ديدار امانتاي. مەن پوستمودەرنيزمدى قالاي تۇسىنەمىن
بۇل فيلوسوفيالىق ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋ ماقساتىندا، اۋەلى، تەرميندەرىمىزدى انىقتاپ، كاتەگوريالارىمىزدى رەتتەپ الايىق. سودان كەيىن - دەفينيتسيالارىمىزدى بەكىتىپ، عىلىمي- كاتەگوريالىق اپپارات جۇيەسىن قالىپتاستىرامىز، جالپىعا ورتاق ويلاۋ ءتارتىبىن ورناتامىز، ۇعىم- تۇسىنىكتەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەسىن جاريا ەتەمىز.
كەلىستىك پە؟
پوستمودەرنيزم دەگەنىمىز - ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان زامان.
پوستمودەرن - سول ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان زاماننىڭ مادەنيەتى.
ياعني، پوستمودەرنيزم - كوز الدىمىزداعى قوعامنىڭ كەسكىن- كەلبەتى، نيتسشە ايتىپ، ەنگەلس قوستاعان مەتافورا ءتارىزدى، كوشە كەزىپ جۇرگەن ۋاقىتتىڭ سانامىزدا قالىپتاسقان وبرازى، ەنشىمىزدەگى مەزگىل، وسى شاق، باسىمىزداعى تۇرمىس- جاعداي، داۋرەن، وي- سانامىز قابىلداعان مودۋل، بىلايشا ايتقاندا، كەزەڭ كورىنىسى، ءداۋىرىمىزدىڭ كەيپى. ال پوستمودەرن - سول قالىپتاسقان وبرازدىڭ مادەنيەتى، ونەرى، قانداي فورمادا، قالاي ءومىر سۇرەتىندىگى.
جالپى، فرانسۋز فيلوسوفتارى ميشەل فۋكو، جاك دەرريدا، جان بودرييار پوستيندۋستريالىق وركەنيەت تۇرعىندارى ساناسىن قورقىنىش پەن مازاسىزدىق بيلەپ- توستەيتىنى تۋرالى جازادى.
پوستمودەرنيست ويشىلدار پوستيندۋستريالىق زاماندا قوعامدا ءتورت نارسە ۇستەمدىك قۇراتىنىن العا تارتىپ وتىر:
ءبىرىنشىسى - اگنوستيتسيزم (اقيقات - لينگۆيستيكا تۋىندىسى، سوزدە عانا ءومىر سۇرەتىن قۇبىلىس؛ ءبىلىم كەڭىستىگى - ءتىلدىڭ ويىن الاڭى، اقيقاتتارىمىز - جالپى، ينتەللەكتۋالدار بەكىتىپ، قوعام قابىلداعان كوزقاراس، ءتۇيىن، تولعام، ەشقانداي دا بولمىستىڭ نە ءومىردىڭ بەينەسى ەمەس).
ەكىنشىسى - پراگماتيزم (ينتەللەكت بەلگىسى - تابىس، ال تابىستىڭ قازىرگى كاپيتاليستىك قوعامداعى كورىنىسى - بايلىق، داۋلەت).
ءۇشىنشىسى - ەكلەكتيزم (اقيقاتقا ەمەس، تابىسقا ۇمتىلىس، بۇل جولدا - جەكەلەگەن نەمەسە ارالاس- قۇرالاس كۇيىندە - بارلىق ايلا- امال، ءىس- ارەكەت، قۋلىق- سۇمدىق، ءادىس- ءتاسىل قولدانىلادى، سوندىقتان دۇنيەنىڭ بەينەسى، كورىنىسى - كوللاج، مۇراجاي كوللەكسياسى).
ءتورتىنشىسى - انارحو- دەموكراتيزم (اقيقاتتىڭ جوقتىعى، اقيقاتقا جەتالماۋ، الەمدە اقيقات تۋرالى بۇلدىر تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسۋى ءتۇرلى ۇيىمداردى (مەملەكەتتى دە) تۇلعالاردى ەزىپ- جانشيتىن قياناتشىل كۇشكە اينالدىرۋى) .
مودەرننىڭ گۋمانيزم يدەالدارىنا سەنىم ارتقان وپتيميستىك سارىنى بار ەدى. ول انتروپوتسەنتريزمگە دە، راتسيوناليزمگە دە، عىلىمعا دا سەندى.
يوسيف برودسكيي تاماشا ءبىر ەسسەسىندە: «مودەرنيزم - تەك لوگيكالىق سالدار، كلاسسيكانىڭ نىعىزدالعان ىقشام ءتۇرى»، - دەگەن وي ايتقان ەدى.
سوندىقتان، اقپاراتتىق قوعام دەگەنىمىز پوستمودەرنيستىك قوعامنىڭ نۇسقالانعان ءبىر ۆارياتسياسى. بۇگىنگى مادەنيەتكە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قاتتى اسەر ەتەتىنى جونىندە، كەزىندە پىكىر ايتىپ، اتالمىش ماڭىزدى تاقىرىپقا بىرنەشە رەت قالام تارتتىق، ءتىپتى، باق مادەنيەتتىڭ مودۋستارىن قالىپتاستىراتىنى تۋرالى دا ماسەلە كوتەرىلدى. قازىرگى زاماندا وسكەلەڭ ۇرپاق پوپ- جۇلدىزداردى ونەگە تۇتاتىنى راس، ەلىكتەيدى، سولىقتايدى، ونەرپاز قاۋىم، تەلە- تۇلعالار ءجۇرىپ- تۇرۋدىڭ ۇلگىسىنە اينالادى، ارتيستەردىڭ موينىندا وسىنداي ۇلكەن الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك، اۋىر جۇك بار...
پوستمودەرنيستىك كەزەڭدە مادەنيەت، ونەر جانە ادەبيەت ەسترادالىق سيپات الادى. تانىم قابىلەتىنە شاك كەلتىرگەن ىزدەنىستەر ونەردىڭ شىن مۇراتىنان پايدا كورمەي، تەز ارادا تابىسقا قول جەتكىزە الاتىن جايدارمان تۇرلەرىنە اۋىسادى.
انگە ءسوز جازاتىن قالامگەر ناعىز شايىردان گورى الدەقايدا مىقتى اقىن بولىپ كورىنەدى. نەگىز بار، ولشەمى دە انىق، ول - تابىس.
بۇگىنگى حالىق شىعارماشىلىقتا جۇرگەن قايراتكەردى سىڭىرگەن ەڭبەگىنە قاراي ەمەس، كوپشىلىك تانىعان تابىسىنا قاراي، ياعني بىرنەشە كريتەريي نەمەسە ەڭبەكتىڭ ءوزى ەمەس، ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بويىنشا باعالايدى.
مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى قوعامدا قالىپتاسقان پوستمودەرنيستىك تابىس تۇرلەرى:
تانىمالدىلىق؛
بايلىق؛
ىقپالدى توپتارمەن تانىستىعى؛
جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەندىگى جونىندە ءبىر ەمەس، بىرنەشە ديپلومعا يە بولۋى؛
جوعارى قىزمەت؛
توپقا كىرۋ؛
ەپتى پاراقورلىق نەمەسە كوررۋپتسيالىق جەتىستىك؛
ۇلت مۇراتى مەن توپتىق مۇددە ديالەكتيكاسىن مەڭگەرۋ: جاريالىلىق پەن قۇپيالىلىق.
پوستمودەرنيزم - عالامزاتتىق قۇبىلىس، وركەنيەت دامۋىنداعى بەلگىلى ءبىر كەزەڭ.
باتىسقا عانا ءتان ەمەس. ادامزاتقا ورتاق، وركەنيەتتەرگە تەڭ دۇنيە. سونىمەن قاتار، پوستمودەرنيزمدى قۇبىجىققا اينالدىرۋدىڭ دا قاجەتى جوق، ءبىر باسىنا جان- جاقتان جيىپ- تەرىپ بۇكىل جاقسى- جاماندى ءۇيىپ- توگۋدىڭ دە كەرەگى شامالى.
ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ءمانىن اشىپ، شىندىققا جەتۋ، ءساتى ءتۇسىپ، جولىمىز بولسا، اقيقاتىن تانۋ.
پوستمودەرنيزم دەگەن تۇتاس ءبىر قۇبىلىس جوق. ول تۋرالى تۇسىنىك - ءارتۇرلى وركەنيەتتىك كورىنىسىنەن، قوعامداعى بەلگىلەرىنەن جيناقتالعان قاسيەتتەر جيىنتىعى، وقشاۋ كاتەگوريا، جەكە ءمان، ەسكى ءھام جاڭا مازمۇن. مىنە، سودان ءبىز قولدانىپ جۇرگەن جالپى ۇعىم قالىپتاسقان.
مەنىڭ ويىمشا، ونەر تاريحى دەگەنىمىز ستيل نەمەسە ستيلدەردىڭ تاريحى. ادەبيەت - ماشىق بيوگرافياسى. كينەماتوگرافيا - بەينەلەۋ ءتىلىنىڭ عۇمىرناماسى.
ادەبيەتتەگى پوستمودەرن دەگەنىمىز نە؟
تەگىندە، ونەردەگى پوستمودەرن ءستيلدى بىلدىرمەيدى. پوستمودەرن - ستيل ەمەس، كينو تىلىنە جاتپايدى، قويىلىم پىشىنىنە كەلمەيدى.
پوستمودەرن - مادەنيەت، ونەردەگى قالىپتاسقان احۋال. باسىمىزعا تۋعان كۇن نەمەسە قونعان باق.
مودەرن ستيل بولدى. كوپ ستيل، ءبىراق ورتاق بەلگىلەرى بار ستيل. دۇنيەنى قايتا جاڭعىرتۋعا، ويدى، قۇبىلىستى قايتا تۇسىندىرۋگە ۇمتىلعان ستيل.
ۋيليام فولكنەر، ەرنەست حەمينگۋەي، دجەيمس دجويس، گەرترۋدا ستاين، مارسەل پرۋست، فرانتس كافكا...
ەرتەڭگە اسىققان، ىزدەنىستەرى ءسوزدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىن كورگەن، جاڭا قابىلەتىن اشقان، قىسقا دا جازعان، ۇزاق تا تەربەگەن ستيلدەر.
ول تۋرالى ەسسەلەرىمىزدە كوپ جازدىق.
ال پوستمودەرن - ءستيلدىڭ ءوزى ەمەس، ستيلدەردىڭ ارالاسۋى. ءبىر شىعارمادا بىرنەشە جازۋ ءتاسىلى كورىنىس تابۋى مۇمكىن. ءتىپتى، قالامگەر رومانىنا باسقا جازۋشى نە ويشىلدىڭ ماتىندەرىن ەنگىزۋى دە مۇمكىن.
ەنگىزبەۋى دە مۇمكىن. دەموكراتيا. قاتاڭ ءتارتىپ جوق. باستان- اياق ءوزى جازىپ شىققان تۋىندى نەلىكتەن پوستمودەرن بولادى؟
جازۋ ءتاسىلى ءارتۇرلى، نە تاقىرىبى قالجىڭ، ەپتى بوكسشى ءتارىزدى بىرەسە سولعا شىعادى، بىرەسە جىلدام سەكىرىپ بيلەپ وڭ جاقتان كورىنەدى. ۆيرتۋوز. ينتەللەكتۋال. ەرۋديت.
كىتاپتىڭ سوڭىن جىرلاعان اقىرعى الىپتار. گيگانتتاردىڭ قۇلاۋى.
تاريح تا ءبىتتى. ونەر دە سولدى. ادەبيەت تە اقىرىنا كەلدى. ءسوز تاۋسىلدى، وي سارقىلدى. ءبىر قاراعاندا.
ءبىراق، ءۇمىت بار.
وقىرماننىڭ ورالۋىن كۇتىپ ءجۇرمىز.
بۇرىن كىتاپتى اقيقاتتى تابامىن دەپ وقيتىن ەدى، ءقازىر كىتاپتان بايۋدىڭ جولدارىن ىزدەيدى.
ءبىراق، تالعام وزگەرگەن ەمەس.
تالعامنىڭ كورىنىسى - ستيل.
مودا - ستيلدىڭ سالتاناتى. ساندە ۋايىم- قايعى بولمايدى. ستيل قاشاندا سالتاناتتى. اسقاق.
ستيلدىڭ وتانى - تالعام.
تالعامدا جاعرافيالىق شەكارا جوق. ادەمىلىك ءبىر- اق مودۋستا ءومىر سۇرەدى. مادەني تالعام وڭتۇستىكتە ءبىر باسقا، سولتۇستىكتە ءبىر باسقا ەمەس. شىعىستىق نە باتىستىق دەپ بولىنبەيدى. عالامدىق ايادا ادامزات مادەنيەتتەرى ءتۇرلى نۇسقالارعا بولىنەدى، ءبىراق، تالعامنىڭ قاي ورتا، قانداي قوعام بولماسىن، تالابى ءبىر، ول تالاپ - ومىردەگى قۇبىلىستاردى، فيلوسوفيالىق- مەتافيزيكالىق ويدى كوركەمدىك شىندىققا اينالدىرعاندا، ۇيلەسىمدىلىك پەن ۇندەستىكتى - ەڭ قىسقا، ەڭ ىقشام، ەڭ توتە جولمەن نەمەسە كورىنىس، الدە بەلگى ارقىلى بەينەلەپ جەتكىزە ءبىلۋ.
ياعني، كوركەم شىعارماڭىز ارقىلى بەلگىلى ءبىر تۇيگەن ويدى نە قالىپتاسقان اتموسفەرانى جۇرتقا جەتكىزگەندە، ءتىل قاتقان تۋىندىڭىز اشپاق سىرىن نەعۇرلىم از اشسا، وندا جانىڭىز ونەردەن سوعۇرلىم كوپ راقات كەشەدى، كوڭىلىڭىز قاناعات تابادى، تالعامىڭىز دا جوعارى بولادى.
جاقسى تالعام - كوركەمدىك تۇرعىدان ۇيلەسىمىن تاپقان، ارتىق- كەمى جوق، فالشتەن تازا، پافوستان ارىلعان دۇنيە.
ءبىز باتىستىڭ نە شىعىستىڭ ۇزدىك پروزاسىن قولىمىزعا العاندا، جازۋ تاسىلىنە ەلتىپ، جاقسى ستيلدەن قۋانىپ وتىرامىز.
تالعام جونىندە تالاسپايدى دەگەن اسا ءبىر كەڭ تاراعان، اسا ءبىر اسقاق ايتىلعان قاناتتى ءسوز بار. جاڭساق تۇسىنىك، تەرىس ماتەل. تالعام ءۇشىن تالاسپاق تۇگىلى، تارتىسۋ كەرەك، ءتىپتى، كۇرەسۋ دە قاجەت بولادى.
ءبىز قوعامدا جاقسى تالعام ءۇشىن كۇرەسە بىلگەنىمىز ءجون. كۇرەسىمىزدىڭ ءتۇرى جاقسى بالاما جاساپ، جۇرت نازارىنا ۇسىنۋ بولماق كەرەك.
ديدار امانتاي، جازۋشى
«ەگەمەن قازاقستان»
