىرىك» دەگەن تولعانىسىمەن قازاق شارۋاسىنىڭ شارۋاشىلىق تىزگىنىن نىق ۇستاۋىنا، «شاباندىلىقتان» ء(اليحاننىڭ قالىڭ ەلى قازاعىنا تاعاتىن كوپ كىناسىنىڭ ءبىرى) ارىلىپ، زامان تالابىنا بەيىمدەلۋىنە وي سالدى. قازاق قوعامىنداعى ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىن الەم ەلدەرىنىڭ وزىق ۇلگىسىمەن دامىتۋدىڭ ماڭىزىنا جاڭا بيلىك نازارىن اۋدارتىپ، ءسوز بەن ناقتى ءىستىڭ ۇيلەسىمدە بولۋىن ەسكەرتتى.

مەكتەپ مۇعالىمدەرى مەن جوعارى سىنىپ وقىتۋشىلارىنا ارنالعان «جاڭا مەكتەپتى» نەگە شىعارۋ كەرەك بولدى؟» ماقالاسىندا «قازاقشا جاڭادان جازىلعان كىتاپتار، قازاقشا وقىتۋ، اينالاداعى جاعدايعا قول ارتىپ وقىتۋ - ەڭبەك مەكتەبى، باۋلۋ مەكتەبى. جاڭا پروگرام» ەكەنىن زەردەلەپ، جۋرنال «ماقسۇتى قىسىر ءپالساپا ساتۋ ەمەس، قيسىن جىرلارىن جىرلاۋ ەمەس، قازاق مەكتەبىنە ارالاسۋ، قازاق وقىتۋشىسىنىڭ مەكتەپتەگى كۇنبە- كۇندىك جۇمىسىنا جاردەمشى بولۋ، وقىتۋشىلارمەن پىكىر الماستىرىپ، جۇكتى «ءاۋپ- ءاۋپ» دەپ كۇش قوسىپ بىرگە تارتۋ» بولاتىنىن ۇعىندىردى. وسىناۋ كەمەل دە كەلەلى ىستەردە مۇعالىمدەرگە قولداۋ ءبىلدىرىپ، جاردەمشى بولۋدى پەرزەنتتىك پارىزى سانادى.

تەرەڭ ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم يەسى ءاليحان جاھاندىق ءبىلىم سالاسىندا قالىپتاسقان كەيبىر ءداستۇرلى وقىتۋ ءادىس- تاسىلدەرىنە سىن كوزىمەن قاراپ، ۇلتتىق دۇنيەتانىمعا ۇيلەسە بەرمەيتىن پەداگوگيكالىق پايىمداردىڭ قيسىنسىزدىعىنا ءوز ءۋاجىن ايتىپ وتىردى.

سان عاسىرلىق رۋحاني قۇندىلىقتار تۇرپايى سوتسيولوگيزم تەزىنە الىنىپ، پرولەتكۋلتشىلدىكپەن تازا مانسۇقتالىپ جاتقان باسسىزدىقتى تەجەۋ ماقساتىندا ادامزاتتىق گۋمانيزم بيىگىندەگى ومىرشەڭ تاجىريبەلەرگە يەك ارتۋ عانا قوعامدىق ىلگەرىلەۋگە جول اشىپ وتىراتىنىن پاراسات بيىگىنەن زەردەلەدى.

بۇل رەتتە «عۇمىر سىنى مەن تىرشىلىك تەزىنەن وقشاۋ جاتقان تۇپنەگىزى ءدۇدامال تاجىريبەسىز بىلىمدە نەگىز دە، بەت تە جوق، ءبىلىم اناسى - تاجىريبە» دەگەن بوكەيحاننىڭ «سەرۋەن جاساپ زەرتتەۋ ءادىسى» ماقالاسى قازاق پەداگوگيكاسىنىڭ تاريحىندا وقشاۋ تۇراتىن وزگەشە بىتىمدەگى وي- تولعام تۇرعىسىنان قۇندى.

ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ مەملەكەتشىل تۇلعالارىن قالىپتاستىرعان ءاليحان بوكەيحان ەلدىك ىستەرگە ۇيىتقى بولىپ، قوعام ءىسىن اتقارار جاڭا تۇرپاتتاعى زيالى قاۋىمنىڭ كىسىلىك كەيپى، ازاماتتىق بولمىسى قانداي بولۋ كەرەك دەگەن ومىرشەڭ ماسەلەگە جاۋاپ ىزدەدى. «...قورقامىن: جالپى جۇرتتىڭ قاراڭعىلىعىنان، «باسشى بولامىن» دەپ تونىن اينالدىرىپ كيىپ، جۇرت تىلەگىن ءوزىنىڭ سوقىر تيىنىنا ايىرباستاعاننان!» دەپ الەۋمەتتى ورگە جەتەلەر ەل ازاماتتارىنىڭ ار- ۇجدان تازالىعىن، قوعامعا ادال قىزمەت ەتۋ پارىزىن ۇعىندىردى.

كوممۋنيستىك بيلىككە ءتان ءامىرشىل- اكىمشىل جۇيەنىڭ شىندىقتى بۇرمالاپ، اقيقاتتان الشاقتاۋىن ناقتى مىسالدارمەن دايەكتەپ بەردى. مىسالى، «قازاقتىڭ سانى كوپ پە، از با؟ بۇل ەكىنشى ماسەلە. تىنىشباي ۇلىنىڭ، جولداس سيريۋستىڭ، ەسەپ مەكەمەسىنىڭ قۇشاقتاپ وتىرعان سيپىرلارى (تسيفرلارى) وتىرىك» ەكەنىن سىن تەزىنە سالعانىندا، 1926 -جىلى كەڭەستەر وداعىندا جۇرگىزىلەتىن كەزەكتى ساناققا جاۋاپكەرشىلىكپەن كەلۋ قاجەتتىلىگىنە ناقتى ۇسىنىستارىن ءبىلدىردى.

ءيا، الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاندى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ورىن العان اشتىق الاپاتى، ورتەڭگە وسكەن ۇرپاقتىڭ تۇرلاۋلى تاعدىرى بەي- جاي قالدىرمادى. قازاق دالاسىن جايلاعان اشتىقتان قانداستارىن قۇتقارۋ ىسىنە ۇيىتقى بولىپ، الاش مۇراتىنداعى سەنىمدى ءىزباسار سەرىكتەرىن جۇمىلدىرعان قايراتكەر سەمەي گۋبەرنياسى اشتارعا جاردەم قىلۋ كوميتەتى «سەمەي گۋبەرنەسىنىڭ ۇيەزدەرىنە ءبولىپ 20 شاقتى قازاقتىڭ ازاماتتارىن جىبەردى. ولاردىڭ كوبىنەسە جيناعاندارى اياقتى مالدار.

بۇل مالداردى وسى ءتىرى كۇيىنشە اشىققاندارعا جىبەرۋ ءۇشىن اقمولا ءھام قوستاناي گۋبەرنەلەرىنىڭ جاردەمدەس بولىپ كومەك كورسەتۋلەرى قاجەت. سوندىقتان ول جاققا ەكى كىسى جىبەرىپ وتىرمىز. ولار ءبىزدىڭ اياقتى مالدان بەرگەن جاردەمدەرىمىزدى ەشكىمنىڭ قاتىسىنا قاراماي- اق ءبولىپ بەرەدى. ءھام سەمەيدەن جينالعان مالداردى اشىققاندارعا امان جەتكىزىپ بەرۋگە دە ولار كوز بولاتىنىن» جەتكىزدى.

«اۋىلداعى پاناسىز بالالاردى قورعاۋ - مىندەتىمىز» اتتى ماقالاسىمەن 1914-1923 -جىلدارداعى قيلى كەزەڭ شىندىعىنا اقيقات ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قىلمىسىن اشكەرەلەدى. كەڭەس قوعامىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن وتكىر كوتەرىپ، ايداي انىق شىندىقتى تۇمشالاپ جاسىرۋعا بولمايتىنىن ۇعىندىردى. «...ەل ءىشىن اپات اۋىر قاپتادى، اشارشىلىق كىردى؛ ەل شىبىنداي قىرىلا باستادى... وسىنداي سۇراپىل مەزگىلدەردە وقۋ تاربيە جۇمىسى جەسىر قالدى. جەتىم- جەسىر بايسىزدار كوبەيدى. اشارشىلىقتان كەيىن قازاق اۋىلىندا كاتولەك (كوتەلەك - ىدىس، قۇتى) ارقالاعان جەتىم بالا تولىپ كەتتى. مۇنداي بالالار ورىس قالالارىندا دا كوبەيدى».

ءاليحان، بىرىنشىدەن، قازاقستاندا ەسەپكە الىنعان پاناسىز بالالاردىڭ سانى 180.000 مىڭ بولاتىنىن، الايدا ول ساناتقا ەنگىزىلمەي، ەسەبى الىنباي قالعاندارى دا بار ەكەنىن؛ ەكىنشىدەن، اتا- انا مەيىرىن، وتباسى شۋاعىن كورمەي وسكەن كوڭىلى قاياۋ، قانى قارا جەتكىنشەكتەردىڭ پسيحولوگياسىنداعى اۋىتقۋلاردىڭ قوعام ءۇشىن قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىن ەسكەرتەدى.

وسىنداي قيامپۇرىستار ورىن العان قاتىباس قوعام شىلاۋىندا ءۇيسىز- كۇيسىز كوشە كەزگەن اش- جالاڭاش، قاراسيراق پاناسىزداردى قامقورلىقتان ايىرىپ، ءتالىم- تاربيە بەرۋگە نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايتىنىنا بولشيەۆيكتەر بيلىگىنىڭ نازارىن اۋدارتتى.

ونىڭ ىشىندە قازاق ۇستازدارىنا جۇكتەلىپ وتىرعان زىلدەي اۋىرتپالىقتى پاراسات پايىمىنا سالىپ، «پاناسىز بالالاردىڭ اۋىلىنداعى قامقورى - وقىتاتىن ۇستازى، وقىتۋشىلارى... اۋىلداعى بالالارىمىزدى قورعاۋ - زور مىندەتىمىز» ەكەنىن ۇعىندىرىپ، ولارعا قورعان بولۋداعى قوعام جاۋاپكەرشىلىگىنە، مۇعالىم مەيىرىنە سەنىم ارتادى. مىنە، قايمانا ەلىنىڭ وسىناۋ قيلى تاعدىرىنا كۇيىنگەن قايراتكەر بۇرىن- سوڭعى بولماعان ساياسي كاتاكليزمدەردى باسىنان وتكەرىپ جاتقان حالقىنا دەم بەرىپ، ءاربىر سانالى ازامات اتقاراتىن كەلەلى ىستەردىڭ باعىت- باعدارىن نۇسقادى، ودان شىعۋدىڭ تاعىلىمدى جولدارىن كورسەتتى. «توزعان ەگىستىككە جوڭىشقا سالساڭ، بيداي جاقسى وسەدى» ماقالاسىندا «مال باق، ەگىن سال، ءادىس قىل، امال قىل، شەبەر بول، مەرگەن بول، ەڭبەككە، بىلىمگە جالىن. ەڭبەككە، بىلىمگە جالىنعان ەۋروپالىقتار - مىنە، بەس ءجۇز جىل بولادى - جۇت، اشتىق جوق...

قازاق كەدەيى، سەن قاشان وسى جولعا تۇسە الاسىڭ؟» دەپ، اشتىقتىڭ قاندى شەڭگەلىنەن امان- ەسەن شىققان ەلدەردىڭ ءومىر تاعىلىمىن العا تارتتى.

ۇلتىن بەيقامدىقتان ارىلۋعا شاقىرىپ، تارى سالىپ، ونى قاۋعا تارتىپ سۋارعان قارقارالى ويازى شۇبارتاۋ ەلىنىڭ يگىلىكتى ىستەرىن ۇلگى ەتىپ ۇسىندى. وزەنگە توعان قازىپ، ەگىن سالعان ەلدىڭ كاپەراتيپ (كووپەراتيۆ) بولىپ ءىس قىلىپ وتىرعانىن ايتقاندا، «ەگىن سالاتىن جابدىق، جاقسى تۇقىم بەرىپ، ينجەنەر جىبەرىپ توعانىن تۇزەتىپ، جوڭىشقا سالاتىن جولدى كورسەتىپ جىبەرەتىن ناركومزەمنىڭ جەر ءبولىمى بولۋ كەرەكتىگىن» ۇنەمى پىسىقتاپ وتىرۋى، اسىرە ناۋقانشىل بولشيەۆيكتىك ساياسي سويقانداردىڭ كەزەكتى ىلاڭىنان حالقىن ساقتاندىرۋى بولاتىن.

الاش كوسەمى قازاقستان بيلىگىنىڭ ساياسي اعىسىنان كۇشتەپ شەتتەتىلگەنىمەن، قازاق شارۋاشىلىعىن قولعا الۋ، شارۋاشىلىقتى (كووپەراتسيا) دامىتۋ، شيكىزاتتان دايىن ءونىم مەن بۇيىم الۋدىڭ ناقتىلى جولدارىن باعامداۋ، ۇلت ماماندارىن دايىنداۋ سىندى ومىرشەڭ ماسەلەلەردىڭ باعىت- باعدارى مەن جاي- كۇيىن نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس. كووپەراتيۆ مەكتەپتەرىن اشۋدىڭ ۇلت ومىرىندەگى ماڭىزىن باعامداپ، قىر تىرشىلىگىنە قان جۇرگىزەتىن وسىناۋ ىستەردەگى ۇستازدار قاۋىمىنىڭ ابىرويلى مىندەتتەرىن وي تالقىسىنا سالدى.

كووپەراتسيا جايىن تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن سماعۇل سادۋاقاس ۇلىنىڭ قازاق تىلىندە جازىلعان «كووپەراتسيا مەن قازاق شارۋاسى» ، «سالماقباي اۋىلىندا كووپەراتسيا قالايشا اشىلدى»، «قارىز سەرىكتىگى، ونىڭ قارا شارۋاعا پايداسى» كىتاپتارىن وقۋ كەرەكتىگىن ايتتى. وتارشىلدىق داۋىردەن بەرى شيكىزات ورتالىعى بولىپ كەلگەن قازىنالى جەر قويناۋىنداعى بايلىقتى قازاق يگىلىگىنە جاراتىپ، وڭدەۋ زاۋىتتارىن اشۋ تۋرالى ۇسىنىستارى بۇگىندەرى دە ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويعان جوق.

«يستوريچەسكيە سۋدبى كيرگيزسكوگو كرايا ي كۋلتۋرنىە ەگو ۋسپەحي» اتتى ىرگەلى زەرتتەۋىمەن ۇلى دالانىڭ مىڭ جىلدىق جىلناماسىن زەردەلەپ، ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسىپ وتكەن كەنەسارى قاسىم ۇلى كوتەرىلىسىنىڭ ۇلت- ازاتتىق سيپاتىنا العاش تاريحي باعا بەرگەن ءاليحان قازاق تاريحىن وقىتۋ ماسەلەسىنە دە ۇلتتانۋدىڭ كۇرەتامىرى تۇرعىسىنان كەلدى. «تاريح كەرەك» ماقالاسىندا (« قىزىل قازاقستان»، № 10, 1922) «-افتونوميالى رەسپۋبليكا بولىپ، قاعازعا جازعان تاريحى بولماسا، قازاق حالقى باسى باقىر قازانداي ەرگەجەيلى بولادى.

مۇنى ەسكە الىپ، اڭدى، قازاق ازاماتى! كوبىنەسە وقۋ ءبىلىم كاميسسارياتى قازاق حالقىنىڭ تاريحىن تۇزۋگە كىرىسۋ كەرەك» دەپ رۋحاني كەمەلدىلىكتىڭ وزەگى ۇلت تاريحىن وقىتۋدا جاتقانىن شەگەلەپ كورسەتتى.

«تاريح - ەلدىڭ ايناسى، تاريحتان ەل وتكەن ۋاقىتتاعى ءمىنىن كورەدى. اينا جوق بولسا، ادام بەت- اۋزىن كورە المايدى. تاريح جوق بولسا - ەل وتكەن كۇنىن ءھام ءمىنىن كورە المايدى. ءمىنىن كورە الماعان سوڭ، ءومىرىن وڭداي المايدى. وڭداماعان سوڭ ءماجنۇن بولىپ، قۇدىققا قۇلايدى»، «تاريح بولسا ەل ءوسىپ ونەدى. تاريح بولماسا، ەل جوعالادى. بۇل - حاق نارسە» دەگەن تولعانىسىمەن ۇلت جاسامپازدىعى اتا تاريحىنان باستاۋ الاتىنىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىردى. ول، تۇپتەپ كەلگەندە، بالشەبەكتەر وكىمەتىن قابىلداماعان الاش كوسەمىنىڭ كەڭەستىك ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنا دەگەن رۋح قارسىلىعى بولاتىن.

ءاليحان فرانسۋز جۇلدىزشىسى كاميل فلامماريوننىڭ «استرونوميا ءالىپ-ءبيى» (1924)، ت. تۋتكوۆسكيدىڭ «جەردىڭ قىسقاشا تاريحى» (1926) د. گراۆەنىڭ «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى» (1926) عىلىمي ەڭبەكتەرىن قازاقشالاپ باسىپ شىعاردى. سونىمەن قاتار قازاق تىلىنە اۋدارىلعان عىلىمي كىتاپتارعا سىن پىكىر جازىپ وتىردى. ماسەلەن، ا. بايتاس ۇلىنىڭ يۋ. ۆاگنەردەن اۋدارعان كىتابىنا («ەڭبەكشى قازاق» . 1925.08.05)، م. اۋەز ۇلىنىڭ عىلىمي اۋدارماسىنا قاتىستى «جەردىڭ جاراتىلىسى جايىندا اڭگىمەلەر» («ەڭبەكشى قازاق». 1925.28.02)، ەشماعامبەت ۇلىنىڭ م. تومسكيدەن جاساعان اۋدارماسىنا («ەڭبەكشى قازاق». 1925.14.05)، م. جۇماباي ۇلىنىڭ «ساۋاتتى بول!» كىتاپتارىنىڭ («جاڭا مەكتەپ» .1926.№5) باستى جەتىستىكتەرىمەن قاتار نەگىزگى كەمشىلىكتەرىنە ءادىل سىن كوزقاراسىن ءبىلدىردى.

ءاليحان «جاڭا ءداۋىردىڭ جاڭا قالام قاھارماندارى شىعۋلى، جاڭا سالت- سانانىڭ جىرىن جىرلايتىن جاڭا كىتاپتار جازۋلى، مەكتەپتەر بۇتىندەي جاڭارۋلى» ەكەنىن ايتقاندا، تاپتىق تانىمعا شىرمالىپ قالماي، ۇلتتىق جانە ادامزاتتىق وي- ءورىس بيىگىندە بولۋعا شاقىردى، اسىرە تاپشىلدىققا سىن كوزىمەن قارادى. ماسەلەن، «انا مەن بالا» كىتابىنا (مانانيكين، م. شومبال ۇلى، اققاعاز دوسجان قىزى، ەرمەك كەلىنى راقيا، سارا ەس قىزى) جازعان سىنىندا «ساۋلىق كوميسسارياتى «كەدەيگە كىتاپ جازىپ باستىق» دەپ كوكىرەگىن سوعار. ول سوقىرلىق. كىتابىڭ تاپتىكى ەمەس، ەلدىكى» دەپ ەسكەرتتى.

قورىتا ايتقاندا، ماسكەۋدەن اتتاپ شىعا الماي ءۇيقاماعىندا وتىرعان 1922-1937 -جىلدارى ءاليحان قازاق ەلىن ادامزات وركەنيەتىنىڭ تورىنە شىعارۋدى ماقسات ەتكەن «الاش» باعدارلاماسىنداعى جاپپاي وقۋ- اعارتۋ ءىسىن ەندى كەڭەس وكىمەتى داۋىرىندە تياناقتى جۇزەگە اسىرۋعا باسشىلىق ەتۋىمەن قاتار، وعان ءوزىنىڭ قوماقتى ۇلەسىن دە قوسا ءبىلدى.

قازاق حالقىنىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋىنە قاجەتتى كەلەلى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ پراكتيكالىق جولدارىن نۇسقادى. ءيا، «الاش» باعدارلاماسى - جاپونداردى ارتتا قالعان فەودالدىق سەگۋندار ەلىنەن نەبارى 21 جىلدىڭ ىشىندە (1868-1889 -جىلدار ارالىعىندا) الەمنىڭ ەڭ دامىعان قۋاتتى مەملەكەتىنىڭ بىرىنە اينالدىرعان «مەيدي يسين» (نەمەسە «مەيدزي جاڭعىرۋى») باعدارلاماسىنىڭ قازاقشا بالاماسى بولاتىن.

ساعىمباي جۇماعۇل، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋروازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

«ەگەمەن قازاقستان». 2016