ەۋروپا جانە ەۋرو تاعدىرى
ويتكەنى، ول كەزدە، الەمدى بيلەپ تۇرعان ەۋروپا كولونيالارىنىڭ كولەمى 40 ميلليون شارشى كيلومەتردى قۇراعان. ونىڭ 25 ميلليون شارشىسى تەك بريتانياعا تيەسىلى بولسا، بەلگيا كونگونى، نيدەرلاند جۇزدەگەن ميلليون حالقى بار سول كەزدەگى يندونەزيانى، ال فرانسيا بولسا، افريكا مەن ءۇندى، قىتايعا ۇستەمدىك ەتكەن.
الايدا، 1845-جىلدان باستاپ، ءبىر عاسىرعا سوزىلعان ەۋروپانىڭ بۇل بەيبىت بولمىسىن 1914-جىلى تۇتانعان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءبىر ساتتە ويرانداپ كەتكەن. اۆتور كەلتىرگەن دايەكتەردىڭ ءبارى دە شىندىق. تەك 1914-1945-جىلدار اراسىنداعى 31 جىل ىشىندە عانا ءتۇرلى ساياسي دۇربەلەڭدەر (شيەلەنىستەر، سوعىستار، گەنوتسيد، ديسكريميناتسيا، قولدان جاسالعان اشتىق، حولوكوست، ت. س. س.) سالدارىنان 100 ميلليون ەۋروپالىق جەر جاستانعان ءارى مۇنداي قىرعىن سوعىس ادامزات وركەنيەتىندە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن.
سوسىن، بۇل الاپات قىرعىننىڭ وسىدان 400 جىل بۇرىن عانا پلانەتانىڭ باسىم كوپشىلىگىن وزىنە باعىندىرىپ، مادەني بولمىسىن وڭتايلى وركەندەتكەن ەۋروپادا ورىن العانى وتە تاڭعالدىرادى.
شىندىعىندا دا، ەۋروپانىڭ عاسىرلارعا سوزىلعان الەمدى جاۋلاۋ ۇدەرىسى ءوز ىشىندەگى ازامات سوعىستارىمەن قات-قابات ءجۇرىپ وتىرعان. سودان سوڭ، ەۋروپانىڭ وتە جوعارى مادەنيەتكە يە بولا تۇرىپ، كونسەنتراتسيالىق لاگەرلەرگە جول بەرگەنى شىنىمەن-اق تۇسىنىكسىز. سونداي-اق، ەۋروپانى 1914-جىلعا دەيىن شەكتەپ كەلگەن شەكارالار، ءىس جۇزىندە، مەملەكەتتەر مەن مەملەكەتتەردى، دىندەر مەن دىندەردى جانە مادەنيەتتەر مەن مادەنيەتتەردى توعىستىرىپ، ءۇن قاتىستىرعان ارالىق بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، 2014-جىلعى تامىز ايى ەۋروپانى كۇتپەگەن جەردەن قۇشحاناعا اينالدىرىپ جىبەرگەن.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالار كەزدەگى ەۋروپاداعى شەكارالار شيەلەنىستەردى ۋشىقتىرىپ، الاپات ورتكە اينالدىرىپ، سول ءورتتىڭ ارمەن قاراي كۇللى الەمگە تارالۋىنا دا تىكەلەي تۇرتكى بولعان. ادامزات وركەنيەتى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن الگى الاپات ناۋبەت بىرتە-بىرتە باسەڭدەپ بارىپ توقتاعانىمەن، 1939-جىلى قايتا تۇتانىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ۇلاسىپ كەتكەن. ال مۇنىڭ سوڭى، جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، 100 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن جالماپ، ونىڭ ىشىندە، ەۆرەيلەردى قىناداي قىرعان حولوكوستپەن تىنعان بولاتىن.
سونىمەن، 1945-جىلى ەۋروپا بۇرىنعى يمپەريالىق قاۋھارىنان ءبىرجولاتا ايىرىلىپ، باسىبايلى تەرريتوريالارعا اينالىپ شىعا كەلەدى. وككۋپاتسيالانعان ەۋروپانىڭ بۇدان بىلايعى تاعدىر-تالەيى «قىرعي-قاباق سوعىس» ءتاسىلىن ۇستانعان ماسكەۋ مەن ۆاشينگتوننىڭ قاس-قاباعىنا تاۋەلدى بولىپ قالدى. سوندىقتان دا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سانسىراپ شىققان ەۋروپانىڭ ەگەمەندىككە قايتا قول جەتكىزۋى ءتىپتى دە وڭاي بولماعان.
مىنە، ءدال وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ەۋروپالىقتاردىڭ 1947-جىلى پاريجدە باس قوسىپ، «ەكونوميكالىق ىقپالداستىق كوميتەتىن» قۇرۋى ەۋروپالىق ينتەگراتسيانىڭ باستاپقى كەزەڭى ەدى. ال ناعىز ەۋروپالىق ينتەگراتسيا، 1957-جىلى قول قويىلعان ريم كەلىسىمىنەن باستاۋ الادى.
بۇل كەلىسىم التى مەملەكەتتىڭ، اتاپ ايتقاندا، فرانسيا، گەرمانيا، نيدەرلاند، بەلگيا، ليۋكسەمبۋرگ جانە يتاليانىڭ باستارىن بىرىكتىردى. ەڭ باستىسى، بۇل كەلىسىم 1871-جىلدان بەرمەن قاراي ءدۇرداراز گەرمانيا مەن فرانسيانىڭ اراسىن جاقىنداتتى. ال بەلگيا، نيدەرلاند جانە ليۋكسەمبۋرگ بولسا، الدىڭعى ەكى مەملەكەتتى جالعاستىرۋشى ارالىق ەلدەرگە اينالعان ەدى.
تۇپتەپ كەلگەندە، ريم كەلىسىمى، الدىمەن، ەۋروپا قاۋىمداستىعىنا جانە سوڭىرا، ەۋروپالىق وداققا اپاراتىن بىردەن-ءبىر جول بولاتىن. الايدا، بريتاندىقتار ەۋروپا قاۋىمداستىعىنا ەنۋگە مۇلدە اسىقپادى. ەركىن ساۋدا كەڭىستىگىنىڭ قاجەت ەكەنىن بىلە تۇرا، ولار ءوز ەكونوميكاسىنىڭ ءوز باقىلاۋىندا بولۋىن قالادى. ناقتىراق ايتقاندا، ورتاق وگىزدەن گورى وڭاشا بۇزاۋ اسىراعاندى ارتىعىراق سانادى.
1950-جىلداردىڭ ورتاسىندا بريتانيا باس بولىپ، ەۋروپا قاۋىمداستىعىنا بالاما رەتىندە، بريتانيا، اۆستريا، دانيا، شۆەتسيا، نورۆەگيا، فينليانديا شۆەيتساريا، ليحتەنشتەين جانە پورتۋگاليا سىندى توعىز مەملەكەتتى بىرىكتىرەتىن «ەۋروپالىق ەركىن ساۋدا قاۋىمداستىعىن» قۇرعان بولاتىن. ءبىراق بريتانيانىڭ بۇل تىرلىگى ىسكە اسپاي قالادى. ويتكەنى، بۇل باستاما ا ق ش تاراپىنان قولداۋ تاپپاعان بولاتىن.
ال ەۋروپا قاۋىمداستىعىنا ەنگەن ەلدەر بولسا، ءبىر-بىرىمەن ىقپالداسا دامىپ، ءبىر-بىرىنە جاقىنداسا تۇسكەنىمەن، 1973-جىلعا دەيىن مۇشەلەرىنىڭ سانىن وسىرە الماعان بولاتىن. الايدا، ءدال سول جىلى بۇل قاۋىمداستىققا بريتانيامەن قوسا، دانيا جانە يرلانديا كەلىپ قوسىلىپ، مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ سانى باستاپقى التىدان توعىزعا جەتەدى. 1973-جىلى اتالعان قاۋىمداستىققا يسپانيا، پورتۋگاليا جانە گرەكيا مەملەكەتتەرى دە ءوز ەركىمەن قوسىلىپ، وداققا ەنگەن ەلدەردىڭ جالپى سانى ون ەكى بولادى.
1991-جىلى «قىرعي-قاباق سوعىس» اياقتالىپ، و باستاعى ەۋروپا قاۋىمداستىعىنىڭ قالىپتاسۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسقان امەريكانىڭ ىقپالى دا ازايا باستايدى. ءدال سول جىلى بولاشاق ەۋروپالىق وداققا ىرگەتاس بولعان مااستريحت كەلىسىمى دايىن بولىپ، جاڭا ەۋروپالىق وداقتىڭ قۇرىلىمى دا جاساقتالعان بولاتىن.
مااستريحت - نيدەرلاند مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىك شەبىندەگى بەلگيامەن شەكتەس اۋماقتاعى اردەننەس ورمانىنىڭ شەتىندە ورنالاسقان قالا بولۋىمەن قاتار، گەوگرافيالىق تۇرعىدان، فرانسيا مەن گەرمانيانىڭ شەكارالارىنا دا، ەۋروپارلامەنت ورنالاسقان فرانسيانىڭ ستراسبۋرگ قالاسىنا دا، ءتىپتى، ەۋروپالىق كوميسسيا ورنالاسقان بەلگيانىڭ استاناسى بريۋسسەلگە دە ءتيىپ تۇرعاندىقتان، ەۋروپانىڭ جۇرەگى ىسپەتتەس ەدى. سوندىقتان مااستريحت قالاسىنىڭ مارتەبەسى مەن ءرولىن ەۋروپالىق وداققا مۇشە مەملەكەتتەر وتە جوعارى باعالايدى.
مااستريحت كەلىسىمىمەن بايلانىستى ەۋروپالىق وداقتىڭ تارتىمدىلىعى دا قوسا وسەدى. 2015-جىلعى مالىمەت بويىنشا، ەۋروپالىق وداققا مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ سانى 28 گە جەتىپ، وداقتىڭ ىشكى جالپى ءونىمى 16,2 تريلليون دوللاردى قۇرادى جانە الەمدە ا ق ش- تان كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا كوتەرىلدى.
سوسىن، مااستريحت كەلىسىمى بويىنشا، ەۋروپا ازاماتتىعى مەن ەۋروپالىق كۋالىك سەكىلدى، وداققا مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ جەكە ۇلتتىق ازاماتتىعى مەن ۇلتتىق كۋالىگى دە تەڭ قۇقىلى. بۇل، ارينە، ۇلكەن جەتىستىك. دەي تۇرعانمەن، ەۋروپالىق وداقتا پرەزيدەنت، پارلامەنت، سول سياقتى سوت بيلىگىنە قاتىستى شەشىلمەگەن تۇيتكىلدەر ءالى دە بارشىلىق. ماسەلەن، ءار دەڭگەيدە قابىلداناتىن شەشىم، كەيدە تەك ءبىراۋىزدان قابىلدانۋعا ءتيىس بولسا، كەيبىر كەزدە كوپشىلىك داۋىسپەن قابىلدانادى.
سودان سوڭ، مااستريحت كەلىسىمى تۋدىرعان جانە ءبىر ەلەمەنت - ەۋروۆاليۋتا وداققا مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ ەگەمەندىگىنە ءدوپ كەلە بەرمەيدى. ويتكەنى، كوپ ەلدەردىڭ اقشالارىنىڭ بەتىنەن بەلگىلى تاريحي-ساياسي تۇلعالار مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ سۋرەتتەرىن كورۋگە بولادى. ال ەۋروۆاليۋتانىڭ بەتىنەن ونداي سۋرەتتەردى كورۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، قاي تۇلعانىڭ سۋرەتى باسىلۋى كەرەك ەكەنى تۋرالى ورتاق شەشىم ەۋروپالىق وداقتا ءالى قابىلدانعان جوق.
ويتكەنى، بۇل - داۋ تۋعىزاتىن ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. مۇنداي تۇيتكىلدەر، سونىمەن قاتار، بانك جۇيەسى مەن سالىق جانە بيۋدجەت جۇيەلەرىندە دە ۇشىراسادى. ونىڭ ۇستىنە، ۇزىن سانى 28 گە جەتكەن ەۋرووداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ءبارى بىردەي ەۋروايماققا كىرمەي وتىر جانە ورتاق ۆاليۋتانى تەك 19 مۇشە-مەملەكەت قانا پايدالانادى. وزگەلەر، بۇرىنعىشا، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن قولدانۋدا.
بۇگىنگى تاڭدا ەۋروپالىق وداقتىڭ بىرلىگىنە ءتونىپ تۇرعان ەڭ باستى سىن-قاتەر ۇلىبريتانيانىڭ بۇل وداقتان ءبولىنىپ كەتۋى بولىپ وتىر. بۇل سىزات ءبىر ەلمەن عانا تىنا ما، جوق پا؟ بۇل جاعى بەلگىسىز. ەۋرووداققا ءتونىپ تۇرعان وزگە دە قاۋىپ-قاتەر جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاتەرلىسى - تاياۋ شىعىس پەن تىنىشى كەتكەن وزگە ەلدەردەن ەۋروپاعا اعىلعان بوسقىندار تاسقىنى. كۇننەن-كۇنگە مولايا ءتۇسىپ وتىرعان بۇل قيىندىقتاردى جەڭە الماسا، ەۋرووداقتىڭ دا، ەۋروۆاليۋتانىڭ دا كۇنى بۇلىڭعىر بولارى شەك كەلتىرمەيدى.
ءادىل احمەتوۆ،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك
سىڭىرگەن قايراتكەرى
egemen.kz
