قىتايتانۋشى-عالىم دۇكەن ءماسىمحاننىڭ سۇبەلى زەرتتەۋ، ىرگەلى ەڭبەگى
ەڭبەكتى باسپاعا ۇسىنعان ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كەڭەسى.
بۇگىنگە دەيىن د. ءماسىمحان ۇلىنىڭ قالامىنان ادەبي شىعارمالارى، عىلىمي- زەرتتەۋلەرى، كوركەم اۋدارمالارى، وقۋلىقتارى مەن وقۋ قۇرالدارى 30 عا جۋىق كىتاپتار بولىپ جارىق كوردى. 300 دەن استام عىلىمي- زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى وتاندىق جانە شەتەلدىك جەتەكشى عىلىمي باسىلىمداردا جاريالاندى. سونداي-اق عالىم- ۇستازدىڭ الدىنان جۇزدەگەن قىتايتانۋشى ماماندار تۇلەپ ۇشتى. «ەلىم!» دەپ وتانعا ورالعان ءبىر عالىم ءۇشىن تەك وسى ايتقانداردىڭ ءوزى از جەتىستىك بولماسا كەرەك.
ءۇش تومدىق ىرگەلى زەرتتەۋلەردىڭ I تومى قىتايدا تۇراتىن قانداسىمىز، تاريحشى- عالىم، كورنەكتى جازۋشى، بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى س. جانبولاتوۆتىڭ العىسوزىمەن باستالادى. بۇل تومعا قازاق حالقىنىڭ ۇلى جازۋشىسى م. اۋەزوۆ پەن قىتاي حالقىنىڭ كلاسسيك جازۋشىسى لۋ ءشۇن شىعارماشىلىعىن، XX عاسىر باسىنداعى قازاق جانە قىتاي ادەبيەتتەرىن، اتالعان ەكى ۇلى سۋرەتكەر شىعارمالارىنداعى ۇلتتىق ءداستۇر جاڭاشىلدىق تاقىرىبىن سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋ عىلىمى تۇرعىسىنان زەرتتەگەن «مۇحتار اۋەزوۆ جانە لۋ ءشۇن» اتتى مونوگرافياسى، سونداي- اق قىتايداعى قازاقتاردىڭ XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى ادەبيەتىن، ونىڭ ىشىندە پوەزياسىنداعى ۇلت- ازاتتىق يدەيانى ارنايى قاراستىرعان «جىر- جەبە» اتتى زەرتتەۋى ەنگىزىلگەن.
قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى ا. ءۇلىمجى ۇلى، ءا. نايمانبايەۆ، ك. مارالباي ۇلى، ت. جولدى ۇلى، د. شالعىنباي، ش. ءالعازى ۇلى، م. رازدان ۇلى قاتارلى اقىنداردىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارىن ارقاۋ ەتكەن زەرتتەۋلەرى «جىر- جەبە» دەگەن اتپەن ءى تومعا ەنگىزىلىپتى. وسىلايشا، عالىم اتالعان زەرتتەۋىندە قىتايداعى ايگىلى قازاق اقىن- جازۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىعى مەن ولار جاساعان تاريحي ءداۋىردى بۇگىن ازات سانامەن قاراستىرا وتىرىپ، ولاردى العاش رەت قازاقستاندىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ اينالىمىنا ەنگىزدى.
پروفەسسور دۇكەن ءماسىمحان ۇلى سوڭعى شيرەك عاسىر اۋقىمىندا ەلىمىزدەگى قىتايتانۋ عىلىمىن قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋدا وتە جەمىستى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. قىتاي تانۋ - بۇگىنگى الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە كەڭىنەن قانات جايىپ، تەز ءوسىپ كەلە جاتقان ەلتانۋ عىلىمى. الايدا ونىڭ كوكەيكەستىلىگىن، ماقساتى مەن مىندەتىن ءار ەل سينولوگتارى وزىنشە سيپاتتايدى. ول، ارينە، ورىندى دا. سەبەبى، بۇل ماسەلەنى ءار ەل ءوزىنىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك الەۋەتى مەن مۇمكىندىگىن جانە سودان تۋىندايتىن ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراستىرادى. ال قازاقستاندىق قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ كوكەيكەستىلىگى، ماقساتى مەن مىندەتتەرى دە تەك ءوز ەلىمىزدىڭ مۇددەسى مەن الەۋەتىن باسشىلىققا الۋى ءتيىس. ەلىمىزدەگى قىتايتانۋ عىلىمىن قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋ باعىتىنداعى عىلىمي- زەرتتەۋلەرى مەن عىلىمي- تانىمدىق ەڭبەكتەرى عالىمنىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ II تومىنا ەنگىزىلگەن. «تاڭدامالى» زەرتتەۋلەر جيناعىنىڭ II تومى
ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ق ر اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى سەيىت قاسقاباسوۆتىڭ العىسسوزىمەن اشىلادى. مۇنداعى ەڭبەكتەردى دە ەلىمىزدە ەندى- ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قىتايتانۋ عىلىمىنا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى.
ال عالىمنىڭ تاڭدامالى ەڭبەكتەرىنىڭ III تومىنا سوڭعى جىلداردا رەسپۋبليكامىزدىڭ ءىشى- سىرتىندا جارىق كورگەن زەرتتەۋ ماقالالارى توپتاستىرىلعان. مۇنداعى زەرتتەۋلەردىڭ دەنى ەجەلگى تۇركىلەر مەن قىتايلاردىڭ قارىم- قاتىناسى، ەجەلدەن كورشى ەكى حالىقتىڭ باعزى زامانداردان بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ جاتقان ۇزىنا تاريح بويىنداعى رۋحاني، مادەني بايلانىستارىنا ارنالعان ەڭبەكتەر. III توم تاريحشى- عالىم، جازۋشى، ق ح ر عىلىمىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر، ق ح ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى ج. مىرزاحانوۆتىڭ العىسسوزىمەن اشىلادى. اسىرەسە، وسى III تومدا «قازاق- قىتاي ەلدەرى مادەني- رۋحاني قارىم- قاتىناسىنىڭ باستاۋ كوزدەرى»، «قىتاي، جاپونيا، موڭعوليا ەلدەرىندەگى تۇركولوگيا عىلىمى»، «كونە قىتاي جازبالارىنداعى تۇركى اقىندارى»، «وعىزناما - ورتاق مۇرا». «ەجەلگى تۇركى ادەبيەتى تاريحىن داۋىرلەۋدىڭ باستى ۇستانىمدارى»، «ەجەلگى قازاق تاريحىنداعى قىتاي قىزدارى» اتتى ەڭبەكتەر قازاق تاريحىنداعى كوپتەگەن اقتاڭداقتاردىڭ ورنىن تولتىراتىن قۇندى دۇنيەلەر.
سونىڭ ىشىندە مەنى قىزىقتىرعان «قىتاي، جاپونيا، موڭعوليا ەلدەرىندەگى تۇركولوگيا عىلىمى» اتتى عىلىمي- ساراپتامالىق ەڭبەگى. كولەمى 7,25 باسپا تاباق، بۇكىل ءبۇتىن مونوگرافياعا جۇك بولعان زەرتتەۋ.
قىتاي الەمدەگى ەڭ ۇقىپتى حالىقتىڭ ءبىرى. قىتايدىڭ ساۋاتتى حاتكەرلەرى كوزبەن كورىپ، قۇلاعى ەستىگەن ءاربىر وقيعانى ءوز داۋىرىندە حاتتاپ- شوتتاپ جازىپ وتىرۋ ۇلتتىق داستۇرىنە اينالعان. سول جازبالارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلگەن. 3600 جىل بۇرىن، شاڭ پاتشالىعى زامانىندا بۇگىنگى يەروگليفتىك جازۋى پايدا بولعاننان باستاپ، جازۋ- سىزۋعا جارايتىن دۇنيەلەردى پايدالانىپ كەلدى. شاڭ پاتشالىعىنان كەيىنگى زامانداردا ءومىر سۇرگەن بەكتەر، حاندىقتار، پاتشالىقتار ءوز تاريحى، ونەرىمەن قاتار كورشىلەستەرى تۋرالى دا جانە الىس شەتەلدىكتەرمەن قارىم- قاتىناسى تۋرالى دەرەكتەردى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ ساقتاپ كەلدى. سولاردىڭ بىرەۋىن عانا ايتساق: قىتايدىڭ تاريحنامالارىندا رەسمي ءتول تاريحى «26 تاريح» دەپ اتالاتىن الەمدى تاڭعالدىرعان الىپ مۇراسى بار.
مۇندا سوناۋ ەجەلگى حانشۋدان (حان- ناما) باستاپ مانج- چين يمپەرياسى تاريح ارەناسىنان كەتكەنگە دەيىنگى قىتاي تاريحى قاراستىرىلعان. بۇل الىپ شەجىرە قۇجاتتا تەك قانا قىتايلاردىڭ عانا ەمەس، باعزى زاماننان بەرى قوڭسىلاس بولىپ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان بۇكىل ازيا حالىقتارىنىڭ دا ەجەلگى تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ماڭىزدى دەرەكناماسىندا ورىن العان. رەسمي تاريحتا بۇكىل تۇركى الەمىنە، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا بايلانىستى اسا مول دەرەكتەر ساقتالعان.
بۇل دەگەن، ەجەلگى ساق، عۇننان باستاپ، مانج- چين يمپەرياسى داۋىرىندەگى قازاق تاريحىنا بايلانىستى باي مۇرا. رەسمي تاريحتىڭ سىرتىندا ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ مىڭداعان بەيرەسمي دەرەكتەرى قىتاي ارحيۆىندە ساقتالعان.
مىنە، وسىنداي باي مۇرانى قىتاي عالىمدارى قانشالىق دارەجەدە يگەرىپ، زەرتتەپ، قانداي ەڭبەكتەر قالدىرعانىن زەردەلەپ، عىلىمي- تانىمدىق شولۋ جاساعان دۇكەن ءماسىمحان ۇلىنىڭ بۇل وچەركى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعىنا قوسىلعان اسا قۇندى ەڭبەك دەپ باعالاۋعا تۇرادى. ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعىنا قاتىستى ءبىر عانا دالەل كەلتىرە كەتەيىن.
كۇلتەگىن كەشەنى تۋرالى وركەنيەتتى الەمگە العاشقى اقپاراتتى ورىس ساياحاتشىسى ن. يادرينتسيەۆ جەتكىزگەنىن بىلەمىز. وركەنيەتتى الەم دەگەنىمىز - تەك ەۋروپا عانا ەمەس قوي. شىعىس حالىقتارىنىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى ەۋروپالىقتاردان ارتىق بولماسا كەم ەمەس. ولاي بولسا شىعىستىق قىتايلار كۇلتەگىن تۋرالى ⅩⅢ عاسىردان بەرى حاباردار ەكەنىن د. ءماسىمحان ۇلىنىڭ ەڭبەگى ارقىلى بىلدىك.
يۋان پاتشالىعىن ورناتقان شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي قاعان ەكەنىن وقىرمان جاقسى بىلەدى. وسى قۇبىلاي قاعاننىڭ سول قول ءۋازىرى بولعان حاتكەر، ءارى اقىن، تاريحشى، موڭعول تەكتى كيدان (قاراقىتاي) ۇلتىنان شىققان يە ليجۋ (1221 - 1285ج ج) كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى تۋرالى العاشقى مالىمەتتى قىتاي ەلىنە جەتكىزىپتى. يە ليجۋدىڭ «قاراقورىمعا ارناۋ» دەگەن ولەڭىندە جازعان تۇسىنىكتەمەسىندە: «قاراقورىم قالاشىعى ول بىلگە قاعاننىڭ مۇردەسى جاتقان جەر. قالاشىقتىڭ سولتۇستىك باتىسىندا، 70 شاقىرىمداي جەردە بىلگە قاعان ورداسىنىڭ قيراندىسى بار (ول بۇگىنگى حارا- بالعاسۋن، كوك تۇرىك استاناسى وردا- بالىق قالاسى). وسى قالاشىقتىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى تۇر. (د. ءماسىمحان ۇلى. 2016, ت. II. 58-بەت) » دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي بارلىق باعىت- باعدارىن تولىق جازىپ قالدىرعان. بۇل ەسكەرتكىش كۇلتەگىنگە ارنالعان تاڭ پاتشالىعى زامانىندا ءومىر سۇرگەن تۇرىكتەردىڭ مۇراسى ەكەنىن تياناقتاعان.
1763 -جىلى مانج- چين پاتشاسىنىڭ ارنايى تاپسىرماسىمەن قۇراستىرىلعان 24 تومنان تۇراتىن «باتىس ءوڭىردىڭ جاعراپياسى مەن تاريحي تۇلعالارى تۋرالى انىقتاماسى» دەپ اتالاتىن انىقتامالىق سوزدىكتىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. وسى ەنسيكلوپەديالىق سوزدىكتىڭ 13 تومى تۇتاستاي كىندىك ازياعا ارنالىپتى. ونداعى جەر، قالا، قىستاق اتاۋلارى سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ ەلباسشىلارى، كوسەمدەرى، باتىرلارى تۋرالى اقپارات الۋعا بولادى ەكەن. مانج- چين پاتشالىعىنىڭ تاپسىرماسىمەن ءتىل ءبىلىمىنىڭ عالىمدارى 50 جىلدا جازىپ شىققان بەستىلدىك (مانچۋر، قىتاي، تيبەت، موڭعول، ۇيعىر) سوزدىك 1795 -جىلى جارىق كورگەن. مۇنداعى «ۇيعىر» دەپ اتالعان اتاۋ ىشىندە تەك قانا ۇيعىر ءتىلىنىڭ عانا سوزدىك قورىمەن شەكتەلمەگەن. سوزدىكتە بۇگىنگى شىڭجان، كەزىندەگى شىعىس تۇركىستان وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن قازاق، قىرعىز حالىقتارىنىڭ دا سوزدىك قورى قامتىلعان. بەس ءتىلدىڭ ءارقايسىسىنان 18000 ءسوز ەنگەن.
قىتاي ەلى ستراتەگيالىق كورشىمىز بولىپ وتىرعاندىقتان، ولاردىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن ۋاقىت وتكىزبەي تانىپ ءبىلىپ، قىتاي ەلىنە بايلانىستى ءوز ساياساتىمىزدى دۇرىس باعىتتا عىلىمي تۇرعىدا جۇرگىزسەك تە، بابا مۇرالارىمىزدى قىتاي ارحيۆىنەن بوساتىپ الساق تا، سەپتىگىن تيگىزەتىن ارنايى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرۋ قاجەت بولىپ وتىر. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وسى ءبىر جاۋاپتى دا ساياسي ءىستى قولعا الۋىنىڭ قاجەتتىلىگىن د. ءماسىمحان ۇلىنىڭ ەڭبەگى كورسەتىپ بەردى. د. ءماسىمحان ۇلىنىڭ ىرگەلى ەڭبەگى كەلەشەكتە جاسالار حالىقارالىق ساياسي قاتىناسقا جاڭا وي سالىپ باستاما كوتەرۋگە الىپ كەلۋى، ونىڭ تاعى ءبىر تارتىمدى قۇندىلىعى بولماق.
قورىتىپ ايتقاندا، پروفەسسور د. ءماسىمحان ۇلىنىڭ بۇل Ⅲ تومدىقتاعى زەرتتەۋلەرى قازاق ادەبيەتتانۋ، سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋ، شىعىستانۋ، مادەنيەتتانۋ عىلىمى سالاسىنداعى ماماندارعا، جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى قازاق ادەبيەتى، شەتەل ادەبيەتى، ادەبيەتتانۋ، قىتايتانۋ، مادەنيەتتانۋ، ءدىنتانۋ سالاسىندا ىزدەنىپ جۇرگەن جاس عالىمدارعا ارنالعان. سونداي- اق ۇزىنا عاسىر بويىنداعى قازاق جانە قىتاي قوعامىن، ەكى ەلدىڭ قارىم- قاتىناسىن، ەكى ەلدىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك جاعدايىن، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن بىلگىسى كەلەتىن جالپى، وقىرمان ءۇشىن عىلىمي دا، تانىمدىق تا قۇنى جوعارى دۇنيە.
ۇلت رۋحىنا ۇلكەن ولجا سالعان ەڭبەكتىڭ جەمىسى مول، ءنارى شۇيگىن، ماڭدايى جارىق بولسىن!
ق. سارتقوجا ۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«ايقىن»
