قازاقتىڭ ءۇش ارىسىنىڭ ايەلى بولعان فاتيما
سول ءبىر ەلگە زۇلامات زامان اكەلگەن اشارشىلىقتىڭ العاشقى جىلدارىندا قارماقشى توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن تولەتاي اعانىڭ بالالىق، جاستىق شاعى ەلدىڭ باسىنا كۇن تۋعان سوعىس جىلدارىندا بوزبالالىق ءومىرى، سوعىستان كەيىنگى اۋىر جىلداردا وتكەندىگى، جاستا بولسا قيىندىق پەن بەينەتتى ءبىر ادامداي كورىپ ءوسىپ ەر جەتكەندىگى، ماعان اعانىڭ بەت- بەينەسىنەن ءبىلىنىپ تۇرعانداي بولىپ كورىندى. ومىردەن كورگەنى مەن تۇيگەنى مول تولەتاي اعانىڭ بويىنداعى بەكزاتتىعى مەن زيالىلىعى، سابىرلىلىعى مەن سالماقتىلىعى ءبىر- بىرىنە جاراسىمدىق تانىتىپ، اعانىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىن ايقىنداي تۇسكەندەي.
توكەڭ ءوزىن تانىستىرۋدى ءبىراز وي ۇستىندە وتىرىپ باستاپ كەتتى. - «مەن قاسيەتتى قارماقشىنىڭ تۇرماعانبەت اۋىلىندا تۋعانمىن. بالالىق شاعىممەن مەكتەپتىڭ ەسىگىن اشقان كەزىم، بوزبالالىق قىزىقتى ءومىرىم جالاعاش اۋدانىنىڭ «تاڭ»، «مادەنيەت» اۋىلدارىندا، كەيىننەن جالاعاش قىستاعىندا ءوتتى. وسى اۋدان ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپتى ءبىتىردىم.
وتباسىلىق جاعدايىما بايلانىستى، وقىپ ءجۇرىپ جۇمىس ىستەدىم. وتباسىمدى اسىرادىم. ەر جەتتىم. ءومىر مەنى ەرتە ەسەيتتى، - دەپ اعا سول ءبىر ءومىر وتكەلدەرىن ەسكە الدى. ءوزىنىڭ ءبىرقاتار قازىر بۇل دۇنيەدە جوق قاتار قۇربىلارىن، زامانداستارىنىڭ، قىزمەتتەس بولعان جولداستارىنىڭ ەسىمدەرىن اتاپ ولارعا «و» دۇنيەدە جاتقان- جەرلەرىڭ پەيىشتىڭ تورىندە بولسىن. ارتتارىڭدا قالعان ۇرپاقتارىڭدى جەلەپ- جەبەپ جاتىڭدار دەپ لەبىزىن ءبىلدىردى. توكەڭنىڭ ءار ءبىر اڭگىمەسى شەجىرە، ەل، جەر تاريحى. ءوزى قىزمەتتەس بولعان جانە ەل باسقارعان ازاماتتاردىڭ جارقىن بەينەلەرى مەن قوعام قايراتكەرلەرى مەن تۇلعالار جايلى ومىرلەرىنەن دەرەكتەر ايتقاندا، اڭگىمەسىنىڭ تارتىمدىلىعى سونداي، مەن ءوزىم سول زاماننىڭ، سول وقيعانىڭ ورتاسىندا جۇرگەندەي سەزىندىم.
توكەڭ ايتقان سول اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىرىن وقىرماندارعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم. - مەن، دەپ باستادى اڭگىمەسىن تولەتاي اعا 1962 -جىلى كوكشەتاۋدىڭ بۋراباي شيپاجايىندا دەمالدىم. وسىندا قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، سالكەن بوداۋبايەۆ دەگەن وقىمىستىمەن تانىستىم. جاقسىدا جاتتىق جوق دەگەندەي، سەلكەن اعا مەنى قاسىنا تارتىپ، ەتەنە جاقىنداسىپ كەتتىك. ول كىسى وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى تاشكەنتتەگى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پسيحولوگيا، لوگيكا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ. قازاقستاننىڭ العاشقى استاناسى ورىنبوردا ۇستازدىق جاساعان.
سول كەزدەگى ەلدەگى قوعامدىق وقيعالاردىڭ ورتاسىندا، س. بوداۋبايەۆ ساياسي كۇرەستەردىڭ الدىڭعى شەبىندە بولعان. الاشتىڭ ارىستارى مەن يدەاليست بولىپ بىرگە جاڭا تاۋەلسىز قوعام ورناتۋعا بەلسەنە قاتىسقان. سالكەڭ سول كەزدەرى قۋدالاۋدا جۇرگەن ماعجان جۇمابايەۆتىڭ ەڭبەكتەرىن، ولەڭ جىرلارىن جارىققا شىعارۋعا، ونىڭ اقىندىق تالانتىن وقىرماندارعا جەتكىزۋدە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان. اقىن ماعجاننىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارىن، تۆورچەستۆالىق دارىندىلىعىن حالىققا ناسيحاتتاۋدا ءوز ءۇستانىمىندا قالعان بىردە- ءبىر قايراتكەر بولعان. ماعجان جۇمابايەۆ ۇستالىپ كەتكەننەن كەيىن: سالكەڭدى الاشوردالىق، قازاقستاندى كەڭەستىك وداقتان ءبولىپ، ۇلى تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋشى م. جۇمابايەۆتىڭ ولەڭ- جىرلارىن، يدەيالىق كوزقاراسىن حالىققا ناسيحاتتاۋشى «ۇلتشىل» دەگەن جازىقسىز جالامەن جيىرما جىلعا يتجەككەنگە ايدالادى.
ءسىبىردىڭ ايداۋىنىڭ قاتاڭ تارتىبىنە توزە بىلگەن سالكەن بوداۋبايەۆ ءوزىنىڭ كوزقاراسىنان اينىماي، تاعىلعان جازىقسىز جالانىڭ اقىرىن كۇتۋمەن بولادى. بۇل تەك ستالين ولگەننەن سوڭ، وندا ن. س. حرۋشەۆتىڭ «جەكە ادامعا تابىنۋشىلىقتىڭ زارداپتارى مەن ونى جويۋدىڭ شارالارى. جازىقسىز قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ كىنەلارىن قايتا تەكسەرۋ جونىندەگى قۇرىلعان كوميسسيانىڭ قورتىندىسى جايلى بايانداماسىنان كەيىن پارتيانىڭ XX سەزىنىڭ شەشىمىمەن جىلىمىقتىڭ العاشكى لەبى سوعا باستادى.
ستاليننىڭ جانە ونىڭ قاندى قول حالىق كوميسسيالارىنىڭ ميلليونداعان جازىقسىز جانداردى «حالىق جاۋى» دەپ قىرعاندىعى. كوپ ۇلتتى كەڭەس حالقى ادال، وتانىنا بەرىلگەن. حالقىنىڭ سۇيىكتى ۇلدارى مەن قىزدارىن ۇلتتىڭ قايماقتارىن جويعاندىقتارى كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىندا اشكەرەلەنىپ، جازىقسىز قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى زاڭ جۇزىندە اقتاۋ تۋرالى جارلىق قابىلداعاننان كەيىن كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ جارلىعى نەگىزىندە وداقتىڭ باس پروكۋراتۋراسى قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ ىستەرىن قايتا قاراپ، ولاردى اقتاي باستادى. سولاردىڭ العاشقىلارىنىڭ قاتارىندا الاشتىڭ جازىقسىز وپات بولعان ارىستارى بولدى.
وسى جىلىمىقتىڭ ارقاسىندا، سالكەن بوداۋبايەۆ 1948 -جىلى اقتالىپ، ەلگە ورالىپ وقىتۋشىلىق قىزمەتىن جالعاستىرادى. ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا پارتيانىڭ ۇلت رەسپۋبليكالاردا ۇلتشىلدىق پەن كوسموپوليتيزمگە قارسى شارالار جونىندەگى قاۋلىسىنا سايكەس س. بوداۋبايەۆ تاعى دا ون جىلعا سوتتالادى. ءوزىنىڭ كىناسىز ەكەندىگىن دالەلدەپ، سالكەڭ ءتۇرلى ورىندارعا شاعىمدانۋىن جالعاستىرا بەرەدى.
تەك قانا 1953 -جىلدان كەيىن «جىلىمىقتىڭ» لەبى ەسىپ تۇرمەدەن بوسانىپ شىعادى. پارتيالىعى قالپىنا كەلتىرىلىپ، مورالدىك شىعىنى وتەلىپ، قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتۋشىلىق جۇمىسىن جالعاستىرادى. - مەن، دەپ باستادى دەيدى سالكەڭ بوداۋبايەۆ 1956 -جىلى، اقتالعان الاشتىڭ الىپ ازاماتتارىنىڭ ەسىمدەرىن قايتا ورالتۋ ماقساتىندا پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ رۇقساتىمەن ولاردىڭ كوزدەرى ءتىرى ەيەلدەرى، بالالارى، جاقىن تۋىستارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن اس بەرۋ راسىمىنە قاتىستىم. ول كەزدەرى اتگەيزمنىڭ ۇستەمدىك كۇرىپ تۇرعان كەزى، ءدىني ءراسىم بولعان جوق.
ول كىسىلەر تۋرالى ەستەلىك ايتۋ، ەسكە ءتۇسىرۋ بولدى. بۇل باس قوسۋعا جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ بەلسەندى وقىتۋشىلارى، ستۋدەنتتەر، اقىن جازۋشىلار، قالا تۇرعىندارى قاتىسگى. سول راسىمگە كەلگەندەردىڭ ىشىندە ساكەن سەيفۋلليننىڭ ايەلى گۇلەكەڭ اپاي، ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جولداسى فاتيما انامىز بەن قىزدارى، باسقا دا زارداپ شەككەندەردىڭ ۇرپاقتارى بولدى. ۇلكەن رەستوران زالىنداعى باس قوسۋ، قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان الاشتىڭ الىپتارىنىڭ ەسىمدەرىن ەسكە الۋ ءراسىم داستارحانىن اقيىق اقىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ باسقارىپ، جۇرگىزىپ وتىردى.
- ول پارتيانىڭ XX سەزىنىڭ «جەكە ادامعا تابىنۋشىلىقتىڭ» زارداپتارىن جويۋداعى شەشىمىنىڭ بۇكىلحالىقتىڭ قولداۋ تاپقاندىعىن، سول تابىنۋشىلىقتىڭ قۇربانى بولعان جازىقسىزدان «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن وپات بولعان الاشتىڭ ارىستارىنىڭ اقتالىپ، ەسىمدەرى حالقىنا قايتا قاۋىشىپ جاتقاندىعىن، بۇگىنگى باس قوسۋعا سولاردىڭ ايەلدەرى مەن بالالارى، جاقىن- جۋىق تۋىستارى قاتىسىپ وتىرعاندىعىن بايانداپ، سول ارىستاردىڭ كوزدەرى ءتىرى ايەل، بالالارىنا ءسوز بەرىپ جاتتى.
ءالى ەسىمدە دەپ ءسوزىن جالعاستىردى دەدى ساكەن بوداۋبايەۆ، العاشقى ءسوزدى ساكەن سەيفۋليننىڭ ايەلى گۇلەكەڭ اپاي الىپ، ساكەن تۋرالى كورگەن قايعى- قاسىرەتىن تەبىرەنە ايتىپ ءبارىمىزدىڭ كەۋلىمىزدى بوساتتى. ءمىرجاقىپتىڭ قىزى سويلەپ، قانشا ۋاقىت وتسەدە «حالىق جاۋىنىڭ» قىزى دەگەن اتاقتان اراشا الماي جۇرگەنىن ايتىپ مۇڭىن شاقتى. بەيىمبەت مايليننىڭ ايەلى «الجيردە» قوي باعىپ، ازاپتى ءومىر كەشكەنىن ايتىپ مۇڭايدى. باسقادا زارداپ شەككەندەردىڭ تۋىستارىدا تەبىرەنە سويلەپ ىشتەگى قاسىرەتتەرىن سىرتقا شىعارىپ جاتتى.
باس قوسۋ ءراسىمى اياقتالۋعا جاقىنداعاندا ءابدىلدا: «سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتكەنىمەن سىنى كەتپەيدى» دەگەندەي دەپ فاتيماعا ءسوز بەرەمىن دەگەندە: توردە وتىرعان ءىرى دەنەلى سۇلۋلىعى مەن سىمباتتىلىعىن، بەكزاتتىلىعىن جوعالتا قويماعان بارلىعىدا ءتۇر- تۇلعاسىنا جاراسقان ەگدە تارتقان ايەل ورنىنان كوتەرىلدى.
- ءاي، ءابدىلدا سەن نەگە ماعان ءسوزدى سوڭىنان بەرەسىڭ، بۇگىنگى باس قوسۋعا جازىقسىزدان «حالىق جاۋلارى» دەگەن جازىقسىز جالامەن وپات بولعان الاشتىڭ الىپتارىنىڭ اتتارى حالقىنا قايتا قاۋىشىپ جاتقاندا مەن نەگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ سويلەمەيمىن. سەن سول ازاماتتاردىڭ ومىرىمەن حالقىنا، وتانىنا جاساعان، سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن جاقسى بىلەسىڭ. كەزىندە كومسومول اقىن بولىپ بەلسەندى قىزمەت اتقارعان جانسىڭ:
- مەن فاتيما بۇگىن اتتارى حالقىنا قايتا ورالىپ جاتقان ءۇش الاشتىڭ الىپ ازاماتتارىن ءسۇيىپ سولارعا جار بولعانمىن. سولاردىڭ كەشكەن قايعى- قاسىرەتتەرىن بىرگە كورىپ، ازابىن تارتقان ولاردىڭ ارتتارىندا ۇرپاقتارىن قالدىرعان، باسىما تۇسكەن قيىندىقتاردى جەڭىپ، ولاردى تاربيەلەپ، ءوسىرىپ، ەل قاتارىنا قوسقان انامىن. حالىق كەزىندە ولاردىڭ اتتارىن اتاۋعا قورىققان «حالىق جاۋى» اتانىپ، بۇگىن قايتا ورالعان، مەنى ءسۇيىپ جار بولعان، ارتتارىندا ۇرپاق قالدىرعان الاشتىڭ ءۇش الىبىن بۇگىنگى كەلەشەك جاستار بىلۋلەرى كەرەك.
ولار ءبىرىنشىسى قازاقستان ولكەلىك قورعانىس حالىق كوميسسارى بولعان سۇلەي ءبىلالوۆ، ەكىنشىسى: قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى، اقيىق اقىن، قوعام قايراتكەرى ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءۇشىنشى ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتەر.
- ءاي، ءابدىلدا وسىنداي الاشتىڭ ءۇش الىپ ازاماتىنا تار جول - تايعاق كەشۋدە جار بولىپ، سۇيەۋ بولعان. سولاردان ۇرپاق شاشقان مەنىڭدە ولار تۋرالى ايتاتىن ەستەلىگىم، بۇگىنگى ۇرپاققا تىلەيتىن تىلەكتە بار. ولاردىڭ كورە الماي كەتكەن ومىردەگى قىزىعىن، جاساي الماي كەتكەن ۇلى ىستەرىن بۇگىنگى، بولاشاق ۇرپاق سەندەر كورىپ، جالعاستىرىڭدار دەپ تىلەك تىلەدى. جۇرت ورىندارىنان تۇرىپ، كوزدەرىنە جاس الىپ، قول شاپالاقتاپ فاتيما اناعا قۇرمەت كورسەتتى. مەن ەستەن كەتپەس وسى وقيعانىڭ كۋاسى بولدىم. ال، ءۇش الاشتىڭ الىپ ازاماتتارى مەن فاتيما اپايدىڭ تاعدىرلارى تۋرالى اڭگىمە ءوز الدىندا دەپ، ساكەن بوداۋبايەۆ اعا ءسوزىن اياقتاعان بولاتىن. ساكەننىڭ وتىنىشىمەن كەلەسى جىلى بۋرابايدا تاعىدا اعامەن بىرگە دەمالدىم. اعانىڭ نە ءبىر تاريحقا تولى ادامدار جەنە ولاردىڭ تاعدىرلارى جايلى اڭگىمەلەرىنىڭ كۋاسى بولدىم دەپ، تولەتاي اعادا ەستەلىگىن اياقتاعان ەدى.
ەستەلىكتى جيناقتاپ، باسپاعا دايىنداعان رىسباي كارىموۆ، زەينەتكەر
"ەل تىلەگى" گازەتى
