تەڭىز تۇبىندە قالعان قازىنا
اساۋ تولقىنمەن الىسىپ، جاعاعا سوعىلعان، قايراڭدا قالعان الىپ كورابلدەر، سۋ تۇبىندە قاڭقاسى تۇرعان كەمەلەر بۇگىندە تاريح قويناۋىنا كەتتى. ءبىراق ودان بەرى ونداعان عاسىرلار وتسە دە، مۇحيت استىنان قازىنا ىزدەۋشىلەر ازايماي وتىر.
جاقىندا ساۋتگەمپتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءىز كەسۋشىلەر توبى قارا تەڭىزدىڭ تۇبىنەن كونە زاماننان قالعان قىرىققا جۋىق كورابلدەر مەن كەمەلەردى تاپتى. ۆيزانتيا جانە وسمان يمپەرياسىنان قالعان كورابلدەردى قازىر زەرتتەۋ جۇمىستارى ودان ارى جۇرگىزىلۋدە.
سۋاستى ارحەولوگيالىق مۇرالارىن زەرتتەۋ جونىندەگى يۋنەسكو- نىڭ مادەني جوبالارى اياسىندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان بۇل زەرتتەۋ الداعى ءۇش جىلدا تالاي جاڭالىقتاردى جاھانعا جاريا ەتەرى ءسوزسىز. بۇگىندە بۇل جوباعا شۆەتسيا، ا ق ش جانە گرەكيانىڭ عالىمدارى قاتىسىپ جاتىر.
بۇل عانا ەمەس، ءتۇپسىز تەرەڭ مۇحيت تالاي سىرىن ىشىنە بۇگىپ جاتىر. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن اتلانت مۇحيتىنىڭ تۇبىنەن، بورتىندا شامامەن قۇنى 240 ميلليون ا ق ش دوللارى بولاتىن باعالى تاستار تيەلگەن كەمە تابىلعان. جورامالعا قاراعاندا، كەمە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە سۋعا باتقان كورىنەدى. تاريحشىلاردىڭ كەيبىر دەرەكتەرىنە قاراعاندا، 1941 -جىلى ۇلىبريتانياعا 200 تونناعا جۋىق باعالى تاستار، التىن كۇمىس الىپ بارا جاتقان پوروحودتى نەمىستىڭ سۇڭگۋىر قايىعى سۋعا باتىرىپ جىبەرگەن. كەمەدە بولعان 85 ادامنىڭ بىرەۋى عانا ءتىرى قالعان. كەمە 4700 مەتر تەرەڭدىكتە جاتقان كورىنەدى جانە ونى سۋ بەتىنە شىعارۋ 2012 -جىلدىڭ كوكتەمىندە جۇزەگە استى. كەلىسىمشارت بويىنشا قازىنا، بايلىقتىڭ 80 پايىزىن ا ق ش- تىڭ Odyssey Marine كومپانياسى الدى.
جالپى تەڭىز تۇبىنەن قازىنا تابۋ وڭاي ەمەس، ەڭ الدىمەن ءىز كەسۋشىلەر قاي جەردە، قاي جىلى، قانداي وقيعا بولدى، الدىمەن وسىعان نازار اۋدارادى. سوسىن بارىپ، سول ماڭايدى بارلاۋعا تىرىسادى. تەڭىز، مۇحيت تۇبىنەن قازىنا ىزدەۋ ونداعان جىلدارعا سوزىلۋى مۇمكىن. ەگەر تابىلعان جاعدايدا سۋ تۇبىندەگى مارجاننىڭ 60-80 پايىزى ونى تاپقان كومپانياعا تيەسىلى بولادى دا، قالعان بولىگى سول اۋماق قاي مەملەكەتكە جاتادى، سونىڭ ەنشىسىنە كەتەدى. مىسالى، يسپاندىق Nuestra Senora de las Mercedes كەمەسىن 1804 -جىلى اعىلشىندار سۋعا باتىرعانى بەلگىلى. اتاپ ايتار بولساق، Odyssey Marine Exploration قىزمەتكەرلەرى تاپقان ولجا فلوريدا جەتكىزىلدى، ءبىراق يسپانيا ۇكىمەتى سوتقا باعالى قۇندىلىقتى قايتارۋ جونىندە تالاپ- شاعىم جاساعان. اقىرىندا يسپاندىقتار تابىلعان ولجانىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن ەل قازىناسىنا قايتارعان. نەگىزى يسپان بيلىگىنىڭ بۇل قادامى تۇسىنۋگە تۇرارلىق. ويتكەنى مامانداردىڭ باعالاۋىنا قاراعاندا، يسپانيانىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىندا سۋ تۇبىندە 24 ميلليارد ەۋروعا پارا- پار قازىنا جاتىر.
ا ق ش- تىڭ گيدروگرافيالىق باسقارماسىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، سوڭعى 100 جىلدا الەمدە 2 مىڭنان استام كەمە سۋ تۇبىنە كەتكەن. بۇل جالپاق جۇرتقا بەلگىلىسى عانا. امەريكا قۇرلىعىنىڭ ۇلكەن تەڭىز، وزەن، كولدەرىندە 1678-1950 -جىلدار ارالىعىندا فوسفات، التىن، كۇمىس، مىس، مىرىش، رۋدا، كۇرىش، استىق، تيەگەن 7167 تاسىمال كەمەلەرى سۋ استىنا كەتكەن. ال ونى ىزدەگەن ەشكىم بولعان جوق. بىرىنشىدەن، تەڭىز تۇبىندە بۇعىپ جاتقان وراسان زور بايلىقتى تابۋ وڭاي ەمەس، ەكىنشىدەن ونى بارلاۋعا وراسان زور قارجى قاجەت. سوندىقتان قايتارىمى بولا قوياتىنداي مۇنداي ىزدەستىرۋ جوبالارىنا ەشكىم باس تىگە قويمايدى. ءبىراق سۋ استىنان جوق ىزدەگەندەر قاي كەزدە بولسىن تابىلادى. مىسالى، جەرورتا تەڭىزىندەگى كورسيكا ارالىنان گەنەرال روممەلدىڭ قازىناسىن ىزدەۋشىلەر بار. 1943 -جىلى ول سولتۇستىك افريكادان قىمبات بۇيىمداردى ءوز ەلىنە كەمەمەن اكەلە جاتقان. ءبىراق بريتانيا كەمەسىمەن اشىق ايقاسقا شىعىپ، اعىلشىن كەمەسى كورابلدى سۋعا باتىرىپ جىبەرەدى. اپاتقا ۇشىراپ، تەڭىز تۇبىندە قالعان كورابلدەگى جۇكتىڭ قۇنى 1,5 ميلليارد دوللار شاماسىندا بولادى. ءبىراق وسى كۇنگە دەيىن ونى ىزدەپ تاپقان ءبىرى جوق. ءبىراق سۋ تۇبىنەن مارجان ىزدەگەندەر ءالى تىنىم تاپپاي تۇر.
تەڭىز بەن مۇحيت تۇبىنە سۋعا كەتكەن كەمەلەر تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ەڭ الدىمەن اۋىزعا امەريكالىق رەحتينتسەر مەن تەرريدىڭ ەسىمدەرى ورالادى. ەسكى زاماننان ەلەس بولىپ قالعان قاڭقالاردىڭ سانى ولاردىڭ ەسەپتەۋىنشە، ميللليونعا جۋىق. تەڭىز ءتۇبىن زەرتتەۋشى امەريكالىق قوس مامان ورتاشا ەسەپپەن XIX عاسىردا جىلىنا شامامەن 3 مىڭعا جۋىق كەمەلەر اپاتقا ۇشىراعان دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى اپات ەمەس، كوبىنەسە، توناۋ، قاراقشىلىق شابۋىل جاساۋ سيپاتىندا بولعان. ءبىر عانا مىسال، كاريب باسسەينىندە 1500-1580 -جىلدار اراسىندا 4 مىڭنان اسا كەمە مەن كورابلدەر سۋعا باتقان. امەريكالىق تەڭىز ءتۇبىن بارلاۋشىلاردىڭ دەرەگىنشە، قازىردىڭ وزىندە كولۋمبيا جاعالاۋىنداعى تەڭىز بەن مۇحيت تۇبىندە جالپى كولەمى 500 ميلليون دوللارعا باعالاناتىن 70 كەمە جۇكتەرىمەن سۋ تۇبىندە جاتىر. مامانداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، 1723 -جىلى انگليادان 435 كورابل، ەۋروپا قۇرلىعىنان امەريكاعا قاراي 1300 كەمە جولعا شىققان. ال سولاردىڭ كەم دەگەندە 5-6 پايىزى اپاتقا ۇشىراپ وتىرعان. 1519 -جىلى شىققان كەمەلەردىڭ 13 پايىزى سۋ تۇبىنە كەتكەن دەگەن جورامال بار. بريتان ادميرالدىق كەڭسەسىنىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، 1500 -جىلدان باستاپ ەسەپتەگەندە، ادامزات وندىرگەن التىن، كۇمىس پەن باعالى زاتتاردىڭ وننان ءبىرى ءارتۇرلى اپات پەن قاراقشىلىق شابۋىلدىڭ سالدارىنان سۋ استىنا كەتكەن. اكۆالانگتى جاساپ شىعارۋشى ونەرتاپقىش جانە الەمدەگى ەڭ مىقتى سۋ استىن زەرتتەۋشى كانىگى مامان يۆ كۋستو «مۇحيت تۇبىندە قىمبات جادىگەرلەردىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس، ونىڭ بارلىعى ويدان شىعارىلعان» دەگەن پىكىردە. دەگەنمەن ونىڭ پىكىرىمەن تولىق كەلىسۋگە بولمايدى. ءارتۇرلى تەڭىز ايلاقتارىنان تابىلىپ جاتقان اسىل تاستار مەن قۇندى بايلىقتاردى قالاي جوققا شىعارا الامىز؟ بۇل ءبىر عانا ماماننىڭ پىكىرى، تەڭىز استىن زەرتتەۋشىلەر يۆ كۋستونىڭ بولجامىن قاشاندا جوققا شىعارادى. ءبىر عانا مىسال، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا اعىلشىننىڭ «وكەان» دەپ اتالاتىن پوروحودى سۋ استىنا كەتتى. ونىڭ بورتىندا 400000 فۋن- ستەرلينگكە باعالانعان التىن مەن كۇمىس بولدى. كەيىننەن اعىلشىن ۆودولازى لامبەرت پوروحودتان 46 جاشىك التىن، 9 جاشىك كۇمىس پەن 1567 كۇمىس جالاتىلعان قۇيماسى بار قۇندى زات تاپقان. 1942 -جىلى نەمىس تورپەدوسىنىڭ وقتۇمسىعى اپاتقا ۇشىراتقان اعىلشىننىڭ «ەدينبۋرگ» كرەيسەرىنەن 1981-1986 -جىلعى ىزدەستىرۋدىڭ ناتيجەسىندە 5 تونناعا جۋىق التىن تابىلعان. بۇل سۋ تۇبىندە جاتقان قۇندى زاتتىڭ 99 پايىزى. جالپى تەڭىز ءتۇبىن بارلاۋشىلاردىڭ جۇمىسى ونداعان جىلدارعا سوزىلۋى مۇمكىن. ءىس ناتيجەلى اياقتالسا، وندا ونىڭ قۋانىشى ۇلكەن. امەريكالىق زەرتتەۋشى بارري كليففورد 1985 -جىلى «ۋايدا» كەمەسىنەن 15 ميلليون تۇراتىن باعالى زاتتاردى جەر بەتىنە شىعاردى. 1980 -جىلى مەل فيشەر «سانتا مارگاريتا» پوروحودىنان 300 ميلليون دوللارلىق قۇندى زاتتاردى تاپتى. ول ول ما، تاعى دا 15 جىلدىق زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە ءوزىنىڭ ولجاسىن 400 ميلليون دوللارعا جەتكىزدى. ارينە تاپقان ادامعا بۇل وراسان زور ولجا.
بۇل عانا ەمەس، باعالى زات ىزدەۋشىلەر 1980 -جىلى ۇلكەن ولجاعا كەنەلگەنىن ەشكىم ءالى ۇمىتا قويعان جوق. 1980 -جىلى فرانسۋز ماماندارى قاراقشىلىعىمەن اتى شىققان گەنري مورگاننىڭ «وكسفورد» كەمەسىن تاپقان. ول 1669 -جىلدىڭ 2 - قاڭتارىندا كەمەدە بولعان توسىن اپاتتتان سۋ استىنا كەتكەن. ۆودولازدار كەيىننەن ميلليون ماركا تۇراتىن التىن، كۇمىس پەن باعالى ولجاعا كەزىككەن. گەرمانيانىڭ «شپيگەل» جۋرنالىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، بۇل ادامزات تاريحىنداعى ۇلكەن كولىمدى قازىنانىڭ ءبىرى بولىپ شىققان.
مۇنداي قۇندى ءارى سيرەك كەزدەسەتىن دەرەكنامالاردى تاريح بەتى ءسات سايىن ەسكە الىپ وتىرادى دەسەك، قاتەلەسپەگەنىمىز. 1984 -جىلى مالايزيا فلوتىنىڭ ۆودولازدارى 1727 -جىلى سۋ استىنا كەتكەن پوروحودتان 29 جاشىك ءپىل سۇيەكتەرى، 47 جاشىك تەمىر، 11 جاشىك اعاش جابدىقتارى مەن 43 جاشىك كەراميكالىق زاتتار مەن 10 جاشىك التىن بۇيىمدارىن تاپقان. 1989 -جىلى امەريكالىق ماماندار توبىنىڭ تاپقان ولجاسى دا تاريحتاعى ۇلكەن داۋلەتتىڭ ءبىرى بولىپ قالدى. ولار اتلانت مۇحيتىنىڭ تۇبىنەن قۇنى 1 ميلليارد دوللارعا تاتيتىن التىن مەن ءارتۇرلى مونەتالىق قۇيمالارعا كەزىكتى. پوروحود ءبىراق بارار جەرىنە جەتە المادى. وڭتۇستىك كورولينا شتاتىنىڭ 300 شاقىرىمدىق قاشىقتىعىندا «سەنترال امەريكا» پوروحودى تەڭىز داۋىلىنان اپاتقا ۇشىرادى. نيۋ- يورك بانكىنەن سان- فرانسيسكو مونەتا سارايىنا قۇندى ۆاليۋتالاردى اكەلە جاتقان پوروحودتاعى قۇندى ولجا ءسويتىپ قۇردىمعا كەتتى. وسىلاي بىرنەشە عاسىر وتكەن سوڭ باعالى زاتتار ايتەۋىر تابىلىپ جاتادى. ءبىراق ونىڭ قۇنى بۇرىنعىداي ەمەس قوي.
مۇنداي ءتىزىمدى ودان ارى دا جالعاستىرا بەرۋگە بولار. اقيقاتىندا اسىل جادىگەرلەر مەن باعالى زاتتار مەن التىن قۇيمالاردى جاسىرىپ جاتقان «تەڭىز قويماسى» بۇگىن دە، ەرتەڭ دە تاۋسىلماق ەمەس. دەمەك، ءتۇپسىز تەرەڭدىكتە بارلاۋ جۇمىستارى ءالى دە جالعاسا بەرەدى.. .
بەرىك بەيسەن ۇلى
«ايقىن»
