و. سماعۇل ۇلى، انتروپولوگ: كەيكىنىڭ باس سۇيەگىنە قاتىستى كۇمان كوپ

استانا. قازاقپارات- بەلگىلى انتروپولوگ عالىم، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ورازاق سماعۇل ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستانعا كەيكىنىڭ باسى دەپ اكەلىنگەن باس سۇيەك مۇلدەم وزگە ادامعا تيەسىلى بولۋى مۇمكىن. بيلىكتەگىلەر ونى وتاندىق عالىمدارمەن ەش اقىلداسپاي، وزدەرى كوتەرىپ اكەلە سالعان دەيدى ول.

بۇل جايتقا بايلانىستى عالىمدى اڭگىمەگە تارتىپ كورگەن ەدىك.

- اعا، كەيكى باتىردىڭ باس سۇيەگىنىڭ ەلگە اكەلىنۋى - ۇلكەن تاريحي وقيعا بولدى. كەزىندە توقسانىنشى جىلدارى كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىن ىزدەۋگە شىققان ەكسپەديتسيانىڭ باسى- قاسىندا ءوزىڭىز جۇرگەن ەدىڭىز. بۇل جولعى شاراعا قاتىستىڭىز با؟ جالپى، وتاندىق انتروپولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عالىم رەتىندە، قازاق انتروپولوگى رەتىندە بۇل وقيعاعا قانداي كوزقاراس بىلدىرەسىز؟

- بىرىنشىدەن، بۇل شاراعا ەش قاتىسىمىز جوق. ەكىنشىدەن، بۇل ىستەپ جاتقان ارەكەتتەردىڭ، كەيكى باتىرعا قاتىستى ارەكەتتەردىڭ بارلىعى ورىنسىز دەپ ايتار ەدىم. سەبەبى، توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىمىز ق. توقايەۆ پەن رەسەي جاعىنان مينيستر ە. پريماكوۆ اراسىندا باس سۇيەكتى ەلگە قايتارۋ بويىنشا ءبىراز كەلىسسوزدەر ءجۇردى. كەيكى باتىردىڭ باسىنا رەكونسترۋكسيا جاساپ، ەلىنە ەسكەرتكىش قويۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. ءبىراق، ول كەزدە رەسەي مەن قازاقستاننىڭ قارىم- قاتىناسى ونشا بولماعان بولۋ كەرەك، ەكەۋى كەلىسىمگە كەلە المادى.

سول كەلىسىم ءجۇرىپ جاتقان كەزدە ماعان حابار كەلدى، كەيكى باتىردىڭ باسىن سانكت- پەتەربۋرگتەن ىزدەۋ كەرەك دەپ. سودان قىزىم ايناگۇل ەكەۋمىز سول جەردەگى ارحيۆتى قارادىق، جۋرنال بار. وندا بالەن سۇيەك، بالەن جەردەن الىنعان، بالەن جىلى تاپسىرىلعان، بالەن جەردە ساقتاۋلى دەپ كورسەتىلگەن. سول جۋرنالدىڭ جازباسىن اقتارىپ قاراساق، شىنىندا كەيكى باتىردىڭ باس سۇيەگى بار ەكەن. كەيكى باتىر دەپ جازىلعان: كيرگيزسكيي بۋنتاۆشيك (نۋرماگامبەتوۆ). بالەن كاروبكانىڭ ىشىندە، بالەن چەرداكتا دەپ جازىلعان. سونىمەن، ايناگۇل بارىپ چەرداكتى ىزدەپ، كاروبكانىڭ نومەرىن تاۋىپ السا - بوس، ەشتەڭە جوق. باس سۇيەك جوق. سول جاقتاعى انتروپولوگتاردان سۇرادىق، نەگە باس سۇيەك جوق دەپ، كەيكىنىڭ باسى قايدا دەپ، ولار بىلمەيمىز دەيدى. سول كەزدە ماسەلە دە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جابىلىپ قالدى. سول كۇيىندە قالدى.

ال، ەندى قايدان العانىن بىلمەيمىن، مىناداي باس سۇيەك تاۋىپ اكەلىپتى. ونىڭ سول جاق ساماي سۇيەگى، تومەنگى جاق سۇيەكتەرى ءبولىنىپ قالعان. سونىڭ ءبارىن اكەلىپ ەندى قازىر كەيكى باتىر دەيدى. ال، ەندى، ونى كەيكى باتىر ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن، الدىمەن سوت- مەديتسينالىق، انتروپولوگيالىق ساراپتاما جاسالۋ كەرەك ەدى عوي. ول سول كىسىنىڭ باسى ما، جوق پا ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن. ويتكەنى، ول كىسىنىڭ باسى ونداي دەڭگەيدە بولۋ ءۇشىن ول بىرنەشە رەت قايناتىلعان بولۋى كەرەك. ال، سۋعا سالىپ قايناتىلعان سۇيەك پەن قايناتىلماعان سۇيەكتىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. وسىنى انىقتاماي ىستەپ جۇرگەندەردىڭ ءىسى - بارىپ تۇرعان ناداندىق.

- سوندا قازىر ايتىپ جۇرگەن كىمنىڭ باسى؟

- بىلمەيمىن كىمنىڭ باسى ەكەنىن. ويىنا كەلگەنىن ىستەپ وتىر عوي. ويىنا كەلگەنىن ىستەپ وتىر. بۇل بارىپ تۇرعان ناداندىق. ايتپەسە، نەگە بىزدەردەن كەلىپ سۇرامايدى، نە بىلمەيدى، بۇل قانداي باس ەكەنىن. نەگە انىقتاپ المايدى الدىمەن؟ نەشە ءتۇرلى ميفتەرگە سۇيەنىپ الىپ، وي بالەنشەنىڭ باسى دەپ ايتا بەرەدى. مەنىڭ مىسالى كۇدىگىم بار. اناۋ ساراپتاما جاسالماي ول باس سۇيەككە، مەن ونى كەيكى باتىردىكى دەپ ايتا المايمىن.

- ۆەنگريادا رەكونسترۋكسيا جاساپ جاتىر دەيدى؟

- ۆەنگرلەردىڭ جاڭعىرتپاسى تولىق قاناعاتتاندىرادى دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى، ۆەنگرلەر ءومىر بويى رەكونسترۋكسيادا ەۋروپەويد تەكتەستەرمەن اينالىسقان. كونە زامان بولسىن، قازىرگى زامان بولسىن. ال، ەندى ماسكەۋدەگى گەراسيموۆ لابوراتورياسى اشىلعاننان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بۇلار ەۋروپەويد تەكتەستەردى دە، موڭعولويد تەكتەستەردى دە جانە سولاردىڭ ارالاسىنان شىققان ادامداردىڭ بەينەسىنە رەكونسترۋكسيا جاساپ، ۇلكەن- ۇلكەن الەمدىك دەڭگەيدەگى تاجىريبەلەر جاسادى. ال، ۆەنگريانىكىن ءبىز بىلمەيمىز.

- نە ءۇشىن ۆەنگرلەرگە اپارعان؟

- ونى مىقتىلاردان سۇرا. ەشكىممەن اقىلداسپاي، ەشقانداي دالەلدىككە سۇيەنبەي بارىپ بەرگەن سۇيەكتى سونىكى دەپ اپارىپ جاساۋ بارىپ تۇرعان ناداندىق. الدىمەن، انىقتاۋ كەرەك، بۇل باس سۇيەك شىنىمەن كەيكىنىكى مە، جوق پا؟ ال، ۆەنگرلەر ونى قالاي انىقتايدى؟ ەگەر ارحيۆىن كورمەسە، ونىڭ انىقتامالارىن كورمەسە. د ن ك- مەن دە انىقتاي المايدى. سۋعا قايناتقان باستىڭ ناقتى د ن ك- سى شىقپايدى. تاراتقان اقپاراتتارىندا ءجۇر ونىڭ كەتپەنمەن ۇرىپ باس سۇيەگىن جارعان دەپ. ول قالاي سوندا؟ ورتالىق قازاقستاندا، تورعايدا اسىرەسە ءبىر كەتپەندى ەمگە تابا المايسىڭ. ول كەتپەندى تەك وڭتۇستىك قازاقستاندا پايدالانعان. سۋارمالى جەرلەرى بار. ال، تورعايدىڭ قاي جەرىندە سۋارمالى جەر، ەگىن بار. ورتالىق قازاقستاننىڭ قاي جەرىندە سۋارمالى ەگىن بولدى وتكەن عاسىردىڭ 20-30 - جىلدارى؟ ەش ۋاقىتتا بولماعان. وزدەرىنىڭ اڭگىمەسىنىڭ وزىندە كۇدىك جاتىر. ول كەتپەندى بىرەۋ بارىپ الىپ كەلىپ پە سوندا كەيكى باتىردىڭ باسىن شابۋ ءۇشىن. مىنە، مەنىڭ كوڭىلىمدە بۇل باس سۇيەك كەيكى باتىردىكى ەكەنىنە ۇلكەن سۇراق تۇر. بۇل مامان ەسەبىندەگى كوزقاراسىم! جالعاندىققا سەنەتىن عىلىمدا جول جوق!

- كەيكى باتىرمەن بىرگە سول كەزدەگى پرەمەر- مينيستر كارىم ءماسىموۆ رەسەيدەن كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن دە سۇراتقان بولاتىن. الايدا، ورىستار بۇل سۇراۋدى جاۋاپسىز قالدىردى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىن ىزدەۋدىڭ ماڭىزدىلىعى قانداي؟

- ارينە، كەنەسارى حاننىڭ باسىن ىزدەۋ، سوعان اتسالىسۋ وتە ورىندى. ەش ۋاقىتتا ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن، ءمانىن جوعالپايتىن ماسەلە. ەگەر ءبىز حالقىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنە، حاندىعىنا، ەركىندىگىنە ۇمتىلعان سۇلتاندارىمىزدىڭ، بيلەرىمىزدىڭ، حاندارىمىزدىڭ وسىلاي كورىنگەن جەرگە سۇيەكتەرىن لاقتىرا بەرەتىن بولساق، وندا بۇل قازاق نە ءۇشىن بۇل ەلدە ءومىر سۇرگەن. سوندىقتان ونى ءبىز ىزدەيتىنىمىز بۇگىنگى ۇرپاقتارعا بۇل وتكەندەگى ءومىر، وتكەندەگى قازاق ازاماتتارىنىڭ ەل بولۋ، جەر بولۋ، ونى ساقتاپ قالۋ ارەكەتتەرىن بۇگىنگى جاستاردىڭ ەسىنەن شىعارۋ بارىپ تۇرعان ناداندىقتىڭ ارەكەتى بولىپ سانالادى.

اتالمىش ەكسپەديتسيانىڭ 1995-1996 -جىلدارى مۇحتار قۇل- مۇحامەد ۇيىمداستىرعان ەدى. ءبىراز عالىمداردى اپارىپ، قىرعىز اكادەمياسىمەن تاريح ينستيتۋتىمەن كەلىسىپ، باردىق.

 قىرعىزداردىڭ اڭىزدارى بويىنشا، جازىلعان دەرەكتەرى بويىنشا كەنەسارىنى المالىساي دەگەن جەردە قولعا تۇسىرگەن ەكەن. بۇگىنگى كۇنى ءدال سول ۋاقيعانى كورگەن ادامدار جوق. ءبىراق، سول ۋاقيعانىڭ باسى قاسىندا بولعان ادامداردىڭ بالالارى بار ەكەن. بۇگىندە ولار 80 جاستان اسىپ كەتكەندەر. سونىڭ بىرىنە المالىساي دەگەن جەرگە، قىرعىز اكادەمياسىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا 80 نەن اسقان قارتقا باردىق. ول بارعاندا دۇرىس ايتتى: مەن كەنەسارى قاسىموۆ تۋرالى ايتاتىن اڭگىمەنىڭ كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعان ەمەسپىن. مەن ونىڭ ءبارىن باسى- قاسىندا بولعان اكەمنىڭ ايتۋىنان عانا ەستىگەن اداممىن. سوندىقتان مەن ونىڭ قانشالىقتى راستىعىنا، شىندىعىنا كۋاگەر بولا المايمىن، - دەدى.

سونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اكەسىنەن ەستىگەنىنە قاراعاندا، توقماقتان كەنەسارى ءوزىنىڭ نوكەرلەرىمەن شىققاندا، قىرعىزدار ونى ەستىپ، كەنەسارىنىڭ وزدەرىنە ءبىراز قيىنشىلىق تۋدىراتىن ءبىلىپ، وزەننىڭ تاۋ باسىنداعى ارناسىن باسقا جاققا بۇرعان. سونىڭ سالدارىنان كەنەسارى اسكەرىنىڭ اتتارى سۋ ءىشى الماي، بولدىرىپ، ءبىر سۋى جوق ارناعا كەلگەندە، ەسكى ءادىس بويىنشا جىلقىلاردىڭ سۋسىنىن باسۋ ءۇشىن قويلاردىڭ قۇيرىق مايىن تاسپاشا ءتىلىپ، سونىڭ بىرنەشە تاسپاسىن جۇتقىزادى ەكەن. سوندا بولدىرعان اتتىڭ سۋساعانى باسىلىپ، ءوزىنىڭ كۇشىن جيناپ، بۇرىنعىداي جول جۇرۋگە مۇمكىنشىلىك تۋعىزادى ەكەن. سونداي ءبىر ارناعا كەلگەندە كەنەسارى ءوزىنىڭ نوكەرلەرىنە سۋ تاۋىپ الىپ كەلۋىن بۇيرادى ەكەن.

سوندا ءبىر نوكەرى قاۋعامەن سۋ الىپ جاتقاندا، قىرعىز كەلىپ جاڭاعىنىڭ ۇستىنەن تۇرىپ: ءاي، ماڭقا قازاق، بۇل جەردە نە ىستەپ جاتسىڭ، ‒ دەپ سۇرايدى. سوندا سۋ الىپ جاتىرمىن دەگەن جاۋاپتى ەستىگەن قىرعىز: نەگە الىپ جاتىرسىڭ؟ قازىر مەن سەنى ولتىرەمىن؟ - دەگەندە، قازاق: ولتىرمە، مەنى بۇل جەرگە سۋ الۋعا حانىم جىبەردى، ‒ دەيدى. ‒ قاي حانىڭ؟ - دەپ سۇراق قويعان قىرعىزعا قازاق: اناۋ سايدىڭ ىشىندە جاتقان كەنەسارى حان، - دەيدى. سوندا جاڭاعى قازاقتى اتقا وڭگەرىپ الىپ، سايعا كەلگەندە قىرعىزدىڭ اتقا مىنەرى، اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ: ارالارىڭىزدا حان بولسا، قارۋ- جاراقسىز، كيىمسىز مىنا توبەگە شىقسىن. ەگەر دە حان بولماي، تەك جاۋىنگەرلەر بولسا، قارۋ- جاراقتارىمەن مىنا توبەگە شىقسىن، - دەيدى. سول كەزدە حاننىڭ نامىسى وندايلارعا وتىرىك ايتۋعا بارماي، توبەگە شىققان بەتتە قىرعىزدار اتقا وڭگەرىپ، المالىسايعا الىپ كەلەدى.

قىرعىزدار ەكى كۇندەي ساندالادى. نە ىستەرلەرىن بىلمەيدى. ولتىرەيىن دەسە قورقادى. ناۋرىزباي ەرتەڭ كەلىپ شابۋىل جاساسا، قىرعىزدىڭ بىرەۋىن قالدىرماي قىرىپ كەتۋى مۇمكىن دەپ. ءبىراق ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن ناۋرىزبايدى دا قىرعىزدار ۇستاپ اكەلەدى- مىس. سوندا كەنەسارى: سەن مۇندا نە ىستەپ ءجۇرسىڭ، ‒ دەپ سۇرايدى. ناۋرىزباي: مەنىڭ جانىم حاننىڭ جانىنان ارتىق ەمەس. قانىم حانىمنىڭ ساداعاسى دەپ، ءوزىم كەلدىم، ‒ دەيدى. ءسويتىپ قىرعىزدار قورقىپ وتىرعان باتىرلارى قولىنا تۇسكەننەن كەيىن، جازالاۋعا كىرىسكەن.

بۇل قىرعىزداردىڭ اڭىزى، بولعان وقيعانىڭ جەلىسى. ەستىگەن ادامداردىڭ اڭگىمەسى. ونىڭ قانشالىقتى شىن- وتىرىك ەكەنىن ايتۋ قيىن. ءبىراق، مەنىڭ جەكە ءوزىمنىڭ ويىم: ەگەر دە كەنەسارىنىڭ باسىن سول جەردە السا، ول جاز ايى، دەرەكتەر بويىنشا ونى ومسكىدەگى ورىستىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورىنا جىبەرگەن دەيدى. سوناۋ قىرعىز جەرىنەن جاڭا عانا كەسىپ العان باستى، ارينە، تورسىق پا باسقا ءبىر زاتتىڭ ىشىنە سالدى عوي. سول المالىسايدان ومسكىگە جەتۋ ول ءبىر كۇندىك جەر ەمەس، سامولەت ەمەس. كەمىندە 5-6 كۇن ءجۇردى. 5-6 كۇننەن كەيىن قىرعىزدار وزدەرىنشە ايتقان شىعار گەنەرال- گۋبەرناتورعا مىنەكي اكەلدىك دەپ. اشىپ جىبەرگەندە، ارينە، ول ساسىپ- ءپىسىپ ءۇيدىڭ ءىشىنىنىڭ ءبارىن الىپ كەتەدى. شاماسى جيىركەنگەن ادامدار، ونىڭ ىشىندە گەنەرال- گۋبەرناتور بار ايتقان شىعار، مىنا ساسىعىڭدى اكەت، ءبىر مولاعا اپارىپ كومە سال دەپ. ويتكەنى نە ونى الدىق، ونى بالەن جەرگە بالەن ىستەدىك دەگەن ەشقانداي قۇجاتتار جوق.

ەگەر باستى سول كۇيىندە الىپ بارۋ ءۇشىن، ساقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ الدىمەنەن باستى تولىپ جاتقان جۇمساق تەرىلەردەن، ەتتەردەن ايىرۋ كەرەك. ايىرۋدىڭ جولى ونى بىرنەشە ساعات قايناتۋ كەرەك. ەتتى سۇيەكتەن اجىراتىپ، بالقىتۋ كەرەك. ءسويتىپ بارىپ، ادامنىڭ باسىن الا الادى. ونى، ارينە، ءبىر مۇسىلمان دارىگەرى دە، فەلدشەرى دە ەشكىم دە ىستەمەيدى. ونى ىستەسە سول ورىستار ىستەيدى. ءبىراق، ونداي ىستەدى دەگەن ەشبىر جازبا جوق. سوندىقتان، باستىڭ بار جوعى مەنىڭ كوڭىلىمدە ۇلكەن كۇمان تۋعىزادى.

- كوپ جاعدايدا ءسىزدى قازاقستانداعى فيزيكالىق انتروپولوگيا عىلىمىنىڭ جالعىز وكىلى رەتىندە ايتادى. شاكىرت تاربيەلەۋ ىسىنە قانداي كوڭىل بولۋدەسىز؟

 - مەن كەڭەس داۋىرىندە دە، قازىرگى كەزدە دە فيزيكالىق انتروپولوگياعا بايلانىستى جاستاردى باۋلۋ ماسەلەسىندە ءارقاشاندا تىلەگىم بار. ءبىراق، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز پارتيا تۇرعىسىنان قاتتى سىنالىپ، 1977 -جىلى كىتابىمىزدى ورتەپ جىبەردى. مىنە، سونىڭ سالدارى بولۋ كەرەك، بۇگىنگە دەيىن قازاقتىڭ فيزيكالىق انتروپولوگيا سالاسىنا ءمان بەرىلمەي كەلە جاتىر. جالعىز- اق مەنىڭ قىزىم ايناگۇل سماعۇلوۆاعا ءوزىمنىڭ تاجىريبەمدى، ءبىلىمىمدى بەرۋگە ۇمتىلىپ كەلە جاتىرمىن. باسقا جاستاردىڭ ۇمتىلىسى بولماي كەلە جاتىر. ءبىراق، انتروپولوگ بولۋ ءۇشىن ونىڭ نەگىزگى ءبىلىم سالاسى بيولوگيا، مەديتسينا سالاسى بولۋ كەرەك. ول بولماي ادامنىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىگىن زەرتتەي المايدى. بۇل سالادا عالىم بولۋ ءۇشىن كوپ قيىنشىلىقتاردان ءوتۋ كەرەك. ول ءۇشىن ادام بيولوگياسىن، مەديتسينالىق ەرەكشەلىكتەرىن، حالىقتىڭ تاريحي دامۋ ساتىلارىن دا ءبىلۋ كەرەك، ونىڭ ءتىلىن دە ءبىلۋ كەرەك، وسىنىڭ ءبارىن قوسىپ كەلگەندە بۇگىنگى جاستار، عىلىم سالاسىنا ۇمتىلمايدى، ونىڭ ىشىندە انتروپولوگياعا ۇمتىلۋ ءجايى بولماي تۇر. بۇل مەنى قاتتى قوبالجىتادى. بۇگىنگى جاستاردىڭ قاشقاقتاپ جۇرگەندىگى الاڭداتادى.

- ءسىز قازاقستانداعى فيزيكالىق انتروپولوگيا سالاسىندا بەلگىلى عالىمسىز. وسىناۋ عىلىمنىڭ قازىرگى جاعدايى قانداي؟ قانداي ناتيجەلەرىڭىز بار؟

- قازاق حالقىنىڭ فيزيكالىق انتروپولوگياسى بويىنشا بىرنەشە باعىتتا جۇمىستار اتقارىپ ءجۇرمىز. ياعني جارتى عاسىر بويى جيناعان ماتەريالداردىڭ نەگىزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۋزەيىندە انتروپولوگيالىق ەكسپوزيتسيا زالىن ارنايى اشقالى وتىرمىز. سول باعىتتا ءبىراز جۇمىستار ىستەپ، بۇگىنگى قازاقتاردىڭ كەشەندى مورفولوگيالىق، فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەي وتىرىپ، ولاردىڭ الەم حالىقتارىنىڭ اراسىندا الاتىن ورنىن عىلىمي تۇرعىدا انىقتاپ، ءوزىنىڭ ءتيىستى ورنى بار ەكەنىن دالەلدەپ، انتروپولوگيالىق كورمە زالىنا شىعارايىق دەپ ەدىك. سونىمەن قاتار، بۇگىنگى قازاقتاردىڭ انتروپولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىندە ونىڭ بۇدان بۇرىنعى 4000-5000 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنىڭ 1/3 ۇلەسى ساقتالىپ قالعاندىعى بەلگىلى بولۋدا.

مىنە، سول ءبىر ەرەكشەلىكتەر كونە زامانداردا قالاي بولعاندىعى، قاي زاماننان باستاپ قازاققا ءتان ەرەكشەلىكتەر پايدا بولعاندىعىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمىز. وسى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە قازاقتاردىڭ كونە اتا- بابالارى كونە ەۋروپەويد تەكتەس بولعاندىعى دالەلدەنىپ وتىر. كونە ەۋروپەويد تەكتەس دەگەندە كەيبىر ورىستىڭ عالىمدارى، ولار ورىستار بولعان دەپ جالعان اقپارات تاراتىپ ءجۇر. شىندىعىندا، ول زاماندا كونە ەۋروپەويدتاردىڭ بۇگىنگى ورىستارعا، فرانسۋزدارعا، نەمىستەرگە، كاۆكاز حالىقتارىنا ەشقانداي قاتىسى جوق. ول زاماندا مۇنداي ەتنيكالىق توپتارعا بولىنبەگەن. سوندىقتان ونى بالەن حالىقتىڭ اتاسى دەپ ايتا المايسىڭ. تەك قازاق جەرىندەگى ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراپ، ولار قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىندا ەرەكشە ورىن العاندىعىن ايعاقتاي الامىز. بۇل تۋرالى ءبىزدىڭ سوڭعى جارتى عاسىرلىق زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ ارقاسىندا الىنعان ناتيجەلەرىنە قاراعاندا بۇگىنگى قازاقتاردىڭ دەنە قۇرىلىسىندا، قان جۇيەلەرىندە، ءتىس قۇرىلىسىندا، تەرى بەدەرلەرىندە، ءدام سەزىمدەرىندە، قاڭقا سۇيەكتەرى مەن باس سۇيەكتەرىندە سولاردىڭ، ياعني كونە ەۋروپەويدتاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنىڭ 1/3 ساقتالىپ قالعاندىعى جونىندە پىكىر بىلدىرە الامىز.

- قازاق حالقىنىڭ انتروپولوگياسىنا قاتىستى شەتەلدىك عالىمدار وتە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جۇرگەنى بەلگىلى. وتكەن جىلى بىرنەشە ەلدىڭ عالىمدارى كەلىپ ءدارىس وتكىزدى. وسى شەتەلدىك عالىمداردىڭ عىلىم دەڭگەيى مەن ساپاسى قانداي دارەجەدە؟ ولاردان ۇلگى الاتىن تۇستارىمىز نەمەسە ۇلگى كورسەتە الاتىن تۇستارىمىز بار ما؟

- وتكەن جىلى شەتەلدەن، ياعني يتاليادان كەلگەن عالىمدارمەن ءبىز 20 جىلدان استام عىلىمي قارىم- قاتىناستامىز. مۇندا كەلگەن پروفەسسور فاكەنيدىڭ زەرتتەۋلەرى تەك قانا قازاق حالقىنىڭ ەمەس، الەم حالىقتارىنىڭ ازيا مەن ەۋروپا حالىقتارىنىڭ قالاي ءوسىپ، وربىگەندىگىنىڭ انىقتامالارىن جازعان. مىنە وسىنداي تانىمال، دارەجەلى عالىمدارمەن بىرلەسىپ جۇمىس اتقارىپ ءجۇرمىز. سولاردىڭ ادىستەرىن، بىلىمدەرىن، قازاق حالقىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋگە پايدالانىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى بيولوگيالىق، انتروپولوگيالىق جۋرنالداردا ماقالالار جاريا ەتىپ كەلە جاتىرمىز. ولارمەن بىرگە عىلىمي قارىم- قاتىناس ورناتۋعا تالاپتاناتىنىمىز بۇگىنگى الەمدە ەۋروپا مەن ازيا، ورتا ازيادا تۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ سالىستىرمالى تۇردە زەرتتەيىك دەپ ەدىك. ءبىراق، ءتيىستى قاراجات بولماعاندىقتان بۇل ماسەلە اشىق بولىپ تۇر. ەگەر قاراجات بولسا شەت ەلدىك عالىمدارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەپ ەلىمىزدىڭ بيولوگيالىق دامۋ ديناميكاسىن كورسەتەمىز بە دەگەن ۇمىتتەمىز.

يتاليا عالىمدارىنان بولەك، جاپونيا مەن ا ق ش عالىمدارىمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىز. ولاردىڭ ىشىندە انتروپولوگتاردان بولەك، گەنەتيكتەردە بار. جاپون عالىمدارىمەن بىرلەسكەن جۇمىستار ادام قاڭقاسىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان. بىرەنەشە انىقتامالار الامىز با دەگەن ۇمىتتەمىز.

- قاتەلەسپەسەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق مۋزەيىندە فيزيكالىق انتروپولوگيا لابوراتورياسى بار. وسى لابوراتورياعا قانداي مۇمكىندىكتەر جاسالعان.

- ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزگە 1,5 جىل بولدى. فيزيكالىق انتروپولوگيا لابوراتوريا ق ر ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ «حالىق قازىناسى» ع ز ي قاراستى. وسى ۋاقىت ىشىندە ناقتىلى فيزيكالىق انتروپولوگيا لابوراتورياسىنا كەڭ ارەكەت جاسالدى دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى بۇل عىلىم سالاسىندا بولۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى لابوراتوريالىق ءتيىستى قۇرال- جابدىقتار بولۋ كەرەك، سوعان سايكەس قىزمەتكەرلەر بولۋ كەرەك. بۇندا قىزىمىز ەكەۋمىز عانا ماماندىق جاعىنان ىستەپ جۇرگەن. قىزىم وسىندا 0,5 جۇكتەمەدە جۇمىس ىستەيدى. مەن تولىق قىزمەت اتقارام.

 ال، ەندى، شىمكەنت قالاسىندا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ تالابى بويىنشا اشىلعان تاعى ءبىر لابوراتوريامىز بار. ونىڭ ءتيىستى باستىقتارى بار. ونىڭ دا ناقتىلى انتروپولوگيامەن اينالىسىپ جۇرگەن ادامدار جوق. سوندىقتان، اتى بار دا زاتى جوق سياقتى زامان ءوتىپ جاتىر. سوندىقتان، ەلدىڭ اتقا مىنەر باستىقتارى وسى عىلىم سالاسىنا نازار اۋدارىپ، اياعىنان تىك تۇرعىزسا دەگەن تىلەكتەمىز.

- قازاقستاندا باس سۇيەك جاڭعىرتپاسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى دامىتۋدا قانداي جۇمىستار اتقارىلۋدا؟

- قازاقستاندا ادامنىڭ باس سۇيەگى ارقىلى بەينەسى قالپىنا كەلتىرۋدە ەشقانداي جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتقان جوق. بۇل سالادا ادامداردى دايىنداۋ كەرەك. ارنايى مامان بولۋ كەرەك. بۇل مامانداردى ماسكەۋدە دايىنداۋعا بولار ەدى ‒ گەراسيموۆ لابوراتورياسىندا. وسىعان ۇمتىلىپ جۇرگەن، مەن وسىمەن اينالىسايىن دەپ جۇرگەن ءبىر بيولوگ، نە مەديك جاستار بولماي تۇر. بۇعان سۋرەتشىلەردى، مۇسىنشىلەردى الۋعا بولمايدى. ولاردىڭ بازالىق ءبىلىم سالاسى بيولوگ، نە مەديك بولۋى كەرەك. سوندىقتان، بۇل بىزگە ەڭ اۋىر، يەلىك جاساي الماي جاتقان انتروپولوگيا سالاسىنىڭ ءبىرى. وسى كۇنى كومپيۋتەرلىك ارەكەتپەن كوپ جەرلەردە جاساي الادى.

سۇحباتتاسقان رولان ارون ۇلى

https://sn.kz