قوجاناسىر قازاققا قايدان كەلدى؟
قوجاناسىر - ونەگە مەن عيبراتقا تولى ناسيحاتتار ايتىپ، بار عۇمىرىن قالىڭ بۇقاراعا تۋرا جولدى كورسەتۋگە ارناعان ءتالىمى زور، ەرەكشە تۇلعا. كەيبىر دەرەكتەردە ونىڭ اۋليە، عالىم بولعاندىعى دا ايتىلادى. ونىڭ حيكمەتكە تولى عيبراتتى سوزدەرى اۋىزدان- اۋىزعا ءوتىپ، بۇگىنگە دەيىن جەتىپ وتىر. قوجاناسىردىڭ قاعىتپا سوزدەرى تۋراسىنداعى فولكلورلىق اڭگىمەلەر بارلىق تۇركى حالىقتارىن كەزدەسەدى. قازىر، قوجاناسىردىڭ اتىنا تاڭىلىپ جۇرگەن «كۇلدىرگى» تۇرىندەگى سالت- داستۇرگە، دىنگە، ەتيكاعا تەرىس كەلەتىن ءازىل- وسپاقتار نەگىزىنەن ونىڭ سوزدەرى ەمەس.
ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى، قوجاناسىردىڭ وبرازى وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرعان. ونىڭ بىردەن- ءبىر سەبەبى، قوجەكەڭنىڭ ءومىرىن بەينەلەيتىن ناقتى جازبا ادەبيەتتىڭ جوقتىعىندا. دەگەنمەن، ورتا عاسىرلارعا ءتان ماناكىب، تازكيريە جانە لۇعات جانرىندا جازىلعان شىعارمالاردا ونىڭ ەسىمى اراكىدىك ايتىلىپ قالادى. قوجاناسىر تۋرالى العاشقى دەرەكتەر سارى سالتۇقتىڭ ءومىرىن باياندايتىن ءابۋلحايىر رۋميدىڭ «سالتۇقنامەسىندە» كەزىگەدى. فاتيح سۇلتان مەحمەتتىڭ ۇلى جەم سۇلتاننىڭ بيلىگى كەزىندە ءابۋلحايىر رۋمي تۇرىك ءتىلىنىڭ سوزدىگى سانالاتىن «سالتۇقنامە» اتتى شىعارمانى جەتى جىل ۋاقىت جازىپ، 1480 -جىلى كىتاپ ەتىپ باستىرعان.
قوجاناسىر 1208 -جىلى اكشەھيردە ابدۋللاھ قوجا مەن سىدىقا قاتىننىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەنى. ⅩⅨ عاسىردا ءومىر سۇرگەن سيبريحيساردىڭ ءمۋفتيى بولعان حۋسەين مىرزانىڭ «مەجمۋاي- مااريف» اتتى شىعارماسىندا قوجاناسىردىڭ تۋىلعان جەرى سيبريحيساردىڭ قورتۋ ەلدى- مەكەنى دەپ كورسەتىلگەن. الايدا، باسقا زەرتتەۋشىلەر بۇل دەرەككە كۇمانمەن قارايدى. اتاقتى ەنتسيكلوپيديست فۋاد كوپىر ۇلى «ⅩⅢ عاسىردا ءومىر سۇرگەن حاجى يبراحيم جانە سەيد ماحمۋت ءحايرانيدىڭ شىعارمالارىنداعى باستى كەيىپكەردى قوجاناسىر بولۋى مۇمكىن» دەيدى. ءتىپتى، زەرتتەۋشىلەر سەلجۇقتار داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن ءدارۋىش ۆەحلۋلي دانا، بولگاريا مەن ماكەدونيادا ءومىر سۇرگەن حيتار پەتار، سيتسيليالىق گيۋفا، گەرمانيالىق تيلل ەۋلەنسپيەگەل، رەسەيلىك ياھۋدي مۇجىق حەرشەلە وستروپولەر اتتى كەيىپكەرلەردىڭ قوجاناسىرعا ۇقساستىعىنا قاراپ، ونىڭ شىن مانىندە ومىردە بولعاندىعىنا كۇمانمەن دە قارايدى.
كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە ونىڭ ەسىمىمەن بىرگە «افەندي» (گرەكشە «يە») اتاۋى قوسا ايتىلعاندىقتان، قوجاناسىردىڭ انادولىنىڭ ءتول تۋماسى ەكەندىگى، فولكلورلىق دەرەكتەردەگى ەسەككە تەرىس ءمىنىپ جۇرگەنىنە قاراپ، ونىڭ حريستيان موناحى بولعاندىعى ايتىلادى. كەلەسى ءبىر زەرتتەۋشىلەر قوجاناسىردى حوراسان ايماعىنان شىققان ءدارۋىش دەسە، وزبەك اعايىندار ونى بۇحارانىڭ تۋماسى دەپ تە بىلەدى. ال، تۇركيالىق زەرتتەۋشىلەر ىستانبۇلدىڭ العاشقى قازىسى بولعان سىبريحاساردان شىققان اتاقتى « قىزىر مىرزا» مەن «تازاررۋنامەنىڭ» اۆتورى سينان پاشانىڭ قوجاناسىردىڭ ناق ءوزى ەكەنىن ايتادى. قوجاناسىر كوپشىلىك قاۋىمعا تۋرا جولدى نۇسقاپ، جاقسىلىققا شاقىرىپ، جامانشىلىقتان تىيعان اۋليە ادام بولعان. ول قالىڭ بۇقارانى حاقپەن قاۋىشتىرۋ ءۇشىن ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىندىك ءادىس- تاسىلدەردى ۇستاندى.
اقيقاتتى پاش ەتۋ ءۇشىن، سونداي- اق، قوعامدى بۇزىق ارەكەتتەردەن اراشالاۋ ماقساتىندا حالىققا ەڭ جاقىن ءتىلدى جانە تاپقىر سوزدەردى قولدانىپ، اشى مىسقىلعا تولى، ادامدى ەرىكسىز كۇلدىرەتىن، كۇلدىرە وتىرىپ جىلاتاتىن ونەگەلى سوزدەردى ايتاتىن. ءوزحان وزتۇرىك اتتى زەرتتەۋشى «قوجاناسىردىڭ موڭعول شاپقىنشىلىعىنىڭ ەزگىسىنە ۇشىراعان انادولى حالقىنىڭ شاراسىز بەينەسىن سۋرەتتەيتىن تۇلعا. ول جازبا ادەبيەت قالىپتاسپاعان داۋىردە ەل بيلەۋشىلەردى وتكىر تىلىمەن سىناپ، حالىقتىڭ پىكىرىن بىلدەرەتىن ەدى» دەيدى.
قوجاناسىر تۋرالى كەڭىنەن مالىمەت بەرەتىن دەرەكتەردىڭ ءبىرى لوندون مۇراعاتىنان تابىلعان «حازا تەرجەمەي ناسريددين ەفەندي راحمە» اتتى شىعارماسى. ءبىراق، بۇل شىعارماداعى باستى كەيىپكەردىڭ كەيبىر قىلىقتارى قوجاناسىردىڭ سۇلباسىنا ۇقساي بەرمەيدى. دەگەنمەن، بۇل شىعارمادا قوجاناسىردى «اۋليەلەردىڭ اۋليەسى ەتىپ» دەپ كورسەتەدى. قوجاناسىر ءوز داۋىرىندە فيلوسوفيالىق قاراپايىم ازىلدەرىمەن وتباسى مەن كورشىلەر اراسىنداعى جانە ساۋدا- ساتتىق قاتىناستاعى كەمشىلىك پەن ولقىلىقتاردى تۇزەپ، شىنايى دوستىقتىڭ قاس ۇلگىسىن ءازىل ايتا وتىرىپ اشى تىلمەن ۋاعىزداعان كورنەكتى تۇلعا- تىن. وسى كۇنگە دەيىن الەۋمەتتانۋشىلار مەن پسيحولوگتار ءوز زەرتتەۋلەرىندە قوجاناسىردىڭ ونەگەلى ازىلدەرىن ءتيىمدى پايدالانىپ وتىرادى. تۇركى الەمىندە ونىڭ ايتقان ازىلدەرىن ءتىپتى قازىلاردىڭ ءوزى ۇكىم بەرۋدە ۇلگى رەتىندە نەگىزگە العان.
قوجاناسىردىڭ ازىلدەرى ەۋروپاعا دا تاراپ، بىرنەشە تىلدەرگە اۋدارىلعان. پيەررە ميللەنىڭ «nasreddin et son epouse» جانە ەۆموندە ساۆۋسسەيدىڭ «La literatyre Populaire Turgue» اتتى شىعارمالارىندا قوجاناسىر تۋرالى ارنايى ءبولىم بەرىلسە، Jean Paul Carnier دىڭ «Nasreddin Hoja et ses Histoires Turgues» اتتى شىعارماسى اتاعى ءماشھۇر ازىلكەشتىڭ قالجىڭدارىنىڭ جيناعى بولىپ سانالادى. قوجاناسىر حاقىندا ازدى- كوپتى زەرتتەلگەن ەڭبەكتەردى تالداي كەلىپ، ونى ХІІІ-ХІV عاسىرلاردا انادولىدا ءومىر سۇرگەن دەپ تۇجىرىمدايمىز. وزبەك حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى قوجاناسىر حاقىنداعى ءازىل اڭگىمەلەردىڭ ءبىر پاراسى ءامىر- تەمىرگە ارنالعاندىعىنا قاراپ، ونى تەمىر باستاعان ماۋرەنناحر قوسىنى انادولىنى جاۋلاپ العان شاقتا، ياعني، ⅩⅤ عاسىردىڭ باسىندا ءومىر ءسۇردى دەپ تە بولجاۋعا بولادى. ال، ورتا ازيا حالىقتارىنا قوجاناسىر تۋرالى حيكايالار وسى ءامىر- تەمىردىڭ اسكەرىنىڭ انادولىعا جورىعىنان كەيىن كەڭىنەن تاراي باستاعان.
جالپى، ورتا ازياداعى تۇركى حالىقتارىندا قوجاناسىر تۇرپاتتاس ازىلدەي وتىرىپ تاپقىر ءسوز ايتاتىن، وتكىر تىلىمەنەن ەل بيلەۋشىلەردى قاعىتىپ تاستايتىن تۇلعالار كوپ ءومىر سۇرگەن. قازاق حالقىنىڭ دا ءاربىر اۋىلىنىڭ ءوزىنىڭ قوجاناسىرى بولعان. مىسالى، ءبىزدىڭ فولكلورىمىزدىڭ ەڭ كورنەكتى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى الدار كوسەنىڭ باسىنان كەشكەن حيكايالارىنىڭ قوجاناسىردىڭ ءازىل اڭگىمەلەرىمەن بەلگىلى ءبىر ۇقساستىعى بار ەكەنى بەلگىلى. ياعني، قوجاناسىر تۋرالى اڭىز- ءاپسانالار ەل ىشىندە كوپتەپ ايتىلا باستاعاننان كەيىن، قوجاناسىردىڭ ازىلدەرىنە قيسىنى كەلىڭكىرەيتىن حيكايالاردىڭ ءبارىن ونىڭ اتىنا تەلۋ ءۇردىسى پايدا بولعان ءتارىزدى. بىرتە- بىرتە، قوجاناسىردىڭ كەيپى ترانسفورماتسياعا ۇشىراپ، ەل اۋزىندا ايتىلاتىن ادامگەرشىلىككە جات حيكايالاردىڭ كوبى ونىڭ اتىنا تاڭىلا باستادى.
تەگىندە، قوجاناسىر كوزى تىرىسىندە- اق، «اۋليە» اتانعان، ەل بيلەۋشىلەرى مەن قارنى جۋان باي- ماناپتىڭ ەرسى قىلىقتارىن وتكىر ازىلدەرىمەن سىناپ، قاشاندا حالىقتىڭ جاناشىرى ءھام ادىلەتتىڭ جارشىسى بولا بىلگەن. وسى تۇرعىدا، قوجاناسىردىڭ بيىك ورەسىن تومەندەتكەن بىلىمسىزدىك پەن ناداندىق ەدى دەپ ايتۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. ايتپەسە، ول ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭدەگى دۇمشە عالىمداردىڭ ناداندىعىن بەتىنە باسىپ، جانى شىر- پىر ەتىپ ءجۇرىپ شىنايى عىلىمدى قورعاپ باققان.
ءسوز سوڭىندا ايتپاعىمىز، قوجاناسىر تۇركى حالىقتارى ساتيراسىنىڭ ساردارى. بۇگىنگى ادەبيەتىمىزدەگى يرونيا، ساركازم، ياعني، شىمشىپ، شاعىپ سويلەۋ، اشى مىسقىل، ورىندى كەلەمەجدەۋ مەن كەكەتۋ، تاۋىپ ايتىپ ۇيالتۋ مەن مۇقاتۋ، شىندىقتى ازىلمەن شىمبايىنا باتىرىپ جەتكىزۋ، قيسىنىن كەلتىرىپ سوزبەن قاعىتۋ، ءسوز جارىستا ۇتقىر ءازىل ايتۋ سەكىلدى جانرلاردىڭ نەگىزىن سالعان قوجاناسىر بابامىز. ءبىراق، ونىڭ ماقتامەن باۋىزداۋ ارقىلى سويىپ سالىپ، اقيقاتتى پاش ەتەتىن ادەمى ءتاسىلىنىڭ ەل ىشىندە كەمىپ بارا جاتقانى وزەكتى ورتەيدى. ساتيرا كوشىنىڭ بۇيداسىن ۇستاعان ازاماتتارىمىز وسىنى ەسكەرسە ەكەن دەمەكپىز.
مۇحان يساحان. 2016- جىل
mazhab.kz
