الكەي مارعۇلان ايتقان ەكەن

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ەل اۋزىندا قازاق وقىمىستىلارى ايتتى دەگەن سوزدەر از ەمەس. بەلگىلى عالىم، ەتنوگراف اقسەلەۋ سەيدىمبەك قۇراستىرعان تاريحي تۇلعالاردىڭ تاپقىر سوزدەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

الكەي مارعۇلان - قازاقتىڭ عۇلاما عالىمى، ك س ر و- نىڭ بۇكىل وداقتىق گەوگرافيا قوعامىنىڭ تولىق مۇشەسى، فيلولوگيا جانە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاق ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاقستاننىڭ عىلىمعا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.

پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا 1904 -جىلى تۋىپ، الماتى قالاسىندا 1985 - جىلى دۇنيە سالعان. لەنينگراد (پەتەربۋرگ) قالاسىندا 1925-1931 -جىلدارى شىعىس ينستيتۋتىندا جانە لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ شىعىس بولىمىندە وقىعان. سونداي- اق، ونەر تاريحى ينستيتۋتىندا لەكتسيا تىڭداعان. الكەي مارعۇلان - ەنسيكلوپەديالىق ورەدەگى جان- جاقتى عالىم. ول تاريح، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا، ادەبيەت جانە ونەر سالالارىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ، عىلىمي- تانىمدىق ورەسى بيىك مۇرالاردى دۇنيەگە كەلتىردى. الكەڭنىڭ قىرۋار ۋاقىت پەن كۇش- جىگەر جۇمساپ، مۇراعات قويناۋلارىن بىلگىرلىكپەن اتقارىپ، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ شاشىلىپ قالعان ەڭبەكتەرىن بەس توم ەتىپ جارىققا شىعارۋى ۇلتجاندىلىقتىڭ دا، عالىمدىقتىڭ دا، پاراساتتىلىقتىڭ دا تاماشا ۇلگىسى.

***

1969 - جىلى شىلدەدە قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى اۋدانىنا قاراستى «بەسوبا» كەڭشارىنىڭ ماڭىندا اكادەميك الكەي مارعۇلان ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتىر ەكەن، گازەت جۇمىسىمەن ءجۇرىپ وسى كەڭشاردىڭ ءبىر ۇيىندە كەزدەسىپ قالدىق. بۇل ءبىر، «بەسوبانىڭ» شىمداۋىت ولكەسىنە قونعان مالشىلار اۋىلى ەدى. الكەڭدى اۋىل ادامدارى سۋسىن ىشۋگە ارنايى شاقىرىپتى. سودان، الكەڭدى كوبىرەك تىڭداپ، قىسقا- قايىرىم سۇراقتار قويىپ، اڭگىمەلەسكەن قالىپتا سۋسىن ءىشىپ وتىرعانبىز. ءبىز وتىرعان كيىز ءۇيدىڭ جارما ەسىگى اشىق تۇرعان. توردە وتىرعان الەكەڭە ەسىك الدىندا ۇيەزدەپ تۇرعان جىلقىدان باستاپ، كوز ۇشىنداعى يرەك ادىرلارعا دەيىن كورىنگەندەي ەدى.

الدەن ۋاقىتتا ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ اڭگىمەسىن بولە، سىرتتان ءبىر ايعىر شەگىن تارتا كىسىنەپ، سولقىلداي وقىرانىپ كەلدى دە، ەسىك الدىندا تۇرعان ءبىر بايتالدى باۋىرىنا الدى. بۇل كورىنىسكە ءۇي يەسى ىڭعايسىزدانىپ، قۋىپ جىبەرمەكشى بولىپ ىقشام ىڭعايلانا بەرىپ ەدى، كۇتپەگەن جەردەن الكەڭنىڭ:

- تيمەڭدەر، تيمەڭدەر.. . وي قاسيەتىڭنەن اينالايىن جانۋار- اي، - دەپ وزگەشە ءبىر تولقىعان شىراي تانىتقانى. بۇعان ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى دە قايران قالىسىپ، قاشان جاراۋ ايعىر مەن قاس بايتال سۇحباتتاسىپ بولعانشا تاپ ءبىر ساحناداعى حاس ونەرگە ۇقساعانداي ءۇنسىز وتىرىپ قالعانى. سودان الدەن ۋاقىتتا بارىپ، الگى كورىنىس اياقتالعاندا، ءۇي ىشىندەگىلەر وزىنە- ءوزى كەلگەندەي، ارجەر- ارجەردەن ءتىل قاتا باستادى. ەندىگى اڭگىمەلەرى جىلقى جانۋاردىڭ قاسيەت- بىتىمىنە ءسۇيسىنۋ، تاڭدانۋعا ويىسقان. سول كەزدە الكەڭ دە ءبىر قوزعالىپ قويىپ، وزگەشە ءبىر ىقىلاس- ىنتامەن، جىلقى مالى تۋرالى عاجايىپ ءبىر اڭگىمە تيەگىن اعىتتى دەيسىڭ.

سول اڭگىمە ءۇي ىشىندەگىلەردى دۇعاداي ۇيىتىپ، ءبىر ساعاتتان استام ۋاقىتقا سوزىلعانى عوي. ونىڭ ىشىندە جىلقىنىڭ تەگىنەن باستاپ، قازاق ومىرىنە، جالپى كوشپەلىلەر ومىرىنە، تىپتەن ادامزات تاريحىنا ەتكەن ىقپالى تۋرالى، ودان كەيىن جىلقىنىڭ عاجايىپ قاسيەتتەرى، ءبىتىم جاراتىلىسى، ەستىلىگى، تازالىعى، پايدالىلىعى تۋراسىندا نە كەرەمەت الۋان ءتۇرلى قۇپيالار ايتىلادى. الەكەڭنىڭ جىلقى تۋرالى كوپ بىلەتىندىگى سونشالىق، تاپ ءبىر ءومىر بويعى عىلىمي ىزدەنىسى، كورىپ تۇيگەنى تەك وسى جايعا ارنالعان با دەگىزگەندەي ەدى. سوندا ورتامىزدا وتىرعان ساقا جىلقىشىلاردىڭ ءوزى: «ياپىراي، وتىز- قىرىق جىل قارىمىزعا قۇرىق ىلگەندە اڭعارماعان جايلاردى ايتتىڭىز- اۋ، الەكە» دەپ قايران قالىپ ەدى.

***

باشقۇرتستاننان كەلگەن پروفەسسور ر. گ. كۋزەيەۆ اكادەميك ءا. مارعۇلانعا باشقۇرتتىڭ حالىق اقىنى ءسايفي قۇداشتىڭ سالەمدەمەگە جىبەرگەن ءبىر قۇتى بالى مەن جازعان حاتىن تابىس ەتىپتى: حاتتا:

«ارداقتى الكەي- جان! بال جىبەردىم ساعان،

الكەي، بالدان ءتاتتى تىلەكپەنەن.

تۋىسقانىم - قازاعىمدى، سۇيگەن ابزال جۇرەكپەنەن.

شاي ىشكەيسىڭ بال قوسىپ ءبىر، تەرلەپ قانا، دامدەپ قانا،

تۋىسقاندىق ءھام دوستىقتىڭ قاسيەتىن ساندەپ قانا»، - دەپ جازىلسا كەرەك. سوندا حاتتى تەبىرەنە وقىپ شىققان الەكەڭ:

- قارت ادامنىڭ بۇل حاتى مەن بالىن تۋىسقاندىق پەن دوستىقتىڭ سالەمى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك! - دەگەن ەكەن.

***

ءبىر عالىم ءوزىنىڭ دوكتورلىق ەڭبەگىن قورعاپ جاتسا كەرەك. داۋلى پىكىرلەر تۋىنداپ، اكادەميك الكەي مارعۇلان ەكى- ءۇش رەت شىعىپ سويلەپتى. سوندا ويناي بەرەتىن بىرەۋ:

- الەكە، بۇگىن كوپ سويلەپ كەتتىڭىز عوي، - دەيدى. بۇعان الەكەڭ:

- كىسى نە نارسە تۋرالى بىردەڭە بىلگەن سوڭ سويلەيدى عوي، بىلمەسە نەسىن سويلەسىن، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

***

تاريح سالاسىنىڭ عالىمى بەك سۇلەيمەنوۆپەن الەكەڭ كورشى تۇرىپتى. بەس كۇن- ون كۇندە ءبىر رەت الەكەڭ بەكتى شاقىرىپ الىپ، جايۋلى داستارحان باسىندا:

- ال، بەك، جەردىڭ بەتى، ايدىڭ ءجۇزى، كۇننىڭ كوزىندە نەندەي جاڭالىق بولىپ جاتىر، سويلەي وتىر، - دەيدى ەكەن. بۇل وقيعا بىرنەشە رەت قايتالانعان سوڭ، عىلىممەن شۇقشيا اينالىساتىن الەكەڭنىڭ باسپا ءسوزدى قاراپ وتىرۋعا ۋاقىتىنىڭ بولا بەرمەيتىنىن تۇسىنگەن بەك سۇلەيمەنوۆ مۇنان كەيىن سوڭعى جاڭالىقتاردى شولا اڭگىمەلەپ بەرۋدى ادەتىنە اينالدىرعان ەكەن.

دايىنداعان زاڭعار كارىمحان

http://e-history.kz/kz