اباي ءۇشىن قامالىپ، مۇحتار ءۇشىن ازاپ كورگەن

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - زوبالاڭ شاقتاردا قازاقتىڭ جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن ازاماتتارىنىڭ ەسىمدەرىن جاڭعىرتقان زاڭعار قايراتكەر تۋرالى از-كەم ءۇن قاتپاساق، ول بۇگىنگى قازاق جاستارىنىڭ تاراپىنان كەتكەن كەمشىلىك بولار ەدى...

زوبالاڭ شاقتاردا قازاقتىڭ جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن ازاماتتارىنىڭ ەسىمدەرىن جاڭعىرتىپ، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن جارىققا شىعارۋ بارىسىندا كوپتەگەن كەدەرگىگە جولىعىپ قىسىم كورگەن، تەپەرىش كورگەن عالىم قايىم مۇحامەدحان سەيىتقۇل ۇلىنىڭ بيىل دۇنيەگە كەلگەنىنە 100 جىل تولىپ وتىر.

وسىناۋ اتاۋلى داتانى كورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ، عىلىم جولىندا، ونىڭ ىشىندە ابايتانۋ، شاكارىمتانۋ، الاشوردا تاقىرىپتارىندا وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرعان، بۇقار جىراۋ مەن ماحامبەتتىڭ جالىندى جىرلارىن قايتا جاڭعىرتقان زاڭعار قايراتكەر تۋرالى از-كەم ءۇن قاتپاساق، ول بۇگىنگى قازاق جاستارىنىڭ تاراپىنان كەتكەن كەمشىلىك بولار ەدى. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ تۇرعان شاقتاردا تۇتاس ءبىر مينيسترلىكتىڭ قانشاما جىلدىق جوسپارىن ءبىر ءوزى اتقارىپ، بەكىتىپ كەتكەن قايىم مۇحامەدحاننىڭ ءومىر جولى، عىلىم جولى تۋرالى جاريالانىمدار ءسوز قادىرىن تەرەڭ ۇعاتىن وقىرمان باردا ەشقاشان ماڭىزدىلىعىن جوعالتپايدى دەپ ويلايمىن.

تەكتىلىك ۇلگىسى

اتانىڭ قانىمەن، انانىڭ سۇتىمەن بەرىلگەن قاسيەت قايىمدى ەرتە جاستان زەرەكتىككە، ەپتىلىككە، اسىرەسە بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىققا، ماحابباتقا باۋلىدى. سوندىقتان دا قايىم تۋرالى ايتقاندا الدىمەن ونىڭ اكەسى سەيىتقۇلدىڭ تۇلعالىق كەلبەتى مەن اناسى ماقىپجامالدىڭ جارقىن بەينەسىنە سوقپاي ءوتۋ استە مۇمكىن ەمەس.

«سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى مۇسىلماندار ۇيىمىن قۇرعان» دەگەن ايىپپەن ايداۋعا ءتۇسىپ، جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن سەيىتقۇل مۇحامەدحان ۇلى اراب، تاتار تىلدەرىن جەتىك بىلگەن، سەمەيدەگى تىنىباي مەشىتىندە يسلام نەگىزدەرىنەن ساباق ۇيرەتىپ، احمەت ريزا مەدرەسەسىندە يمامدىق قىزمەتىن اتقارعان، قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ كوش باسىندا تۇرعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى. «سارىارقا» گازەتى (رەداكتورى جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى) مەن «اباي» جۋرنالىنا (مۇحتار ومارحان ۇلى) قارجىلاي جاردەم بەرىپ وتىرعان مادەنيەت مەتسەناتىنىڭ ارەكەتى قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن جاڭعىرتۋ جولىندا جاساعان ۇلكەن، ءىرى ىستەردىڭ ءبىرى ەدى.

سوڭعى جىلدارى جاريالانىپ جۇرگەن ماقالالاردا سەيىتقۇل مۇحامەدحان ۇلىنىڭ ۇيىنە ءاليحان بوكەيحان، شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، حالەل عابباسوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، ماننەن تۇرعانباي، ماعجان جۇماباي، سۇلتانماحمۇت تورايعىر، امىرە قاشاۋباي ۇلى، ءسابيت دونەنتاي ۇلى، يسا بايزاق ۇلى، تۇراعۇل اباي ۇلى سەكىلدى قازاقتىڭ يگى جاقسى- جايساڭدارى ارنايى توقتاپ، ءدام تاتقان.

الاش جۇرتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جاسالۋى ءتيىس ءبىرقاتار ماسەلەلەردى وسىناۋ قارا شاڭىراقتا تالقىعا سالىپ، شەشىمىن تاۋىپ وتىرعانى تۋرالى دا ايتىلىپ ءجۇر. دەسە دە جاعىمپازدىق، ساتقىندىق، بەلسەندىلەردىڭ ءتىزىمىن جاساپ ولاردى جاريا ەتۋ سەكىلدى قيتۇرقى ارەكەتتەر دە كەڭىنەن ەتەك الىپ، ونداي «ازاماتتار» ءوز كەزەگىندە ماراپات پەن ماقتاۋدىڭ استىندا قالدى.

ميرزويان سەكىلدى ارنايى دايىندىقتان وتكەن تىڭشىلاردىڭ ارىز-شاعىمدارى توردە وتىرعان ستاليننىڭ تاراپىنان قولداۋعا يە بولىپ، 1937-جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قازاقتىڭ جوعىن جوقتاپ جۇرگەن قانشاما مىڭ ازاماتتارى سۇراۋسىز اتىلىپ كەتە باردى. ولاردىڭ اراسىندا زيالى سەيىتقۇل دا بار ەدى.

قايىم مۇحامەدحان اكەسى تۋرالى ەستەلىك جازباسىندا: «1916-جىلى سەمەي قالاسىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. اكەم سەيىتقۇل (1870-1937) كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ، مۇسىلمانشا دا، ورىسشا دا ساۋاتتى، كەڭ پەيىلدى مومىن ادام ەدى. سول كەزدە شىعىپ تۇراتىن گازەت-جۋرنالداردى تۇگەل دەرلىك الدىرتىپتى. «دالا ۋالاياتى»، «ايقاپ»، «شورا»، «اباي» جۋرنالدارى، «قازاق»، «سارىارقا»، «ۋاقىت»، «ءتارجىمان» گازەتتەرى، ابايدىڭ كىتابى (1909)، شاكارىمنىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، ماعجاننىڭ، سۇلتانماحمۇتتىڭ جانە تاعى باسقا اقىن-جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارى، داستاندارى ءۇيىمىزدىڭ ءبىر بولمەسىندە لىق تولىپ تۇراتىن»، - دەپ جازادى.

وزىنە تاعىلعان ايىپقا: «قاتەلىگىم حالقىما قىزمەت قىلعانىم بولسا، ونى تۇزەتە المايدى ەكەنمىن، سوتتاساڭدار، سوتتاڭدار!» دەپ قارسى تۇرعان باتىل اكەنىڭ تاربيەسىنە قانىپ وسكەن جىگىتتىڭ جىگەرى مۇقالعان جوق. قايتا وسىنداي جوعارى مادەني ورتادا تۋىپ-وسكەن قايىمنىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى، بىلىمگە دەگەن تالابى مەن العىرلىعى باسقالاردان كوپ ەرەك ەدى.

اڭگىمەنىڭ رەتى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتەيىك، بۇگىنگى تاڭدا سەيىتقۇل مۇحامەد ۇلىنىڭ بىردە-ءبىر سۋرەتى ساقتالماعان. ءالى كۇنگە دەيىن سۇيەگىنىڭ قايدا جاتقانى دا بەلگىسىز. تىنىباي مەشىتىنە جاقىن ماڭدا ورنالاسقان قارا شاڭىراقتىڭ بەرتىن كەلە ەسكىلىگى سەبەپتى بۇزىلىپ كەتۋى كوڭىلگە كىربىڭ تۇسىرەتىن جاعداي ەكەنىن نەسىن جاسىرايىق.

البەتتە، وسىنداي قيىن شاقتاردا عابدۋلقايىمنىڭ شەشەسى ماقىپجامالعا اۋىر سالماق تۇسكەن. اسىرەسە اكەنى جوقتاتپاۋ كەز-كەلگەن ايەلدىڭ قولىنان كەلە بەرەتىن شارۋا ەمەس. ءبىراق بۇل مىندەتتى تۇتاس ءبىر اۋلەتتىڭ ۇيىتقىسىنا اينالعان ماقىپجامال انامىز ادالدىقپەن، ابىرويمەن اتقاردى. بالا قايىمنان دانا قايىم جاساعان وسى كىسىلەردىڭ رۋحاني تاربيەسى ەدى.

ابايدىڭ ءىنىسى، الاشتىڭ ءىرىسى

قايىم مۇحامەدحاننىڭ عىلىمعا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىنە كوپتەگەن وقىعاندار پىكىر ايتىپ، باعاسىن بەرگەن. الايدا ونىڭ ءبارىن بىلاي قويىپ، عۇلاماعا «ابايدىڭ ءىنىسى، الاشتىڭ ءىرىسى» دەپ قۇرمەت كورسەتكەن ەڭ سەنىمدى شاكىرتى تۇرسىن جۇرتباي اعامىزدىڭ ءبىر سۇحباتىندا ايتقان مىنا ءبىر سوزىنە نازار سالايىقشى: «قايىم اعانىڭ عىلىمعا ارناعان ەلۋ جىل عۇمىرىنداعى ىندەتە زەرتتەپ، ءيىن قاندىرعان تاقىرىبى دا، ەڭ ارنالى ومىرلىك ماقساتى مەن مۇراتى دا اباي پوەزياسىنىڭ قاتپارلى قۇبىلىستارى شىعار.

ول قاي كەزدە بولسىن ۇلى اقىن تۆورچەستۆوسىنىڭ بارلىق سالاسىنا اتسالىسىپ، تىڭ تۇجىرىمدار، سونى پىكىرلەر ۇسىنىپ كەلدى. اتاپ ايتساق، قايىم مۇحامەدحانوۆ - ۇلى اقىن ولەڭدەرىن جيناۋشى، اباي مۇراسىنىڭ جازىلۋى، باسىلۋى تاريحىن زەرتتەگەن يستوريوگراف، ءۇش- ءتورت باسىلىمىنا تۇسىنىكتەمە جازعان بيبليوگراف، اباي شىعارمالارىنىڭ دۇرىس جازىلۋىن جۇيەلەگەن تەكستولوگ، اباي جانە ونىڭ اقىندىق ءداستۇرى حاقىنداعى مونوگرافيالىق ەڭبەك بىتىرگەن تەورەتيك، سول داۋىردەگى ادەبي نۇسقالاردى، ەل اۋزىنداعى جىر-ولەڭدى، اڭگىمە-اڭىزدى قاعازعا تۇسىرگەن فولكلوريست.

ول سوناۋ ەجەلگى ادەبيەت تاريحىنان باستاپ، بۇگىنگى مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ تولىق باسىلىمىنا دەيىن ءوزىنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالدىردى. سەگىز سەرىنىڭ اندەرى، ءاليحاننىڭ، احمەتتىڭ، ماعجاننىڭ، جۇسىپبەكتىڭ قايراتكەرلىگى، ءارىپ، ماعاۋيا، اقىلبايدىڭ عۇمىرنامالارى - ءبارى-ءبارى دە نازارىندا بولدى. «ەر ءبىلىساي»، «كوميسسار عابباسوۆ» اتتى پەسا دا جازدى. سونىڭ بارلىعىندا دا قايىم مۇحامەدحانوۆقا ءتان عىلىمي دالدىك ولشەمى، وي تەرەڭدىگى بەلگى بەرىپ تۇراتىن».

مىنەكي، جالپى العاندا قايىم مۇحامەدحاننىڭ اعارتۋشىلىق ەڭبەك جولى حاكىمنىڭ شىعارماشىلىعىمەن تىكەلەي بايلانىسىپ جاتىر. ونىڭ ومىرلىك ميسسياسى دا ابايدىڭ مازمۇنى بۇزىلعان، قاساقانا الىنىپ تاستالعان ولەڭ جولدارىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، قارا سوزدەرىنىڭ ءبىر ءارىبىن وزگەرتپەستەن قالىڭ وقىرمان نازارىنا قايتا ۇسىنۋدان تۇردى. ەكىنشىدەن، شاكەرىم قاجىنى 30 جىل زەرتتەپ، ونىڭ اقتالۋىنا تىكەلەي ۇلەس قوسقانى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ۇشىنشىدەن، قازىر ءبىزدىڭ وقىپ جۇرگەن الاشوردا ۇكىمەتى قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر وسى كىسىنىڭ باستاماسىمەن جاسالدى.

1951-جىلى «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» تاقىرىبىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان سوڭ، بۇل ەڭبەكتىڭ جۇگى الدەقايدا اۋىر تارتتى. عىلىم ءۇشىن باعاسىز دۇنيە بولسا دا، جوق جەردەن ىلىك ىزدەگەندەرگە ورىنسىز ايىپ تاعىپ جىبەرۋدىڭ باستى قۇرالىنا عانا جارادى. وسىلايشا، باسقالار بارا الماعان تاقىرىپقا ەرەكشە دايىندىقپەن كەلگەن قايىم مۇحامەدحان 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، قاماۋعا الىنادى.

«مىنا قاعازعا قول قوي دا، ۇيىڭە كەتە بەر، بىزگە كەرەگى - مۇحتار اۋەزوۆ...»

عالىم اباقتىدا 5 جىل وتىرىپ، كەيىن بوستاندىققا شىعادى. ول ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە اباقتىدا كورگەن ازاپتى كۇندەرىن بىلاي دەپ ەسكە الادى: «تەرگەۋشىلەر ءبىر كۇنى مەنى جەكە بولمەگە اكەلىپ، قاماپ كەتتى. ىشىندە ەش نارسە جوق. تەك قانا ورتاسىندا تۋرنيك قۇرۋلى تۇر ەكەن. بۇل نە دەپ تاڭداندىم. ءبىر ۋاقىتتاردا بولمە جىلىنىپ، بىرتە-بىرتە ىسىپ باستادى. تابانىم كۇيىپ بارادى. ساسا باستادىم. نە قىلارىمدى بىلمەي، جان قىسىلعان سوڭ، قۇرۋلى تۇرعان تۋرنيككە اسىلا كەتتىم. كوپ تۇرۋعا قولىم شىداماي بارادى. جاندالباسامەن تۋرنيككە اسىلىپ، قولىم قارىسىپ قالىپتى.

ءبىر كەزدە وزدەرى كەلىپ مەنى بوساتىپ الدى. تاعى دا ەسىم كىرگەن سوڭ «قول قويدىڭ» استىنا الدى. كونبەدىم. ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ كەشەگى بولمەگە تاعى اپارىپ قاماپ قويدى. ءبىراق تۋرنيك جوق ەكەن. ەندى ءۇي ىسىسا نە لاج تابامىن دەپ ويلانىپ تۇرعاندا، بولمەنىڭ سۋي باستاعانىن سەزدىم. بولمە سۋىعى ۇدەپ كەتتى، ءتىسىم تىسىمە تيمەي قالتىراپ بارامىن. ولمەستىڭ قامىن جاساپ، ءۇيدىڭ ىشىندە زىر جۇگىردىم. توقتاسام قاتىپ قالامىن. جۇگىرە-جۇگىرە تالىپ تۇسسەم كەرەك. ارەڭ دەگەندە ەسىمدى جيىپ، باسىمدى كوتەرگەندە تاعى دا قاعازدى الدىما قويدى.

تاڭەرتەڭ تاعى دا تەرگەۋ باستالدى. تەرگەۋشى تۇلكى بۇلعاققا سالدى. جىلى سويلەپ: «ءوز باسىڭدى، بالا-شاعاڭدى ويلاساڭشى» - دەپ، قامقورسي ءتۇستى. «مىنا قاعازعا قول قوي دا، بىزبەن قوشتاسىپ ۇيىڭە كەتسەڭشى»، - دەپ قاعازدى نۇسقادى. مەنىڭ قويمايتىنىمدى بىلگەندە، بەلگى بەرەتىن تۇيمەسىن باسىپ قالىپ ەدى، ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت كىرىپ كەلدى دە، رەزينا قاپشىقتى باسىمنان اياعىما قاراي كيگىزىپ جىبەرىپ، مەنى قۇلاتىپ، قاپشىقتىڭ اۋزىن بايلاپ تاستادى. ۇشەۋى تاياقپەن جابىلا ۇردى. ەسىمنەن تاندىم. تاعى تەرگەۋ. ماقساتتارى - قول قويعىزۋ: «مىنا قاعازعا قول قوي دا، ۇيىڭە كەتە بەر، بىزگە كەرەگى - مۇحتار اۋەزوۆ»، - دەدى».

ديكتاتورلىق رەجيمنەن وسىنشاما قىسىم كورسە دە ءوزىنىڭ ومىرلىك ۇستازىن جاماندىققا قيماعان قايىم مۇحامەدحاننىڭ بولاتتاي بەرىكتىگى، قۇرىشتاي قايسار رۋحى ءبىر توبە دە، ازاماتتىعى ءبىر توبە.

قايىم مۇحامەدحان - قازاق حالقىن حاكىم شىعارماشىلىعىمەن بايلانىستىراتىن كوپىر ىسپەتتەس. ول - اباي الەمىنىڭ شامشىراعى. قايىمسىز اباي تانۋ الىپپەسىنە ءۇڭىلۋ ەش مۇمكىن ەمەس. ول ءبىر سۇحباتىندا: «ادەبيەتتىڭ جولى وتە اۋىر جول ەكەن»، - دەيدى. مەنىڭ ويىمشا، عالىمنىڭ سوقتىقپالى سوقپاقتاردان سۇرىنبەي وتۋىنە ونىڭ جارى فارحينۇر احمەتجان قىزىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگى مەن قولداۋى ەرەكشە سەپتىگىن تيگىزگەندەي. ودان بولەك، عالىمنىڭ كوركەم مىنەزى، ۇستامدىلىعى، ادامگەرشىلىگى، قاراپايىمدىلىعى، ىزدەنىمپازدىعى، شىنشىلدىعى جانە دە قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بولاتىندىعىنا ءشۇباسىز سەنىمى ونى ادەبيەتتىڭ اسقار شىڭىنا جەتەلەگەندەي.

P. S. وسى جىلى ش ق و اكىمدىگى تاراپىنان سەمەيدەگى ينتەرناتسيونال كوشەسىن قايىم اتامىزدىڭ اتىنا بەرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن ەدى. ءبىراق، مىنە، بۇل جىل دا بىتۋگە تاياۋ. ءالى دە بولسا جاقسى حاباردى ۇلكەن ۇمىتپەن كۇتىپ وتىرمىز.

ازامات بيتان. 2016 - جىل

jaqsy.kz