جۇرەگىنەن جىر توگىلگەن ەسلام زىكىبايەۆ
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى ەرىك سۇلتانوۆ اقىننىڭ جارى راۋزا زىكىبايەۆا جانە وزگە دە اقىن- جازۋشى، قالامگەرلەر ءادىلعازى قايىربەكوۆ، نۇرداۋلەت اقىش، سامەتاي جۋسانبايەۆ، بولات شاراحىمبايدى قابىلداپ، اقىن مۇراسىنىڭ ۇمىتىلمايتىنىن ايتقان ەكەن.
بۇگىندە اقىننىڭ قارا شاڭىراعىنا يە بوپ، مۇراسىن جيناقتاپ وتىرعان ءبىر جان بار. ول - راۋزا زىكىبايەۆا. راۋزا اپايدىڭ اڭگىمەسىنەن ونىڭ وتكەنگە، سۇيگەن جارعا دەگەن ايرىقشا قۇرمەتى ايقىن سەزىلىپ تۇرادى.
ەسلام زىكىبايەۆ - سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا دۇنيەگە كەلدى. ونىڭ بالالىق شاعى ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ورنەك دەيتىن كىشكەنتاي اۋىلدا ءوتتى.
راۋزا اپاي اڭگىمەسىندە: «اعاڭدى قۇرمەتتەۋدى ول كىسىنىڭ تۋعان اۋىلىنان ۇيرەندىم. ورنەك اۋىلىنىڭ اينالاسىن اققايىڭدى ورمان قورشاعان. سول الاقانداي اۋىلدا ءبىرىن- ءبىرى تانىمايتىن جان جوق ەدى. جاز شىعا ەلگە بارساق، ءارقايسىسى ۇيلەرىنە قوناققا شاقىراتىن. كىشكەنە عانا اۋىل. ءار ءۇيىن بىلەمىن دەسەم دە بولادى»، - دەيدى.
ورنەك اۋىلىنداعى ورنەك ورتا مەكتەبىنە 2004 -جىلى ەسلام زىكىبايەۆتىڭ اتى بەرىلدى. ءبىر كەزدەرى ءتورت جىلدىق مەكتەپ بولاتىن، قازىر توعىز جىلدىق بولىپ وزگەرگەن. سول مەكتەپتە ەسلام اقىننىڭ ءوز مۋزەيى بار.
«ءوزىم كەتسەم دە، ارتىمدا ءسوزىم قالسىن» دەپ جىرلاعان اقىن جىرلارى ماڭگىلىك.
- كىم ويانىپ، ماڭگىگە كىم جاتادى،
توقتامايدى كۇن شىعىپ، كۇن باتادى...
ءوزىم كەتسەم، ارتىمدا ءسوزىم قالسىن،
ەرىك بەردىم جان سىرىم - جىرعا تاعى، - دەپ جىرلايتىن اقىن جىرى تۋعان جەرگە، وتاندى سۇيۋگە، ۇلتتى سۇيۋگە جەتەلەيدى.
ارىپتەستەرى ول تۋرالى «ەسلام زىكىبايەۆتىڭ اقىندىعى كوك اسپاندا قاناتىن ەركىن سامعاعان قىران بۇركىتتى كوز الدىڭا ەلەستەتەدى» دەگەن ەكەن. راسىمەن دە سولاي. قاراڭىزشى:
- قاراشىعىم!
ءان تەربەپ وسكەن ەلدىڭ بالاسىمىن،
انمەن ايتسام جەتە مە جۇرەگىڭە،
سىرلارىمنىڭ ساپ تازا، ساپ اسىلىن.
ساعىم دالام -
سۇلۋلىقتى جىرلاۋدان جاڭىلماعان،
ماحابباتتى انامداي الديلەگەن،
الديلەگەن عاجايىپ لاعىل دالام، - دەيدى قىران اقىن.
تۋعان ەلگە، تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش. ونىڭ جىرلارى ەركىندىكتى سۇيەدى، ەلدىكتى ناسيحاتتايدى. پاراساتتى جىرلار ۇلتتى تاربيەلەۋگە قىزمەت ەتەدى.
ەسلام اقىننىڭ ولەڭدەرىنە ءان دە جازىلدى. ول جونىندە راۋزا اپاي: «ەسلام اعالارىڭ انگە ارنايى ءسوز جازباعان اقىن. ەلىنە، تۋعان جەرگە دەگەن عاشىقتىق سەزىمىنەن تۋعان جىرلارى انگە سۇرانىپ تۇرعان بولۋى كەرەك. ول ۇنەمى ادالدىقتى اقتارىلا جىرلادى. ەسلام ار مەن اقيقاتتىڭ جارشىسى ەدى. كىسىلىگى مەن كىشىلىگى قانداي! جىرلارى تۇنعان ليريكا دەسەك تە بولادى. ەڭ باستىسى، ول ءوز جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلىن تىڭداپ اقىن بولدى» دەپ سىر شەرتەدى.
راۋزا اپاي مەن ەسلام اقىننىڭ تابىسۋى دا وزگەشە. «ءبىز ستۋدەنت كەزدە تانىستىق. ەكەۋمىز دە الماتىدا وقىدىق. الايدا ءبىزدى تانىستىرعان قوردايدىڭ بي الاڭى ەدى. ول كەزدە كەشكى سەگىزدەن باستاپ، ءبىر- ەكى ساعاتقا بيگە باراتىن ەدىك. اتا- انامنان سۇرانىپ، قاسىمدا وزىمنەن بىرەر جاس كىشى ءسىڭلىمدى ەرتىپ الىپ، ءبي الاڭىنا بارعانبىز. الاڭدا بەيتانىس ەكى جىگىت ءجۇر ەكەن. ءتۇرى سۇستى بولىپ كورىنگەنىمەن، بويشاڭى بيگە شاقىردى.
بيلەپ ءجۇرىپ اتىمدى، قايدا وقيتىنىمدى سۇرادى. اتىمنىڭ راۋزا ەكەنىن، قىزدار ينستيتۋتىندا ەكىنشى كۋرسقا كوشكەنىمدى ايتتىم. قازاق پەن قىرعىز اراسىنداعى ديالەكتىلەردى جيناۋ ءۇشىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيۋتتى ءىسساپارعا جىبەرگەنىن، اۋىل ارالاپ، ديالەكتى سوزدەردى جيناپ جۇرگەندەرىن ايتتى.
ءبىراق جىگىتتىڭ اتى ەسىمدە قالماپتى. كۇزگە سالىم الماتىعا كەلىپ، جاتاقحاناما ورنالاسىپ جاتسام، قىزداردىڭ ءبارى: «سەنى ۇزىن بويلى ءبىر جىگىت ىزدەپ ءجۇر» دەپ قويمايدى. سويتسەم، اعالارىڭ الماتىعا كەلە سالا مەنى ىزدەگەن ەكەن. جاقىن تانىسا ءجۇرىپ، سىرلاس دوسقا اينالدىق. قىز بەن جىگىت بولىپ جۇرگەنىمىزدە «اقىن ەدىم، ولەڭ جازاتىنىم بار ەدى» دەگەندى ايتقان ەمەس» دەيدى.
اقىن - كوڭىل- كۇيدىڭ ادامى. مۇقاعالي اقىن:
«ەي، اقىنداردىڭ جارلارى!
اقىن دەگەن تابيعات عوي.
قىسى، كۇزى، جازى بار.
كوكتەمى بار شۋاقتى،
ايمالا دا، اقىنىڭدى جازىپ ال.
كەشە بىرەۋ جىلاتتى» دەپ تەگىن جىرلاماسا كەرەك-تى. سول ايتقانداي، اقىنعا جار بولۋ دا وڭاي ەمەس.
ال اقىنعا جار بولۋ تىپتەن وڭاي ەمەس. بۇل ورايدا راۋزا اپايدىڭ دا ايتارى بار. «اقىننىڭ جارى بولۋ ەكىنشى قىزمەت سياقتى كورىنەدى ماعان. اقىننىڭ جارى العاشقى تىڭدارمانى، وقىرمانى دەۋگە دە بولادى. شابىتتى شاقتارىندا ونى كوپ قوزعاۋعا بولمايتىن. ءوزى اسا بالاجان كىسى ەدى. سۇيسە قۇلاي سۇيە بىلگەن جان ەدى. اقىن ادامداردىڭ ەشقايسىسى ءبىر- بىرىنە ۇقسامايتىن. ەسلامنىڭ ەرەكشەلىگى، ولەڭ جازۋدا جەر تالعامايتىن. سويتە تۇرا، ولەڭدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قىس مەزگىلىندە جازىلىپتى. ءتىپتى «جەڭەشە» دەگەن پوەماسىن ەكى جەتىدە بىتىرگەنى بار- دى» دەيدى راۋزا اپاي.
قوردايدان سوناۋ سولتۇستىكتەگى ورنەك اۋىلىنا كۇيەۋگە شىعام دەگەنىندە، راۋزا اپايدىڭ اتا- اناسى قالاي قارادى ەكەن؟ ءبىزدىڭ بۇل ساۋالىمىزعا: «كۇيەۋگە شىعاتىنىمدى ەستىگەندە، اتا- انام جەر تۇبىنە كەتىپ باراسىڭ دەپ قاتتى تولقىدى. ءتىپتى اكەم اراعا اعايىندارىمىزدى سالىپ، الىسقا بارماي- اق قويسا قايتەدى دەگەندەي دە اڭگىمەلەر ايتسا كەرەك. انشەيىندە ۇياڭ، ءبىرتوعا ادام ەدىم. ءبىراق بۇل جولى قارسىلىعىمدى اشىق ءبىلدىردىم. «ءبارىبىر سول جىگىتكە تۇرمىسقا شىعامىن» دەگەنىمدى ەستىپ، اعايىن- تۋىس اسا قارسىلىق بىلدىرە قويمادى» دەيدى اپاي.
ەسلام زىكىبايەۆ ولەڭگە كەش كەلدى. كەش كەلسە دە، اينالاسى ون- ون بەس جىلدىڭ ىشىندە سەگىز ولەڭ جيناعىن شىعارىپتى. ءابدىلدا اقىن ول تۋرالى: «ەسلام تاقىرىپ جاعىنان كىلەڭ جاڭالىق ايتادى دەۋ قيىن. ءبىراق بىزگە ءمالىم تاقىرىپتاردىڭ ءوزى دە ەسلامشا جىرلاپ، جادىراپ وتىرادى. ويتكەنى تالانتتى اقىننىڭ ولەڭدى پوەتيكالىق دارەجەگە كوتەرەتىن ونەرى كوپ، اسپاپتارى مول» دەگەن ەكەن.
قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرلەرى قادىر مىرزا ءالى مەن مۇزافار الىمبايەۆ تا اقىن ءىنىسىنىڭ وزگەشە پوەزياسىن قادىر تۇتتى. قادىر اقىن: «ەسلام كۇي تاڭدايتىن، باپ تاڭدايتىن اقىن. ونىڭ سيرەك جازاتىنى وسىدان شىعار. دارىن يەسىنىڭ ءوزىن مۇلدە ەرەكشە سەزىنەتىن الىمدى ساتتەرى شابىتتى شاقتارى بولسا كەرەك» دەسە، مۇزافار الىمبايەۆ: «ەسلام پوەزياعا كەشىگىڭكىرەپ كەلدى. الايدا كەنجە قالعان جوق. اقىندىق ونەر سانىمەن ەمەس، ساپاسىمەن ولشەنەر بولار. اقىننىڭ نەگىزگى تاقىرىبى - ازاماتتىق، وتانعا، تۋعان ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك» دەگەن ەكەن.
قازاقتى قازاقتان ارتىق سۇيگەن گەراعاڭ (گەرولد بەلگەر) ەسلام اقىن جايىندا بىلاي دەپ سىر شەرتكەن ەكەن. «ەسلاممەن 1947-48 -جىلدار ارالىعىندا اۋىلدا تانىسقانبىز. مەن وقيتىن ايگىلى لەنين قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ قاسىندا ينتەرنات بولاتىن. سول ينتەرناتقا تۇسۋگە ەسىل ءوڭىرىنىڭ جەتىم بالالارى جان- جاقتان اعىلىپ كەلەتىن. ءبىراق ءبارىن بىردەي قابىلداۋعا جاعداي بولمايتىن. جارعايىڭ اۋىلىنان وقۋ ىزدەپ كەلگەن بەسىنشى سىنىپتىڭ وقۋشىسى ەسلام ينتەرناتقا ءتۇسۋدىڭ رەتى كەلمەگەن سوڭ، ءبىر- ەكى اي ساندالىپ، باسقا مەكتەپكە اۋىسىپ كەتكەن. تانىسۋىمىزدىڭ باسى سول كەزدە بولاتىن. ءبىراق سول جىلداردان مەنىڭ ەسىمدە قالعانى شامالى.
60 -جىلدارى الماتىدا قايتا قاۋىشتىق، قايتا تابىستىق دەسە دە بولعانداي. ەسلام ءوز ەلىنىڭ، ەسىل ءوڭىرىنىڭ تاماشا پاتريوتى بولاتىن. سولتۇستىكتىڭ تۇلەكتەرىن ەرەكشە قادىرلەيتىن. كىمنىڭ قاي اۋىلدان، قاي اۋداننان، قاي جەردە وقىپ، قىزمەت ىستەگەنىن - ءبارىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن. ەسلامنىڭ جەرلەستىك تۇيسىك- تۇسىنىگى، تانىم- ۇعىمى بىرتىندەپ ماعان دا دارىدى. تانىس قازاقتار قۋاقىلانىپ، مەنەن كەيدە «قاي رۋ بولاسىڭ؟ » دەپ سۇرايتىن. سول كەزدە «گەرا»، «گەرولد» دەگەن اتىما دىبىس ۇندەستىگىن قۋىپ، «كەرەيمىن» دەيتىنمىن. سونىمدى بىردە ەستىپ قالعان ەسلام جاقتىرماي: «وي، سەن قالاي كەرەي بولاسىڭ؟!» دەپ تاپ بەردى. «ە، سوندا مەن كىممىن؟». «اتىعايسىڭ عوي!». «ءا، سولاي ما؟» ەسلامنىڭ ارقاسىندا ءجونىمدى تاۋىپ، اتىعاي بولىپ، ۇيىرىمە قايتا قوسىلعانداي بولدىم».
اقىننىڭ جارتى عۇمىرى گازەت- جۋرنالدا ءوتتى. قاراپايىم حاباردان باستاپ، باس ماقالاعا شەكتى ۇزدىكسىز جازدى. سۋرەت تە تۇسىرگەن كەزدەرى بولعان. «قازاقستان پيونەرى» گازەتىندە، «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىندا، «سوتسياليستىك قازاقستان» ، الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتتەرىندە ەڭبەك ەتتى. قازاق كسر باسپا، پوليگرافيا جانە كىتاپ ساۋداسى ىستەرى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتىڭ ءبولىم باستىعى، «جالىن»، «جازۋشى» باسپالارىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، «كىتاپ جارشىسى» گازەتىنىڭ باس ديرەكتورى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ادەبي كەڭەسشىسى، كوركەم ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ بيۋروسىنىڭ ديرەكتورى، «اقيقات» جۋرنالىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقاردى.
راۋزا اپاي اقىننىڭ گازەت- جۋرنالداردا جازىلعان دۇنيەلەرىن قاتتاپ، جيناقتاپ قويىپتى. «جيناقتالعان ماقالالارىنىڭ ءوزى ءبىر كىتاپقا جۇك. ەستەلىكتەرى، ەسسەلەرى دە دايىن تۇر. بۇنىڭ ءبارى جەكە جيناق بولىپ شىقسا، تالايلاردىڭ جۇرەك قىلىن شەرتەر ەدى. وتاعاسى قايتىس بولعان سوڭ، ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن كەزدە ساعىنىپ، كۇندەلىگىن پاراقتاپ شىقتىم. اتى اتالماي جۇرگەن جازۋشىلار جايلى كوبىرەك جازعان ەكەن. توقاش بەردياروۆ، ءىزتاي مامبەتوۆ، ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ سياقتى اقىنداردى اتاپ ءوتىپتى.
«مەنىڭ دە شىعارماشىلىعىم قالاي بولار ەكەن» دەپ ويلاعان بولۋ كەرەك. سىرباي، عافۋ اعالارمەن تالاي تويلاردا بىرگە جۇرگەن، ول كىسىلەر جايلى دا ەستەلىكتەرى بار ەكەن. وسىلاردى جيناقتاپ 2003 -جىلى وي- تولعامدارى مەن ەسسەلەرىنەن قۇرالعان «جىر - تاعدىرىم» جيناعىن شىعاردىق. سونداي- اق، «قاس- قاعىم ءسات»، «ارمانداي عۇمىر»، «ءومىر بايگە» جيناقتارىمەن قوسا ءۇش تومدىق تاڭدامالىسى جارىق كوردى. اقىندىقپەن، جۋرناليستيكامەن عانا شەكتەلىپ قالماي، اۋدارمامەن دە تىڭعىلىقتى اينالىسقان. سەرب جازۋشىسى زمايدىڭ ءبىرتالاي شىعارمالارىن، باشقۇرت اقىنى ش. بيككولدىڭ «جۇرەگىمنىڭ جارىعى»، قىرعىز اقىنى ج. سادىقوۆتىڭ «تاۋ جولى» جىر كىتاپتارىن، تۇركىمەن جازۋشىسى ك. قۇرباننەپەسوۆ شىعارمالارىن ءتارجىمالاعانىن وسى كۇنى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. ال سول كىتاپتاردى اۋدارۋداعى باستان كەشكەن قيىنشىلىقتارى مەن شىعارماشىلىق ازابىنا ءوزىم كۋامىن» دەيدى.
جەكە بلوكنوتىنداعى ولەڭدەرىن دە جيناقتاپ، كومپيۋتەرگە تەرىپ قويىپتى. ءبىر جول بولسا دا، ولەڭدەرى جوعالماسىن دەگەن ماقساتپەن جيىپ- تەرىپ وتىر. مۇنىڭ ءبارى اقىن مۇراسىنا دەگەن سۇيگەن جاردىڭ قۇرمەتى، ەرەكشە پەيىلى، ىقىلاسى بولسا كەرەك.
- كەشەگى اباي، ماعجان، قاسىمداردىڭ،
ارتىندا قالعان ۇشقىن- جاسىننانمىن.
سىنىعىمىن الماستاي اسىلداردىڭ،
تۇنىعىمىن تۇڭعيىق عاسىرلاردىڭ، - دەپ جىر توككەن اقىننىڭ ءوزى دە، ءسوزى دە ماڭگىلىك بولارى حاق!
گۇلزينا بەكتاس
«ايقىن»
