قازاق دالاسىندا ارىستان بولعان با؟
كوزىمىز الداعان شىعار دەپ قايتالاپ كوردىك، جوق، تۇران جولبارىسى ەمەس، كادىمگى جالبىراعان جالى بار، باسى ءداۋ، اقىرعان ارىستان. الدەبىر باتىر سول ارىستاندى ءولتىرىپ، شايباني حاندى جىرتقىشتىڭ قاندى تىرناعىنان قۇتقارىپ قالادى.
مۇحاممەد شايباني حان 1500 -جىلدارى بيلىك قۇرعانىن ەسكەرسەك، سول كەزەڭدە تۇران دالاسىندا ارىستان بولۋى مۇمكىن بە؟ افريكادا عانا ءومىر سۇرەتىن ارىستان قازاق دالاسىندا نەعىپ قاڭعىپ ءجۇر؟ فيلم اۆتورلارى مۇنداي اعاتتىققا قالاي جول بەرگەن؟ تاريحي كينوتۋىندى بولعان سوڭ، رەجيسسەر قيالعا ەمەس، شىندىققا سۇيەنۋى كەرەك ەمەس پە؟ ارىستانعا بەرگىسىز تۇران جولبارىسى قازاق دالاسىندا ⅩⅩ عاسىردىڭ بەل ورتاسىنا دەيىن ءومىر سۇرگەنى، سوڭعى جولبارىس 1957 -جىلى بالقاش ماڭىندا ولتىرىلگەنى بەلگىلى. ەندەشە، ەلدە جوق قايداعى ارىستاننىڭ ورنىنا كينودا تۇران جولبارىسىن كورسەتپەي مە؟!
كەز كەلگەن كورەرمەننىڭ وسىلاي ويلارى انىق. ءبىراق... تۇران دالاسىندا ءبىر زاماندا ازيا ارىستانى ءومىر سۇرگەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى- اۋ. ازيا ارىستانىن كەيدە پارسى، كەيدە ءۇندى ارىستانى دەپ تە اتايدى. افريكالىق تۋىستارىنا قاراعاندا ازيالىق ارىستاننىڭ تۇرقى كىشىلەۋ جانە سالماعى جەڭىلدەۋ، قىزعىلت- قوڭىر ءتۇستى بولىپ كەلەدى.
ەڭ باستى ەرەكشەلىگى - افريكالىق ەركەك ارىستاننىڭ بۇرقىراپ تۇراتىن جالبىراعان قويۋ جالى ءداۋ باسىن ودان سايىن زورايتىپ تۇرسا، ازيالىق ەركەك ارىستاننىڭ جالى سۇيىق، جاتاعان، ءتاپبىر تاراقپەن تاراپ جاتقىزعانداي.
سوندىقتان الىستان قاراعاندا ول جالسىز جولبارىسقا دا ۇقساپ كەتەدى. ەركەگىنىڭ سالماعى 160-190 كەلى بولسا، ۇرعاشىسى 110-120 كەلى مولشەرىندە. كەۋدەسى مەن ءتوس ارقاسىن جاپقان جالى قارا ءتۇستى، قۇيرىعىنىڭ ۇشى دا قارا بولىپ كەلەدى. تابيعي جاعدايدا ءوز تۇقىمداستارى سەكىلدى بۇلار دا ۇيىرىمەن جۇرەدى.
اڭىزعا سۇيەنسەك، سوڭعى ازيالىق ارىستاندى Х عاسىردا دون بويىندا كنياز يگور ولتىرگەن دەلىنەدى. ال ەۋروپانىڭ سوڭعى ارىستانىن كيەۆ كنيازى ۆلاديمير مونوماحتىڭ ولتىرگەنى جونىندە كييەۆتەگى سوفيا سوبورىندا فرەسكا، سونداي- اق وسى تاقىرىپتا سالىنعان كارتينا دا بار. زاكاۆكازەدە Х عاسىرعا دەيىن شيرۆانشاحتار ارىستان اۋلاعان. ارىستان اۋلاۋ اقسۇيەك اڭشىلىق تۇرىنە جاتقىزىلعان ءارى وتە قاۋىپتى سانالعان. ارىستاندار بۇل ولكەدە سول Х عاسىردا قۇرىپ ءبىتتى دەلىنەدى. ال XVII عاسىردىڭ ورتاسىندا گرۋزيانىڭ باتىسىندا ارىستان مەن جولبارىستىڭ قاتار ءومىر سۇرگەنى جايلى ۆەرەشاگيننىڭ دەرەكتەرى عىلىمدا قاتەلىك سانالادى.
تۇران جولبارىسى وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ءومىر سۇرسە، ازيالىق ارىستان 1907 -جىلى قۇرىپ بىتۋگە تاياعان دەلىنەدى. ەڭ سوڭعى ازيالىق ارىستاننىڭ 1942 -جىلى يراندا ولتىرىلگەنى جونىندە دەرەك بار. پالەستينا، تۇركيادا ⅩⅨ اسىرعا دەيىن امان جەتسە، يراكتا ⅩⅩ عاسىر باسىندا كەزدەسكەن دەلىنەدى.
ا ق ش پرەزيدەنتى تەودور رۋزۆەلت (1858-1919) ارىستان اۋلاۋعا بايلانىستى اڭشىلىقتى «سپورتتىڭ ىشىندەگى كورولدىك ونەر» دەپ ەسەپتەپتى. ارىستان قاشان دا، قاي ەلدە بولسىن اڭ پاتشاسى اتالادى. ءبىراق تا اتاقتى اڭشى دجون حانتەر ونىڭ پاتشا ەكەنىن مويىنداماپتى. وعان سەنۋگە بولادى: ءوز ومىرىندە حانتەر 1500 ارىستاندى ولتىرگەن! 1910 -جىلى جابايى تابيعاتتا ازيالىق ارىستاننىڭ 13 باسى عانا قالعان ەكەن. ارىستانداردى اعىلشىنداردىڭ بودانى بولعان ءۇندىستاندا وتارشىلدار اياۋسىز اڭشىلىق جاساپ، نەشە ءتۇرلى وتتى قارۋلارمەن اتىپ قۇرتقان.
سودان عالىمدار دابىل قاعىپ، قورعاۋعا الىنعان. ال بۇگىندە ءۇندىستاننىڭ باتىسىندا ورنالاسقان گۋدجارات شتاتىنداعى مەملەكەتتىك ەرەكشە قورعاۋداعى ۇلتتىق حايۋانباقتا ازيالىق ارىستاننىڭ 300-گە جۋىق باسى ساقتالىپ وتىرعان كورىنەدى. شەت ەلدەر تۇرماق، ەلدىڭ ءوز ىشىندەگى باسقا ەشبىر حايۋانباققا دا ولاردىڭ بىردە- ءبىرى بەرىلمەيدى. زاڭ سولاي.
بۇدان 13 مىڭ جىل بۇرىن قازىرگى ەۋرازيا دالاسىندا قازىرگى ارىستاننان ءتورت ەسە ۇلكەن قىلىش ءتىستى ارىستانداردىڭ ءومىر سۇرگەنىن عالىمدار دالەلدەپ وتىر. بۇل الىپ ارىستاندار سول 13 مىڭ جىل بۇرىن قۇرىپ بىتكەن.
نەمىس پالەونتولوگى گولدفۋس 1810 -جىلى رەين جاعالاۋىنداعى ۇڭگىردەن تابىلعان ارىستاننىڭ باس سۇيەگىنە ۇقسايتىن مىسىق تۇقىمداس ءىرى جىرتقىشتىڭ باس سۇيەگىنە قاراپ «ۇڭگىر ارىستانى» دەپ اتاعان. كەيىنىرەك مۇنداي باس سۇيەكتەر سىبىردەن، ورالدان، قىرىم مەن كاۆكازدان تابىلعان. ىستىق جەردە ءومىر سۇرەتىن ارىستاننىڭ باس سۇيەگىنىڭ قاھارلى ايازى شاتىناعان سىبىردەن تابىلۋى فانتاستيكا رەتىندە مامانداردىڭ كۇدىگىن تۋدىرعان. ەندى شە، ءبىز ارىستاندى تەك قانا افريكا مەن ءۇندىستاننىڭ ىستىعى قايناعان ساۆاننالارى مەن دجۋنگليلەرىندە ءومىر سۇرەدى دەپ كەلدىك قوي.
ءبىراز عاسىرلار بۇرىن ازيالىق ارىستاننىڭ اسا ۇلكەن اۋماقتى مەكەندەگەنى عىلىمدا بەلگىلى. ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىك- شىعىس اۋداندارىنان باستاپ قازىرگى يتاليا مەن يران جەرىن، اراب تۇبەگىن، افريكانىڭ سولتۇستىگى مەن گرەتسيانى جايلاعان. ريم امفيتەاترىنىڭ ارەنالارىندا گلادياتورلار ءدال وسى ازيالىق ارىستاندارمەن جەكپە- جەككە شىققان.
وسىلايشا ەجەلگى ريمدىكتەر مەن گرەكتەر افريكادان ءۇيىر- ءۇيىر ارىستانداردى كىشى ازياعا تسيرك ويىندارىنا جانە ۇرىسقا سالۋ ءۇشىن الىپ كەلگەن. ودان ارىستانداردىڭ ەۋروپاعا تارالعانى تۇسىنىكتى. ءبىراق تا ولار سۋىعى سۇمدىق ۇسكىرىك سىبىردە قايدان ءجۇر؟
سىبىرلىك پالەونتولوگ ي. د. چەرسكي ۇڭگىر ارىستانىنىڭ قورقىنىشتى باس سۇيەگىن زەرتتەي كەلىپ، ونىڭ جولبارىسقا كوبىرەك ۇقسايتىنىن انىقتاپ، ءتۇپ- تەگى جولبارىستان تاراعان دەپ ساناعان.
جولبارىستىڭ باسقاشا ءبىر ءتۇرى بولسىن، ايتەۋىر ارىستانعا ۇقساعان ايبارلى اڭنىڭ قازاق جەرىندە ءومىر سۇرگەنى انىق. دالامىزدا ارىستان باب، ارىستان بابا كەسەنەلەرى بار. ارىستان دەگەن كىسى ەسىمدەرى جەتىپ ارتىلادى. «ارىستان ەدى- اۋ، يساتاي! بۇل ءفانيدىڭ جۇزىندە، ارىستان ودان كىم وتكەن؟!» دەيدى ماحامبەت اقىن. «ارىستانمىن، ايباتىما كىم شىدار؟» دەيدى ماعجان اقىن. ارىستان ەجەلگى قازاق جەرىندە بولماسا، اقىنداردىڭ ولەڭىندە اتى جۇرەر مە ەدى؟
ازيانىڭ اقساق بارىسى اتانعان ءامىر تەمىر كورەگەن ءۇندىستاننان سامارقاندقا الىپ پىلدەرمەن قوسا ازيالىق ارىستانداردى دا الىپ كەلگەن دەگەن دەرەك بار...
انگليا، بەلگيا، نيدەرلاندى، نورۆەگيا، شۆەتسيا، فينليانديانىڭ گەربتەرىندە التىن ارىستان، يسپانيا مەن ليۋكسەمبۋرگتىڭ گەربتەرىندە قىزىل ارىستان، بولگاريا مەن چەحيانىڭ گەربتەرىندە اق ارىستان بەينەلەنگەن. شوتلانديا، دانيا، ەستونيا ەلدەرىنىڭ گەربتەرىندە دە ارىستان تاڭبالانعان.
اڭ پاتشاسى ارىستان - قۇدايلىق كۇن ەنەرگياسىنىڭ سيمۆولى، وتتىڭ كۇشىن، شەكسىز بيلىك پەن قۇدىرەتتىڭ، اسكەري كۇش پەن باتىرلىقتىڭ، جىگەرلىلىك پەن مىقتى قورعانىستىڭ، سونداي- اق قاتالدىقتىڭ بەينەسى.
ەجەلگى ەگيپەتتىكتەردىڭ اڭىزدارىندا ايەل باستى ارىستان كۇن قۇدايىنىڭ قۋاتتى كۇشىن بەينەلەيدى. مىسىرداعى ادام باستى ارىستان - سفينكس قۇدىرەتتى پەرعاۋىنداردىڭ ماڭگىلىك تىنىشتىعىن كۇزەتىپ تۇرعانى بەلگىلى.
اڭىز- ەرتەگىلەردەگى باتىر- بالۋانداردىڭ ارىستانمەن الىسۋى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ارىستانمەن گيلگامەش، سامسون، داۆيد، اسپانديار جانە باسقا دا اڭىز كەيىپكەرلەرى شايقاسقان. ەۆريسفەيا پاتشانىڭ بۇيرىعىمەن گەراكل ارىستانمەن شايقاسىپ، جالاڭاش قولىمەن قىلقىندىرىپ جەڭەدى.
الەمدىك دىندەردە دە ارىستان قاسيەتتى سانالادى. ماسەلەن، بۋددا دىنىندە ارىستان دانالىقتى، ءتارتىپتى، سەنىمدىلىكتى بەينەلەسە، بۋددانىڭ ءوزىن كەي- كەيدە «ادامداردىڭ اراسىنداعى ارىستان» دەپ اتاعان.
يسلام دىنىندە مۇحاممەد پايعامباردىڭ كۇيەۋ بالاسى ازىرەت ءالىنى جانە پايعامباردىڭ نەمەرە اعاسى حازىرەتى حامزانى «اللانىڭ ارىستانى» دەپ اتاعان.
ال حريستيان دىنىنە كەلسەك، ءريمنىڭ قاندىقول يمپەراتورلارى نەرون مەن ديوكلەتياننىڭ وزىنە جاقپاعان حريستيان اۋليەلەرىن اش ارىستانعا جەم قىلعانىنا بايلانىستى بولسا كەرەك، ارىستان بەينەسى ازاپتاۋدىڭ، زارداپ شەگۋشىنىڭ سيمۆولىنا اينالىپ كەتكەن.
رەنەسسانس داۋىرىندەگى ونەردە ارىستان - باتىرلىق پەن جاۋىزدىقتىڭ اتريبۋتى. ارىستان - جۇلدىزناماداعى 12 بەلگىنىڭ ءبىرى. 28 -شىلدە مەن 20 -تامىز اراسىندا ارىستان بەلگىسىندە تۋعان ادامدار، استرولوگتاردىڭ دالەلدەۋىنشە، ارىستانداي ءور كەۋدەلى، وت جۇرەكتى، كۇشتى، تۋراشىل، تاۋەكەلشىل، ەركىن، قايراتتى بولىپ كەلەدى.
ازيالىق ارىستان ازيالىق كوپتەگەن ەلدەردىڭ مادەنيەتىندە ماڭىزدى ورىن يەلەنگەن. ءتورت تاراپقا قاراعان ءتورت ارىستاننىڭ ءمۇسىنى - ءۇندىستان رەسپۋبليكا اتانعان 1960 -جىلعى 26 -قاڭتاردا - سول ەلدىڭ ۇلتتىق ەمبلەماسى بولىپ جاريالانعان. سونداي- اق ارىستان تيبەتتىڭ تۋىندا دا بەينەلەنگەن. ازيا ەلدەرى ىشىنەن ارىستان بەينەلى ەمبلەمانى شري- لانكا دا پايدالانادى.
قالا- مەملەكەت، ارال- مەملەكەت سينگاپۋردىڭ گەربىندە ارىستان بار. سينگاپۋر دەگەن اتتىڭ ءوزى مالاي ءتىلىنىڭ سينگا - «ارىستان» جانە سانسكريت تىلىندەگى پۋرا - «قالا» دەگەن سوزدەرىنەن قۇرالعان. افريكا ەلدەرىندە دە ارىستان ەمبلەماسىن يەلەنگەن ەلدەر بار.
باسىنا التىن ءتاج كيگەن ارىستان بەينەسىندەگى ەسكەرتكىشتەر پاتشا سارايلارىن، حانداردىڭ تاعىن، قۇدىرەتتى امىرشىلەردىڭ مولاسىن «كۇزەتەتىن» بولعان. قازىر دە ونداي مۇسىندەردى نەبىر سالتاناتتى سارايلاردىڭ الدىنان كورۋگە بولادى. ارىستان بەينەسىندەگى فونتاندار بۇكىل الەمگە تاراعان.
وزبەكستاننىڭ مادەني استاناسى - سامارقاند قالاسىنداعى جالاڭتوس باتىر سالدىرعان رەگيستان ءانسامبلىن قۇرايتىن شەر- دور مەدرەسەسىنىڭ قابىرعاسىندا دا كۇن كوتەرگەن ارىستاندار بەينەلەنگەن.
ارعى- بەرگىنى كوكتەي شولىپ شىعىپ، قورىتا كەلگەندە ايتارىمىز، قازاق دالاسىندا بەرتىنگە دەيىن ارىستان بولعان. تۇران جولبارىسىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ اياعىنا دەيىن بالقاش، شۋ بويىندا كەزدەسكەنى انىق. ال تۇرىكمەنستانمەن كورشىلەس ماڭعىستاۋ دالاسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارا- تۇرا قابىلان كورگەندەرىن ايتىپ جۇرگەن كىسىلەر بار...
بىلگەننىڭ ارتىعى جوق
اڭىزداعى ارىستان ەمەس، ومىردەگى شىن ارىستان قانداي اڭ، ونى دا بىلە جۇرگەننىڭ ارتىقتىعى جوق. بيلولوگ زەرتتەۋشىلەر بۇل اڭنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن تومەندەگىشە سيپاتتايدى:
ارىستان مىسىقتار سەكىلدى ءيىستى «ياكوبسون ترۋبكاسى» ارقىلى قابىلدايدى. ياعني، كەز كەلگەن ءيىستى ولار اۋانى وزىنە تارتىپ، جوعارعى ەرنى مەن مۇرنىن اسپانعا كوتەرۋ ارقىلى سەزەدى.
ارىستاننىڭ بەت ءپىشىنى ادامنىڭ ساۋساق ىزىنە ۇقسايدى. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، ادامنىڭ ساۋساق ىزدەرى ءبىر- بىرىنە ۇقسامايدى، ياعني سايكەس كەلمەيدى. ارىستاننىڭ ءجۇزى دە ءبىر- بىرىنە ۇقسامايدى.
ارىستاننىڭ تىرناعىنىڭ ۇزىندىعى 7 س م- گە دەيىن جەتۋى مۇمكىن. ادەتتە ۇلكەن ارىستانداردا 30 ءتىس بولادى. سوياۋداي تىستەرى بولعانىمەن ولار ونىمەن ازىعىن شاينامايدى. ولار تىستەرى ارقىلى ازىعىنىڭ ءبىر بولىگىن جۇلىپ الىپ، ارى قاراي بۇتىندەي جۇتادى.
ارىستاندار تۇندە ادامداردان 6 ەسە جاقسى كورەدى. ارىستان - ەڭ كىشكەنتاي جۇرەكتىڭ يەسى. ياعني، اڭداردىڭ ىشىندەگى جۇرەگى ەڭ كىشكەنتاي اڭ ول - ارىستان.
ارىستان اقىراتىن بولسا ونى 8 شاقىرىم جەردەن ەستۋگە بولادى. ال كىشكەنتاي ارىستاندار ەكى جاسقا تولماي مۇلدەم ايبات شەگە المايتىن كورىنەدى.
ەگەر دە ارىستاننىڭ توق ەكەنىن بىلسە، ياعني تاماققا تابەتى بولماي تۇرعانىن اڭعارعان كەز كەلگەن جانۋار ارىستاننىڭ جانىندا ەمىن- ەركىن جۇرە بەرەدى. ونداي كەزدە ءوزىنىڭ ءومىرى ءۇشىن الاڭدامايدى.
نەگىزىندە ادام جەيتىن ارىستاندار دەنە ءبىتىمى جاعىنان كۇشتى بولىپ كەلەدى. ءبىراق، وسى ۋاقىتقا دەيىن ادامعا نەمەسە ءۇي جانۋارلارىنا كوبىنەسە ءالسىز، جارالى ارىستاندار عانا شابۋىلدايدى دەپ كەلدى. سەبەبى، ونداي ارىستاندار زەبرا، ەلىك سەكىلدى جابايى جۇيرىك جانۋارلاردى قۋىپ جەتە المايدى.
جاڭادان تۋعان ابادانداردىڭ سالماعى 1-2 كەلى عانا بولادى. ال كەيىن وسكەندە ولاردىڭ سالماعى 220 كەلىگە دەيىن جەتەدى. ولار تۋعاننان كەيىن 11- كۇنى كوزىن اشادى. 15 -كۇنى جۇرە باستايدى. كىشكەنتاي ابادانداردىڭ تەرىسىندە قارا داقتار بولادى. ءبىراق، ول داقتار ۋاقىت وتە كەلە جويىلادى. ابادانداردى وزدەرىنىڭ اناسى نەمەسە مۇمكىندىگى بار كەز كەلگەن ۇرعاشى ارىستان ەمشەك سۇتىمەن قورەكتەندىرە بەرەدى.
ۇرعاشى ارىستاندار ەركەك ارىستاندارعا قاراعاندا ۇزاعىراق ءومىر سۇرەدى. ادەتتە ولار 14-16 جىل جاسايدى. ال ەركەك ارىستانداردىڭ ىشىندە 16 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەن كارى ارىستاندار بولعان. ال حايۋانباقتا ءومىر سۇرەتىن ارىستانداردىڭ ءومىرى 13 -جىلدان اسپايدى.
ارىستاندار ءبىر اي بويى سۋسىز ءومىر سۇرە الادى. جەيتىن ازىعىنىڭ قۇرامىنداعى ىلعال جەتىپ جاتىر.
ارىستان ۇيقىنى وتە قاتتى جاقسى كورەتىن اڭ. تاۋلىگىنە 20 ساعات ۇيىقتايدى.
