سابيلىك شاقتى ساعىندىرعان سازگەر
پاۆلودار قالاسىنان كەلەتىن ءبىر توپ ارتيستەردى قارسى الماق بولىپ، مادەنيەت ەشەكەيەۆ ەكەۋمىز سەمەيدىڭ اۋەجايىنا باردىق.
- ءاي، قىدىش، وسىلاردىڭ ىشىندە مەنىڭ ءبىر ءانشى باۋىرىم بار، - دەپ ماكەڭ ماڭعازدانا مۇرنىن سيپادى دا قويدى. ادەتى سولاي بولاتىن.
ساپىرىلىسقان جولاۋشىنىڭ اراسىنان قولىندا جاسىل شي بارقىتپەن تىستالعان دومبىراسى بار، ەڭسەگەي بويلى، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، دوربا اۋىزداۋ كەلگەن، كوككە قاراپ اڭقيىپ تۇرعان جىلتىر قارانى يىعىنان قاعىپ اعامىز: «ءاي، ازىناباي! قايدا قاراپ تۇرسىڭ» - دەپ، قاپسىرا قۇشاقتادى. اۋەجايدان بىردەن مادەنيەت اعانىڭ ۇيىنە كەلدىك. اسىلى ونەر ادامى اڭعالداۋ بولادى عوي، اعام الگى جىلتىر قارانى داستارقان باسىندا ءبىر- اق تانىستىردى.
- قىدىش- اۋ، مىناۋ مەنىڭ ونەردەگى جاقىن باۋىرىم - جۇسەكەڭنىڭ شاكىرتى. اۋزىڭنان ءسوز شىقسا، اڭقىلداپ كۇلە بەرەتىن قوناعىمىز جاڭا كورگەندەي بەتىمە قاراپ تۇرىپ «تۇرسىنعازى» دەپ گۇج ەتە قالدى. ايبيكە شەشەمىزدىڭ جىلى- جۇمساعىنان كەيىن بويىمىزدى جازىپ كەڭ بولمەگە كەلىپ وتىرعان سوڭ، ماكەڭ: «ال تۇرسىن، داۋىسىڭدى ساعىندىم»، - دەدى.
جۇسەكەڭ ازىناباي دەپ اتاپتى
تۇرسىنعازى دومبىراسىنىڭ بۇراۋىن ۇزاق كەلتىرىپ، جاياۋ مۇسا اتامىزدىڭ «كوگەرشىنىن» شىرقاپ قويا بەردى. تۋمىسىمدا مۇنداي زور داۋىستى ەستىمەگەنمىن. «كوگەرشىندى» كوككە ورلەتىپ، شىرقاۋ بيىگىنە جەتكىزگەندە قۇلاعىمدى باستىم. ءان اۋەلەپ قويا بەرگەندە ءون بويىمدى شىمىرلاتىپ، الپىس ەكى تامىردى ءيدىردى، الگىندە ءسال عانا اشىپ قويعان تەرەزەنىڭ اينەگى سىقىرلاپ قويا بەردى. تولقىن- تولقىن بۇيرا شاشتارىن سالالى ساۋساقتارىمەن تاراقتاپ وتىرعان اعاسى جىميىپ قانا ورنىنان تۇرىپ، «ءاي، ازىنابايىم- اي!» - دەپ، ماڭدايىنان يىسكەدى. جۇسەكەڭنىڭ الدىنا العاش كەلگەندە، «ءان سال» دەسە، زور داۋىسىمەن ازىناتىپ قويا بەرەتىن كورىنەدى. سودان ازىناباي اتانىپ كەتكەن.
سول جۇرەگىمە ادالدىق پەن بالالىق مىنەزىن ۇيالاتقان، مەنى باۋىرىنا باسقان، بالاشا ەركەلەتىپ، بالاشا الداندىراتىن، جانىن جارالاسام قاباعىن شىتپاي، وڭاشادا عانا ءانى ارقىلى ءوز جاراسىن ءوزى ەمدەپ وتىراتىن اڭعال اعاممەن العاش كەزدەسكەنىمە دە قىرىق جىل بولىپتى.
1979 -جىل. ءساۋىر ايىنىڭ شۋاقتى كۇندەرى. ازاماتتىق بورىشىمدى وتەپ، اسكەر قاتارىنان ورالعان بەتىم. ونەر ورداسىنىڭ الدىندا ماڭعازدانىپ، اۋزى اشىلىپ تۇرعان جىلتىر قارانى تاعى كوردىم. سول باياعى اڭعال قالپى. ەلگە ورالىپتى. مىنەزى جۇمساق، قوجاناسىرلىعى دا بار قامقور اعامەن وسىلايشا قايتا قاۋىشتىم. ارنەگە اۋەس، اسەرشىل كوڭىل جاستىق شاقتىڭ رومانتيكاسىمەن ۇندەسىپ، ءبىر دۋىلداعان دۋماندى شاق باستالدى. سەمەيدەگى العاشقى قازاق جاستارىنىڭ ەسترادالىق ۇجىمىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇردىك. كوشباسشىمىز ونەرلى جاستاردىڭ قامقورى، بەلگىلى ابايتانۋشى، ادەبيەت پەن تاريحتىڭ بىلگىرى، ءان مەن كۇيگە تالعامى بيىك، ارقا اندەرىنىڭ عيبراتىن ايرىقشا زەرتتەگەن، ءبىرجان سال، اقان سەرى، ەستاي، ۇكىلى ىبىرايدىڭ اندەرىن اسپەتتەپ تۇرسىنعازىنىڭ زەردەسىنە قۇيعان توكەن ىبرايەۆ ەدى. بەرتىن كەلە سول اعاسى «سەرىلەردىڭ سوڭعى سىلەمى سەنسىڭ» دەپ وتىراتىن. ول ۋاقىت ونەر ساپارىندا ايلاپ جولدا جۇرەتىن ساعىنىشتى جىلدار ەدى عوي. سول ساپارلاردىڭ بىرىندە تۇلا بويى تۇڭعىشى سۇڭقارىنا ارناپ العاشقى ءانىن شىعاردى. ء«سابي بولعىم كەلەدى».
اۋەزدى اۋەن ءيىسى قازاقتى بىردەن- اق باۋراپ الدى. كۇللى الەمدى ءسابي ءۇنى تەربەپ تۇرعانداي بولاتىن. ءالى دە سولاي. مۇقاعاليدىڭ ۇلى مۇراتىن ورىنداعانداي، ءار سوزىنە اۋەزىن تەلىپ، قازاق الەمىن ماڭگى الديلەپ تۇراتىن عاجاپ ءاندى دۇنيەگە اكەلدى. راحيموۆ شىعارماشىلىعىنىڭ شىرقاۋ بيىگى وسىدان باستالعان. جالپى ءانشىنىڭ مۇقاعالي پوەزياسىنا يەك ارتۋى بالا كۇنىندە قىلاڭ بەرگەن «تەگىندە مەن مۇقاعاليدىڭ سارقىتىن ىشكەم»، - دەيتىن. مۇنىسى شىندىق تا ەدى. ول جونىندە ەستەلىكتىڭ ورتا شەنىندە ايتامىز.
قايران، اڭعال اعام-اي
ادام تەگىنە تارتادى دەگەن راس بولار. ءوزى نايماننىڭ ءبىر كەزدەرى تۇز ەگىپ، ەل- جۇرتقا كۇلكى بولعان اڭقاۋلاۋ رۋى - مالىتۇگەلدەن تارايدى. ءبىر جىلى قاقاعان قىستىڭ ورتاسىندا سوعىم الماق بولىپ، تۇرسىن اعامىزدىڭ ەلىنە باردىق. اياگوزدەن پويىزدان تۇسكەنىمىز سول ەدى، قول- اياعىمىز جەرگە تيمەدى. سەكسەنىنشى جىلدارى سەرى اعامىزدىڭ اندەرى ءجيى شىعىپ، ەلدەن- ەلگە تارالىپ، اسىرەسە، «ءسابي بولعىم كەلەدىنىڭ» ءيسى قازاقتىڭ اۋىزىنان تۇسپەيتىن كەزى ەدى. ەكى كۇندە بەس- التى ۇيدە قوناق بولىپ، اۋىلدىڭ ءمارت جىگىتتەرى ءتورت جىلقى مىنگىزدى. كەلەر كۇنى قايتۋعا ىڭعايلاندىق، اعامنىڭ اسىعاتىن ءتۇرى جوق، «شەشەمە سوعامىن»، - دەيدى.
- ويباي- اۋ، اعا مالداردى قايتەمىز؟ - دەيمىن.
- ولار كەشە- اق ءجونىن تاپقان.
سويتسەم، ءتورت جىلقىنى تابان استىندا ءتورت دوسىنا ۇلەستىرىپ جىبەرىپتى.
- ەندى نە ىستەيمىز؟
- بيىلعى سوعىمدى شەشەمنەن قارىزعا الامىن، وح- وح- حو، - دەپ، دوربا اۋىزىن ءدۇرديتىپ كۇلە سالدى.
قايران اڭعال اعام- اي...
تارباعاتاي ەجەلدەن بەرەكە- بىرلىگى جاراسقان ونەرلى جاندار اۋىلى بولاتىن. ءىرى كەڭشاردىڭ ءدال ىرگەسىندە «مالىتۇگەل» دەگەن 50 ءتۇتىن مەكەن بار. تۇرسىن اعامنىڭ شەشەسى وسى اۋىلدا تۇراتىن. سىقىرلاعان سارى ايازدا ومبى قاردى بەلدەن كەشىپ كەلەمىز.
- اناۋ تۇرعان ەشەنعازى اعامنىڭ ءۇيى، - دەيدى تۇرەكەڭ، - ءالى ەسىمدە، 7 -سىنىپتا وقيتىن بولۋىم كەرەك، اياگوزدە تۇراتىن ەرعازى اعاممەن ەرىپ ءبىر اقىن كەلىپتى دەگەندى ەستىپ، مەكتەپتەن شىعىسىمەن سول ۇيگە باردىم. داستارقان باسىندا ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي شاشىن ارتىنا قايىرعان بيداي ءوڭدى ءداۋ اعا بۇرقىراتىپ ولەڭ وقىپ وتىر ەكەن. ولار مەنى ەلەگەن دە جوق. شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعى بولاتىن، كيىمىمدى ىلە باستاعام.
- ءاي، مىنا باتىر مەنىڭ ءىنىم - تۇرسىنعازى، ءاندى تاماشا ايتادى، - دەدى سالعان جەردەن ەشەنقازى اعا، - كانە، دومبىرانى ال. مەن قاسىمنىڭ «ءوزىم تۋرالى» تولعاۋىن ايتتىم، ەسىمدە جوق قولقالاپ تاعى بىرنەشە ءان سالدىردى. ۋاقىت ءبىراز بولعان. جازدىڭ قىسقا تاڭى. اعالار دالاعا تىنىستاۋعا شىقتى. داستارقان جيىلماعان. قوناقتىڭ الدىندا ىشىلمەگەن قىرلى ستاقانعا قۇيىلعان قىزىل اراق قالىپتى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ويلانباستان قاعىپ سالدىم. ۇيىقتاپ قالىپپىن. قوناعىم الدە قاشان اياگوزگە كەتىپ قالىپتى.
اعامنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، مۇقاعالي ءبىزدىڭ اۋىلدان ەرەكشە شابىتتانىپ قايتىپتى. سول ساپارىندا قوزى مەن باياننىڭ زيراتىندا بولىپ، «اياگوز ارۋىن» جازدى. «بۇرىن اقىننىڭ ولەڭدەرىن ءتيىپ- قاشىپ وقيتىنمىن. كەيىن زەردەلەپ وقىعان سايىن مۇقاعاليدان تۇماداي تۇنىپ جاتقان ءمولدىر ماحابباتتىڭ ءشارباتىن سەزدىم»، - دەيتىن. تۇرسىنعازىنىڭ مۇقاعالي سوزىنە جازىلعان سول ءانى وردا بۇزار وتىزىندا شىقتى.
بۇگىنگىنىڭ بەلدى انشىلەرىنىڭ رەپەرتۋارلارىنان نىقتاپ ورىن الىپ، ۇلتتىڭ ءان قازىناسىنا قوسىلدى. تۇرسىنعازىنىڭ اۋەندەرى قۇيىلعان ساف التىن سياقتى. ول مۇقاعاليدىڭ قىرىقتان استام سوزىنە اۋەن جازعان بىردەن- ءبىر سازگەر. ونىڭ ءبىرازى الەم ساحنالارىندا شىرقالدى، راديو- تەلەسپەكتاكلدەر مەن دەرەكتى فيلمدەرگە لەيتموتيۆ بولىپ تاراتىلدى. وسىنىڭ بارىنە ويلى كوزبەن قاراپ، تاعدىرىنا شۇكىرشىلىك ەتىپ وتىراتىن. قۇداي- اۋ، گونورار سۇرامايسىڭ با؟ - دەيمىن. «قايدان بىلەيىن»، دەپ دوربا اۋىزى سالپيىپ تۇرا بەرەتىن.
سەكسەنىنشى جىلدارى ءانشىنىڭ شابىتتى شاعى بولدى. بىردە ماعان امىرە اتام جايلى ءان جازسام با دەپ ءجۇرمىن، ماعان ءبىر تالانتتى اقىندى تاۋىپ بەرسەڭ دەپ قولقا سالعان. مەن بىردەن ابۋباكىر قايران دەگەن تالانتتى ستۋدەنت جىگىتتىڭ ۇيىنە الىپ كەلدىم. جايشىلىقتا جالبىراعان بۇيرا شاشىن جەلكەسىنە قاراي قايتا- قايتا سىلكىپ تاستاپ، ويقاستاپ تۇراتىن ءابىش تۇرسەكەڭنىڭ امىرە اتامىز جايلى ويلارىن ۇزاق تىڭدادى. تۇنىمەن كوزىن ىلمەي، سانامەن سارعايىپ جازعان بەس شۋماق ولەڭدى ۇستاپ ەرتەسىندە جەتتى. ارادا ءبىر جۇما وتكەندە جۇمىسقا كەلىپ، ماعان «الگى دوسىڭدى تاۋىپ بەرشى، امىرەنى جۋايىن» دەپ ەدىم دەيدى.
- قۇداي- اۋ، قايداعى امىرە؟ - دەيمىن.
- ىنىشەك ءسوزىن جازعان امىرە ءانى دايىن بولدى.
اقىندى ىزدەگەلى سىرتقا شىقسام، ءوزى دە اياڭداپ اعاسىنىڭ ۇيىنە كەلە جاتىر ەكەن. تەگىندە ونەر ادامى قاشان دا باسپاناعا جارىماعان عوي، اعانىڭ الاقانداي ءبىر بولمەسى بىزدەر ءۇشىن كەڭ سارايداي بولاتىن. شاعىن داستارقان جاسالىپتى. ءاندى الدەنەشە قايتالاپ تىڭدادىق. ايتارى جوق، تەڭدەسسىز تۋىندى بولىپتى. ءتۇس اۋعانشا ءان شىرقالدى، ولەڭ وقىلدى. بىرەۋلەر ەسىكتىڭ قوڭىراۋىن شالدى. جەڭگەي ەكەن. ەسىكتەن كىرە ءبىزدى كورىپ، «قايىندارىم كەلىپتى، قازان كوتەرەيىن» دەپ بايەك بولدى. تۇرسىن اعام تۇلا بويى تۇڭعىشى - سۇڭقارىن بالاباقشادان اكەلۋگە كەتتى. كوپ ۇزاماي اعامىز دا جەتتى. قايتا شاي جاسالدى. مارە- سارەمىز. ءبىر مەزەتتە جەڭگەي «سۇڭقار قايدا؟» دەمەسى بار ما؟ جايشىلىقتا ماڭعاز اعام مىلتىقشا اتىلدى. اڭ- تاڭ بولىپ وتىرىپ قالدىق. كوپ ۇزاماي قولىندا بالپاناقتاي بالاسى بار اعام جەتتى.
- ويپىرىم- اي، باكوش! قۇداي ساقتادى، - دەپ سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
سويتسەك، اعامىز بالاسىن ايالداماعا تاستاپ كەتىپتى، سول جەردە قۇممەن ويناپ وتىر ەكەن. اعامىزدىڭ اڭعالدىعىندا شەك جوق ەدى عوي.
راحيموۆ سومداعان ءرول مەملەكەتتىك سىيلىققا دا ۇسىنىلعان
«جۇسىبەكتىڭ شاكىرتتەرى شەتىنەن تالانتتى» - دەپ، ءبىرتۋار ءانشى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ اتامىز ءجيى ايتاتىن. جانىبەگى - جازۋشى. قايراتى - قولونەردىڭ قاس شەبەرى بولسا، سەمەيدەگى قوس شاكىرتى دە قۇرالاقان ەمەس ەدى. كەلدەنباي شاكەرىمنىڭ ءان مۇراسىن زەرتتەپ ءوتتى. ال تۇرسىنعازىنىڭ تاعى ءبىر قىرى 80- جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اشىلدى. قازاق تەاترىنىڭ ونەرىنىڭ بۇگىنگى اسا بىلگىر رەجيسسەرى ەسمۇقان وبايەۆ ونى اكتەرلىك بيىك دەڭگەيدەن كورسەتتى. ابايدىڭ مۋزىكالىق- دراما تەاترىندا ءانشى رەتىندە باستى پارتيالاردى ورىنداپ، اكتەرلىك شەبەرلىگىمەن دە ولشەۋسىز ءىز قالدىردى. «قايران مايرا» سپەكتاكلىندەگى ول ورىنداعان ەسەت ءرولى زامانىندا مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلدى. ءبىراق ءىشى تارلاردىڭ كەسىرىنەن ول بۇيىرمادى. ت. بازاربايەۆتىڭ «جاس اباي» وپەرەتتاسىنداعى قوداردىڭ پارتياسى - سەمەي تەاترىنىڭ التىن مۇراسى. ونەردىڭ ۇلى كوشىن باستاعان ۇلاعاتتى اعا قازاق ءانىنىڭ قابانبايداي دارابوزى بولا تۇرا، ەشقاشان باسشى بىتكەننىڭ الدىنا باس ءيىپ بارماعان جان. بۇل - ناعىز ونەر ادامىنا ءتان قاسيەت. حالقىنىڭ ارقاسىندا اتاق تا، دانق تا ءوزى كەلدى. «مەن» دەگەندى بىلمەگەن جۇدىرىقتاي ءسابي جۇرەگىن ءان عۇمىرىنا ارنادى.
قادىربەك كاكىم ۇلى
تارباعاتاي اۋدانى.
didar-gazeti.kz
