اۋىت مۇقيبەك ۇلى: الاتاۋ مەن سارى ارقانى بەتكە العان قازاق كوشى ەندى توقتامايدى
ەلدە «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» بەيبىت زامان ورناپ، جۇرت مامىراجاي تىرشىلىك كەشكەندە حالىق سانى دا كوبەيەدى. الەۋمەتتىڭ الەۋەتى ارتقاندا، تۇرمىسى تىنىش، جاعدايى جايلى بولعاندا، سالاۋاتتى ۇرپاقتىڭ قامى جاسالعاندا بالا تۋۋ دا ارتادى. دەگەنمەن، قازاقستاننىڭ جاعدايىنداعى جانە ءبىر ماڭىزدى ەرەكشەلىك - ەلگە ەل قوسۋ. قايسى ءبىر قاساڭ جىلدارى اتامەكەنىنەن ۇدەرە كوشكەن، سولاقاي ساياساتتىڭ زاردابىنان سىرتتا قالعان قازاقتاردى وتانىنا ورالتۋ ساياساتى دا وسى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جۇزەگە استى.
مۇنداعى ەلباسىنىڭ ەرەن ەرلىگىن دە تاريح ەش ۇمىتپاسى انىق. وسىعان وراي، قازاقپارات ءتىلشىسى ەلىمىزدىڭ كوشى- قون ساياساتىنا بەلسەندى ارالاسىپ، زاڭداعى كەدەرگىلەردىڭ رەتتەلۋىنە وزىندىك ءۇن قوسىپ جۇرگەن بەلگىلى اقىن اۋىت مۇقيبەك ۇلىمەن ۇلى كوش جايىندا اڭگىمە وربىتكەن ەدى.
- قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العان العاشقى كۇننەن باستاپ، ەلباسى الىستاعى اعايىندى ەلگە شاقىرىپ، ۇلى كوشتىڭ باعىتىن قازاقستانعا بۇردى. وسى كوشتىڭ ماڭىزى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟
- بۇل جەردە كوشتىڭ ماڭىزىن ايتپاس بۇرىن، ەڭ الدىمەن كوشى- قون ساياساتىن جولعا قويعان تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كورەگەندىگىنە توقتالعان ءجون. ءۇش ءجۇز جىلعا تاياۋ ۋاقىت بوداندىق قامىتىن كيگەن، ونىڭ سوڭعى 70 جىلىندا ۇلتتىق ءبىتىم- بولمىسىمىزدان ايىرىلۋدىڭ ەڭ سوڭعى قىزىل سىزىعىنا جەتكەن، ەكى بۇيىرىنەن ەكى الىپ يمپەريا اۋزىن ارانداي اشىپ قىسىپ تۇرعان، ءوز اتا-باباسىنان قالعان جەرىندە وتىرىپ ءوزى ازشىلىققا اينالعان ۇلتپەن مەملەكەت قۇرۋ مۇمكىن بە ەدى؟! مۇمكىن ەكەن! مىنە، قازاقستان سونىڭ بۇلتارتپاس دالەلى. قۇدايعا تاۋبە، قازىر 21 عاسىرداعى تولىققاندى ءبىر مەملەكەتتە بولۋعا ءتيىستىنىڭ ءبارى قازاقستاندا بار. وعان نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ كوشباسشىلىعىندا قول جەتكىزدىك.
- مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋعا قاجەتتى قۇندىلىقتارعا قالاي جەتتىك دەپ ويلايسىز؟
- ەڭ الدىمەن مەملەكەت قۇرۋعا اسا قاجەتتى قۇندىلىققا بىردەن باسا نازار اۋدارعاندىقتان دەر ەدىم. ول - وسى ەلدەگى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى! 40 پايىزعا جەتەر- جەتپەس ۇلەسپەن باستالعان قازاقتىڭ سانى، مىنە، 70 پايىزدان اسىپ كەلەدى. مۇمكىن، ودان دا كوبىرەك شىعار. بۇگىندە ەلىمىزدە ءتىل، ءدىن، ءدىل جاعىنان زور ساپالىق وزگەرىس بولعانىن ەشكىم جوققا شىعارا الماسا كەرەك. قورجىننىڭ اۋىر باسى وسى شەتتەن اعىلعان كوشتىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى. ءسويتىپ، وتارشىلاردىڭ ۋىسىنان قازاق ساتىمەن شىعىپ كەتتى. قۇداي ونداي كۇندى اۋلاق قىلسىن! ماڭگىلىك ەلدىڭ العاشقى ىرگەتاسى، بىلگەن جانعا، شەتتەن كەلگەن قازاق كوشىمەن قالاندى. ءبىر نارسە ەسىڭىزدە بولسىن، نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى تاۋەكەل ەتىپ باستاعان، جۇرەكتىلىكپەن جولعا قويعان اۋقىمدى شارانىڭ ءبارىنىڭ تاريحي جانە ستراتەگيالىق ماڭىزى زور. ەلباسى باستاماسىنىڭ ەشقايسىسى دا ستراتەگيالىق ماڭىزدان ماقۇرىم ەمەس. ءبىز سونى ءوز كەزەگىندە جەتە تۇسىنبەي، شۋلاپ جاتامىز. سونىڭ ءبىرىنشىسى - كوشى- قون، ەكىنشىسى - استانا، ءۇشىنشىسى - ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق، ءتورتىنشىسى، بەسىنشىسى... ساناي بەرسەك، كوپ! ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بىزگە قالدىرعان بابالار اماناتى ورىندالدى. بۇل تۇيىنگە، ورايى كەلسە، الدا تاعى قايتا ورالىپ سوعاتىن بولامىز.
- بيىل تاۋەلسىزدىگمىزدىڭ 25 جىلدىعى. 25 جىلدا ەلىمىزگە ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز كەلدى دەپ جاتىرمىز. بۇل كوش بىزگە نە بەردى؟ ەلباسى ارمانى ورىندالدى ما؟
- بەرگەنى كوپ بولدى. بەرەرى ءتىپتى دە مول! ءوزىڭىز بىلەسىز، كوش وتە قيىن كەزەڭدە باستالدى. سوعان قاراماستان، الىستاعى اعايىننىڭ ازاتتىق اڭساعان زور تولقىنى اتاجۇرتقا سول توقسانىنشى جىلدارى - توقىراۋ مەزگىلىندە كەلدى. ولار قازاقستان تىرشىلىگىنىڭ ءبىر دەموگرافياسى عانا ەمەس، بار سالاسىنا كەڭ تىنىس، جاڭا سەرپىن بەردى. ەڭ الدىمەن ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ ەلباسىمىز ەرتە جولعا قويعان نارىقتىق ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋداعى، دامىتۋداعى ەڭبەگىن اتاپ وتكەنىمىز ءجون.
ەكونوميكا تىلىمەن ايتساق، قازاقستاننىڭ ەڭ العاشقى ءارى ەڭ كوپ ينۆەستورى - شەتتەن كەلگەن قازاقتار. شەتتە ءجۇرىپ تاپقان- تايانعانىمىزدى قازاقستانعا تاسىدىق. مىسالى، مەن 1998 -جىلى قازان ايىندا كەلدىم. ءالى ەسىمدە، قالتامدا اتاجۇرتقا بارام دەپ جيناعان 16200 يۋانىم بولدى. ەكى جارىم مىڭ دوللار كولەمىندەگى سوما بۇل. قالا شەتىنەن جەر، ءتىپتى بىرەر بولمەلى پاتەر دە ساتىپ الۋعا بولار ەدى. الماتىدا ءتورت اي ءجۇردىم، سول اقشانى تاقىر- تازا تاۋىسىپ قايتتىم اۋىلعا. ءبارىن قىدىرۋعا جۇمسادىم.
نەگىزىنەن كافەلەر مەن تاكسيشىلەردى قارىق قىلدىم. دەمەك، وزبەك اعايىنداردىڭ سوزىمەن ايتساق، مۇندا كەلگەن ءار قازاقتىڭ «قوينىندا ءبىر توقاشى» بولدى. بۇل جاي، ەلەۋسىزدەۋ، كوزگە كورىنبەيتىن عانا جاعى عوي. ال، ۇلكەيتىپ ايتايىق. مىسالى، كوشى- قون ارقىلى دامۋدىڭ بيىك بەلەسىنە كوتەرىلگەن الىپ قىتاي مەملەكەتى مەن جاڭا قۇرىلىپ جاتقان قازاق ەلىنىڭ اراسىندا سەنىمدى سەرىكتەستىك ورنادى. ءبىزدىڭ بازارلارىمىزعا قىتاي تاۋارلارىن تولتىرعان سول ەلدەن كەلگەن قازاقتار. كوپتەگەن شاعىن جانە ورتا كاسىپورىندار قۇرىلدى. جاسىراتىنى جوق، بۇگىنگى جاڭا استانانىڭ قۇرىلىسىنا كەرەكتى ءبىر تال شەگەسىنە دەيىن قىتايدان كەلگەن جوق پا؟! سونىڭ ءبارىن تاسىعان سول قانداستارىمىز. مۇنداي تاجىريبەنى ءبىز ءوز كوزىمىزبەن كوردىك قوي. سوڭعى وتىز- قىرىق جىلدا قىتاي ەلىنىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرگەن، باسقا ەمەس، شەتەلدەردە تۇراتىن ەتنيكالىق قىتايلاردىڭ وزدەرى. قىتاي رەفورماتورى دىڭ شاۋپيڭ (دەن سياوپين) ولاردىڭ بايىرعى اتا قونىسىنا قارجى قوسىپ، كاسىپورىن اشۋىنا ءتيىمدى ساياسات قولداندى، مول مۇمكىندىك بەردى. ءدال سونداي بولماعانمەن، ءبىزدىڭ قانداستارىمىز دا ءوز ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە ءوز الىنشە ۇلەسىن قوستى. قىسقاسى، كوشى- قون ساياساتىن جولعا قويۋدان قازاقستان ۇتپاسا، ۇتىلعان جوق. تاۋەلسىز وتانىمىزعا ورالساق دەگەن ءبىزدىڭ دە ارمانىمىز ورىندالدى، ەلباسى ءۇمىتى دە اقتالدى.
- شەتەل ۇكىمەتتەرى قازاقتاردىڭ بايىرعى وتاندارىنا ۇدىرە كوشۋىنە قالاي قارايدى؟ جولىن توسىپ، جىبەرمەۋگە تىرىسپاي ما؟
- كوشى- قون الەمدىك ساياسات. ونىڭ ءتۇبىن قۋساڭ، كىسىلىك قۇقىققا، ادام ەركىندىگىنە بارىپ تىرەلەدى. تاريحي سەبەپتەرمەن ءبولىنىپ- جارىلعان وتباسىلار، تۋىسقاندار ءبىر- بىرىنە قوسىلۋعا، ءبىر مەملەكەتتە ءومىر سۇرۋگە قۇقىقتى. بۇل ب ۇ ۇ- نىڭ زاڭىمەن بەكىتىلگەن. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ «كوشى- قون تۋرالى» زاڭى دا سول بەلگىلەمەنى نەگىزگە الىپ جاسالعان. دەگەنمەن، ءار ەلدىڭ اشىق جانە جازىلماعان جابىق زاڭدارى بار. ءبىز جاڭا عانا قازاق كوشىنىڭ ەلىمىز ءۇشىن بولعان تيىمدىلىگى جاعىن ايتتىق قوي. كور دە تۇرىڭىز، ەندى قازاقستان كوشى- قون ساياساتى ەتنيكالىق قازاقتار قونىستانعان شەت مەملەكەتتەر ءۇشىن دە پايدالى بولماق. الەمدىك نارىقتا مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋىنا بايلانىستى، قازاقستان ەكونوميكالىق باسىمدىقتى اۋىل شارۋاشىلىعىنا بۇرىپ وتىر.
مۇندا دا ۇلكەن نارىق پەن سەرىكتەس تاعى قىتاي مەملەكەتى. ءوزىڭىز بىلەسىز، قازاق جەرى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلمەيتىن بولدى. قازاقتان وزگە ۇلتتىڭ قازاقستاندا ۇزاق ۋاقىت تۇرۋى، تۇراقتاپ قالۋى مۇمكىن ەمەس شارۋا. ال، ءبىزدىڭ اۋىلدىق جەردە مال، ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ەڭبەك كۇشى وتە تاپشى. سول ءۇشىن، قازاق دالاسىنىڭ تازا ازىق- تۇلىك ونىمىنەن دامەسى مول، مۇددەلى مەملەكەتتەر وزدەرىندەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كوبىرەك كوشىپ بارۋىنا، وتىراقتاسۋىنا، شارۋاشىلىقپەن ەمىن- ەركىن اينالىسۋىنا قايتا جاعداي جاساۋى، مۇمكىندىك تۋدىرۋى كەرەك. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ ءتىلىن، مەنتاليتەتىن بىلەتىن سەرىكتەستەرىن كوبەيتىپ العاندارى دۇرىس بولار ەدى. كەلەر جىلى ەكسپو حالىقارالىق كورمەسى وتەدى. الىس- جاقىن شەتەلدەردەن كەلگەن تۋريستەرگە بايىرعى جەرلەستەرى الدىنان شىعىپ، قىزمەت كورسەتىپ تۇرسا، نەسى جامان.
- بيىل «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» جاڭا زاڭ جوباسى قولدانىسقا ەندى. ونى ازىرلەۋگە ءوزىڭىز دە اتسالىستىڭىز. بۇل ءىس جۇزىندە قالاي جۇزەگە اسىپ جاتىر؟ جەڭىلدىكتەردى قانداستارىمىز پايدالانىپ جاتىر ما؟ دەسە دە، ءالى دە كوشتىڭ اۋقىمى باسەڭ. بۇعان نە كەدەرگى؟
- ءيا، 2015 -جىلى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ، قايتا قابىلدانعان «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» جاڭا زاڭ جوباسى وسى 2016 -جىلدىڭ 1 -قاڭتارىنان باستاپ قولدانىسقا ەندى، قازىر اتقارىلۋ ۇستىندە. قانداستارىمىزدى تەز قۇجاتتاندىرۋ ماسەلەسى نەگىزىنەن شەشىلدى. قىتايدان كەلەتىن قازاقتاردان سوتتىلىعىنىڭ بار نە جوق ەكەنىن ايعاقتايتىن قۇجاتتى تالاپ ەتۋدى دوعارساق، بۇل جاعىنا نۇكتە قويۋعا بولادى. سونىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك، وتكەن جىلدىڭ وسى مەزگىلىمەن سالىستىرعاندا، بيىل الىس- جاقىن شەتەلدەن ەلىمىزگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ سەگىز ەسە كوپ ەكەن. 11488 وتباسى. شەتتە ءالى بەس ميلليون قازاقتىڭ مۇرتى بۇزىلماي وتىرعانىن، ەسەسىنە اۋىلدارىمىزدىڭ، شەكارا ايماقتارىمىزدىڭ بوس جاتقانىن ويلاساق، بۇل كەلگەندەر، ارينە، از كورسەتكىش!
قۇدايعا شۇكىر، ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تىكەلەي پارمەنىمەن قازاق كوشىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىنىڭ جولى قازىر اشىلدى. ورالمانداردى قونىستاندىراتىن ارنايى ءوڭىر ەتىپ، جەتى وبلىستى بەلگىلەتىپ قويدى. ەكونوميكالىق داعدارىسقا قاراماي، بيىل 1259 وتباسىعا كۆوتا ءبولدى. بۇل جەڭىلدىك تەك وسى ارناۋلى وبلىسقا قونىستانعان قانداستارىمىزعا بەرىلەدى. ەشقاشان دا ەشبىر ەلدە يدەالدى زاڭ بولمايدى. ۋاقىتتىڭ سۇرانىسىنا، ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە ساي زاڭ مەرزىمى جەتكەندە وزگەرىپ وتىرادى.
ەڭ جاقسى زاڭ - سول سالاعا ەڭبەگى سىڭگەن ماماندار مەن سول ماسەلەنى باسىنان كەشكەن تۇلعالار تاراپىنان جاسالعاندا عانا اقاۋسىز بولادى. زاڭ - ادەمى كۇيساندىق. ونىڭ تىلدەرىن تاۋىپ باسىپ، سايراتۋ ورىنداۋشىنىڭ شەبەرلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. اتالمىش زاڭ جوباسىندا ورالماندارعا، ەتنيكالىق قازاقتارعا جانە ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە ۇسىنىلاتىن بۇدان وزگە دە مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارى كوپ. ول ءۇشىن، ورالماندار نەمەسە ونىڭ وتباسى مۇشەلەرى ەڭ الدىمەن ورالمانداردى قابىلداۋدىڭ وڭىرلىك كۆوتاسىنا ەنگىزىلۋى شارت. بۇل ەندى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ قۇزىرىنداعى، سولار اتقارۋعا ءتيىستى شارۋا. مىسالى، سول وڭىرلىك كۆوتاعا ەنۋ تۋرالى ءوتىنىشتى قانداستارىمىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلمەي تۇرىپ- اق، ءوز ەلىندەگى كونسۋلدىقتار ارقىلى بەرۋگە بولادى. ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قۇجاتتارىن قابىلداۋ، تىركەۋ، ولاردى حالىقتىڭ كوشى- قونى ماسەلەلەرى جونىندەگى ۋاكىلەتتى ورگانعا جىبەرۋ - سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ شەتەلدەردەگى مەكەمەلەرىنىڭ مىندەتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ايقىنداعان وڭىرلەرگە كەلۋ شارتتارى، قابىلداۋ شارتتارى مەن الەۋمەتتىك قولداۋ شارالارى تۋرالى شەتتەگى ەتنيكالىق قازاقتارعا اقپارات بەرۋ دە زاڭدا سول كونسۋلدىقتاردىڭ قۇزىرەتىنە جازىلعان. جاسىراتىنى نەسى بار، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بۇل مىندەتىن ورىنداپ وتىرعان جوق!
كوشىپ كەلىپ، «ورالمان» مارتەبەسىن العان قانداستارىمىزعا شارۋا نەمەسە فەرمەر قوجالىعىن جانە تاۋارلى اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردەن، ارنايى جەر قورىنان، يمميگراتسيالىق جەر قورىنان جانە بوس جەردەن ۋاقىتشا جەر پايدالانۋ قۇقىعىمەن جەر ۋچاسكەلەرى بەرىلەدى. جانە ول جەر ۋچاسكەلەرىنىڭ پايدالانۋ قۇقىعىن قانداستارىمىز ەشبىر كونكۋرسسىز، اۋكتسيونسىز الا الادى. بارلىق وبلىس، اۋدان اكىمدەرى زاڭنىڭ بۇل تارماعىن اتقارىپ وتىرعان جوق!
بارلىق سالاداعى اتقارۋشى بيلىكتىڭ ەسىندە بولسىن، كوشى- قون ساياساتى - ۇلت كوشباسشىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تاۋەلسىزدىكتى الا سالىپ، ەرتە جولعا قويعان تۇڭعىش ءھام ۇلى ساياساتى! نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ كەمەڭگەر تۇلعا ەكەنىن تورتكۇل دۇنيەگە بىردەن تانىتقان - الىستا جۇرگەن اعايىندى اتاجۇرتقا شاقىرۋ تۋرالى شىعارعان وسى باتىل ءارى تاريحي شەشىمى!
وكىنىشكە قاراي، مىنە، 25 جىل بولدى، بۇل ساياساتتىڭ تاريحي ءمانى مەن ستراتەگيالىق ماڭىزىن باعامداۋعا كەلگەندە اتقارۋشى بيلىكتىڭ تانىم- تۇسىنىگى ءالى دە ءتيىستى دەڭگەيدە ەمەس. قالاي بولعانىمەن دە، الاتاۋ مەن سارىارقانى بەتكە العانى قازاق كوشى ەندى توقتامايدى. جىل ساناپ كوبەيە بەرەدى. سول ءۇشىن وبلىس، اۋدان اكىمدەرى بۇگىننەن باستاپ جوسپار- جوباسىن جاساپ، كەلەتىن قانداستارىنىڭ جۇرتىن دايىنداۋعا كىرىسكەنى ابزال. اعايىندار كوشىپ كەلە قالعاندا جۇرت تا، جەر دە ساقاداي ساي بوپ تۇرۋ كەرەك! ەرتەڭ ەل قاراسى مولايعاندا، ورنالاستىرۋ ماسەلەسى قيىنداپ كەتۋى مۇمكىن.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، العاشقى قادامدا جۇمىستى نەدەن باستاۋ كەرەك؟
- ەڭ الدىمەن، قايتالاپ ايتايىن، كوشى- قون ساياساتىنىڭ بار ەكەنىن، ونىڭ ەندى ۇزدىكسىز جالعاسا بەرەتىنىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ كەرەك. قۇدايعا شۇكىر، وتكەن جىلى ەلباسى «ول ساياسات وزگەرمەيدى. بىزگە كوشىپ كەلەم دەگەن اعايىنعا - قازاقتارعا ەسىك اشىق!» - دەپ شەگەلەپ تۇرىپ ايتتى عوي. ەندى بەيجاي قاراۋعا ورىن جوق! قايتا، ول جونىندەگى ءتارتىپ پەن اقپاراتتى كۇشەيتۋ كەرەك. كوشى- قون ساياساتىنىڭ كەمشىل تۇستارىن، جەتپەي جاتقان جاقتارىن ايتاتىن تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارى جەتكىلىكتى. ولار ءوز ميسسياسىن ءتيىستى دەڭگەيىندە ورىنداپ كەلەدى. قازاق كوشىنىڭ ءۇزىلىپ قالماي جالعاسۋىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى مول!
ال، جەتكەن جەتىستىكتەر، زاڭنىڭ اتقارىلۋ بارىسىن ايتۋعا كەلگەندە بيلىكتىڭ قۇزىرىنداعى باق شابان قيمىلداۋدا. مىنە، جىل باسىنان بەرى تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعى تويلانىپ جاتىر. جىلدىڭ سوڭى بولايىن دەدى. تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ تۇڭعىش ءھام ۇلى ساياساتى جونىندە كوپ ەشتەڭە ايتىلىپ، كورسەتىلىپ جاتقان جوق. ءبىر جىلدا ءبىر ۇلتتىق ارنانىڭ ءوزى قانشاما كوپ سەريالى كينو ءتۇسىردى. «حابار» ارناسىندا دا از ەمەس. قانداستارىمىز ومىرىنەن ءبىر كينو تۇرماق، ءبىر ەپيزود بار ما سول كينولاردا؟ كوشى- قون دەسە بولدى، ەكى- ءۇش دەپۋتاتتى، كوشى- قون كوميتەتى باسشىلارىن، ىشكى- سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرىن جانە ءبىر- ەكى ورالمان قازاقتى شاقىرا سالىپ، «تاۋەلسىزدىكتەن بەرى قاي ەلدەن قانشا قازاق كەلدى؟!»، «قانداستارىمىز وتانىمىزعا نە بەردى؟!»... دەپ باعدارلاما جاساۋدىڭ زامانى ءوتتى. ءبىزدىڭ تەلەارناداعى باعدارلاما تىزگىنىن ۇستاۋشىلار مەن جۋرناليست قىز- جىگىتتەر اۋدان- اۋداندى ارالاپ، ەلباسى قولى قويىلعان كوشى- قون زاڭىنداعى جەڭىلدىكتەر مەن تيىمدىلىكتەردىڭ اكىمدەر جاعىنان اتقارىلۋ جاعدايىن ورتاعا سالۋ كەرەك قوي. جەتىستىكتى جالپاق الەمگە جاريا ەتۋى ءتيىس. ءبىر نە ەكى كۇن ەمەس، ءار تەلەارنادان بەرىلەتىن ءار كۇنگى كەشكى جاڭالىقتاردا كەم دەگەندە ءبىر جاڭالىق اۋىلدارعا كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ومىرىنە ارنالعانى دۇرىس. ءسويتىپ، اتقارۋشى بيلىكتىڭ نازارىن كوشى- قونعا، ەلدى ساۋاتتاندىرۋعا اۋدارۋعا بولادى.
ساۋاتتاندىرۋ دەگەننەن شىعادى، اۋىلدىق جەرلەرگە كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ زاڭدىق ساۋاتى از. ولاردى، قويىپ، زيالى ساناتىنداعىلار دا ينتەرنەتتە تۇرعان كوشى- قون تۋرالى زاڭدى اشىپ قارامايدى. بۇل دا جەرگىلىكتى بيلىك اتقارۋعا ءتيىستى مىندەت. ءار اۋدان بيىل قانشا ورالمان قابىلداۋعا قاۋقارلى ەكەنىن، كەلەر جولى قانداي جوسپارى بار ەكەنىن جىل باسىندا ءبىر مارتە بولسا دا ايتىپ، باق ارقىلى قانداستارىنا ارنايى مالىمەت بەرىپ تۇرسا، جاقسى بولار ەدى. جاقىندا، جارقىن-7 دەگەن اتپەن ينتەرنەت قولدانۋشى جىگىت قىتايدىڭ «wechat» جەلىسىن پايدالانىپ، «ءدارىسحانالار» اشىپتى. كەزەگى كەلگەندە مەن دە سول «ءدارىسحانانى» پايدالانىپ، ارعى بەتتەگى اعايىنعا ەلىمىزدىڭ كوشى- قون ساياساتى، كوشى- قون زاڭى جايىندا قولتەلەفونمەن ەكى جارىم ساعاتتان ەكى مارتە ءدارىس وقىدىم. بۇل دارىستەر MP3 نۇسقامەن وسى جەلى ارقىلى ءجۇز مىڭداعان ادامعا تاراتىلدى. ەل كادىمگىدەي ساۋاتتانىپ قالدى. مەملەكەتتىڭ كوشى- قون ساياساتىن، ونىڭ ءتيىمدى تۇستارىن، ەلباسىمىزدىڭ وزدەرىنە جاساپ وتىرعان زور قامقورلىعىن ءبىلىپ، العىستارىن جاۋدىردى. دەمەك، قانشاما ۇلتتىق، وتاندىق تەلەارنالارىمىز تۇرىپ، قىتايدىڭ «wechat» جەلىسىنە جۇگىنگەنىمىز ۇيات بولار. الەمدەگى بارلىق قازاققا ءۇنى جەتىپ وتىرعان «قازاقپارات» سەكىلدى حالىقارالىق اگەنتىكتەردىڭ قولعا الۋى قۇپتارلىق جاعداي.
- وقۋعا كەلەتىن جاستاردىڭ دا سانى بۇرىنعىدان ازايىپتى...
- جاستار جاعىنا كەلسەك، ولاردىڭ اتاجۇرتقا كەلىپ وقۋىنا مۇمكىندىك تولىق جاسالعان. اتاپ ايتار بولساق، «ءبىلىم تۋرالى» زاڭدا شەت ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ ءبىلىم الۋ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ تۋرالى ارنايى باپ بار. وندا «1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى بولىپ تابىلمايتىن ۇلتى قازاق ادامداردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم الۋعا قۇقىعى بار. 2. مەملەكەت شەت ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ ءبىلىم الۋ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا جاردەمدەسەدى. 3. شەت ەلدەگى قازاق دياسپوراسى ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىن قۇرۋ جانە وعان قارجىلىق- ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋ حالىقارالىق شارتتاردا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن جۇزەگە اسىرىلادى»، دەلىنگەن. سوسىن، كوشى- قون زاڭىندا دا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ءبىلىم الۋ ماقساتىمەن كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتار وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن: 1) تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك، ورتا بىلىمنەن كەيىنگى، جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ جاتاقحانالارىندا ۋاقىتشا تىركەلۋگە؛ 2) تۇراقتى تۇرۋعا جانە جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن (تىركەۋ تارتىبىمەن) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قابىلداۋ تۋرالى ءوتىنىشحات بەرۋگە قۇقىعى بار» دەپ جازۋلى تۇر. بۇل وتكەن جىلى ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزبەن قوسىلعان جاڭا تارماق. ونىڭ سىرتىندا ءار جىلى جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلداناتىن جالپى ستۋدەنتتەردىڭ 2 پايىزى قازاقستان ازاماتى بولىپ تابىلمايتىن ۇلتى قازاق ازاماتتارعا (جاستارعا) بەرىلەدى. وسىنىڭ ءبارى جاستاردىڭ وتان قۇشاعىنا كوپتەپ ورالۋى ءۇشىن مەملەكەتىمىز تاراپىنان جاسالعان زور مۇمكىندىك. سوندىقتان، جاستارعا كەلۋگە، وقۋعا، ازاماتتىق الۋعا ەش كەدەرگى جوق. ەندى اتاجۇرتقا كەلۋ ءۇشىن الداعى جاڭا جىلدان باستاپ شەتتەگى قازاقتارعا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ءبىر جولدا ءۇش جىلدان اساتىن ۋاقىتقا ۆيزا بەرۋ ءتارتىبىن كىرگىزگەلى وتىر. بۇل ءتارتىپ كۇشىنە ەنسە، ۆيزانىڭ كەزەگى جوعالادى. ەڭ كەرەمەتى، ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءار سوزىندە جاستاردىڭ كوپ كەلۋىن ايتىپ وتىرادى. جەتپەي جاتقان ءبىر- اق نارسە بار. ول - وسى مۇمكىندىكتى ايتاتىن، جەتكىزەتىن تەتىكتىڭ جانە دە سول اقپاراتتىڭ ازدىعى.
- ءسىز ەلباسى، ۇكىمەت، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك جونىندە ايتتىڭىز. ال، بۇرىندارى كەلىپ العان اعايىن ەندى كوشىپ كەلەم دەپ وتىرعان قانداستار ءۇشىن نە ىستەپ بەرۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- وتە دۇرىس سۇراق! ءوزىم دە وسى جاعىن ايتسام با دەپ وتىر ەدىم. قۇدايعا شۇكىر، ءبىر ميلليونعا تاياۋ قازاق اتاجۇرتقا ات باسىن تىرەپ، قونىستانىپ، قالىپتاسىپ ۇلگەردى. جاس مەملەكەت ءۇشىن بۇل وتە ۇلكەن جەتىستىك. ۇيالماي ايتاتىن، ماقتاناتىن ناتيجە! سوڭعى كەزدەرى كوش ازداپ سايابىرلاعان ەدى. مىنە، ونىڭ دا كۇرمەۋى شەشىلدى. جاڭا زاڭ، جاڭا ۇكىمەت جاساقتالدى. ەندى، اللا قالاسا، كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ سانى ءبىر جارىم، ەكى ميلليونعا دا جەتەر. ول ءۇشىن تەك، ۇكىمەتكە سۇيەنۋ، ءبارىن سول جاق شەشەدى دەۋ جاراسپايدى. ءوزىمىز دە قۇلشىنۋىمىز كەرەك. دامىعان ۇلتتار ۇلتتىق قورلار قۇرىپ، الىستاعى اعايىنىن اتاجۇرتىنا شاقىرعالى ءبىر عاسىردان استى.
باسقا بولماسا دا كوشى- قون سالاسىندا يەۆرەي مەن نەمىستىڭ سول تاجىريبەسىن ءبىز دە قولدانۋىمىز، سولاردىڭ دەڭگەيىندە جۇمىس ىستەۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك ەدى. ءبىراق، سوعان سانا، تۇسىنىك جەتىڭكىرەمەي جاتىر. كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلدانىپ، اقشا تاپقان جىگىتتەر ورتاق ۇلتتىق دەڭگەيدەگى شارۋادان گورى، اتا- باباسىنا اس بەرۋ، ات شاپتىرۋ سىندى رۋلىق شەڭبەردەگى ۇساق- تۇيەكتەن بەرىگە وزباي تۇر.
اتا- بابانى، باتىرلاردى ۇلىقتاۋدىڭ دا زامانعا ساي جاڭا ۇلگىسىن جاراتۋعا ابدەن بولادى. توي- تومالاق جاساۋمەن ەمەس، ونىڭ جات قولىندا قالعان ۇرپاعىن ازات وتانىنا جەتكىزۋمەن شۇعىلدانۋ - الدەقايدا ساۋاپتى ءىس. ءبىر مىسال ايتايىن. ءوزىڭىز بىلەسىز، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ەسىل دەگەن اۋدانى بار. سول اۋدانعا 16 اۋىلدىق وكرۋگ قارايدى. سونىڭ 11 نىڭ اتى ورىسشا. سولتۇستىك وبلىستارداعى ۆولوشينكا، زاگرادوۆكا، زارەچنىي، يلينكا، كورنەيەۆكا، نيكولايەۆكا، پەتروۆكا، پاكروۆكا، سپاسوۆكا، ياسنوۆكا، ياۆلەنكا اتتى اۋىلداردان ءسۇرىنىپ جىعىلاسىڭ. ءتىپتى، لەنين، كالينين اتتى اۋىلدار دا بار.
ەگەر ءبىزدىڭ ارعى بەتتە وتىرعان جانە بەرگى بەتكە كوشىپ كەلگەن اۋقاتتى اعايىندار بىرلەسكەن قوعامدىق قورلار قۇرىپ، سول ەلدى مەكەندەرگە تۋىستارىنان 100, 200 وتباسىدان اكەلىپ قونىستاندىرۋعا جول اشسا، ەرتەڭ سول اۋىلدار شەتىنەن «وسپان باتىر اۋىلى»، «ەر جانىبەك اۋىلى»، «زۋقا باتىر اۋىلى»، «قىزاي انا اۋىلى»... بولىپ شىعا كەلمەسە، ماعان كەلىڭىز. اتا- بابا ءۇشىن بۇدان ارتىق قانداي داڭق، اتاق كەرەك. كوش كەرۋەنىنىڭ باسىن جەتى وبلىسقا بۇرۋداعى تاعى ءبىر ماقسات وسى بولسا كەرەك. ءسوز باسىندا ءسىز «كوشتىڭ ماڭىزى» جايلى سۇراعان سياقتى ەدىڭىز عوي، مىنە، سونىڭ ءدال جاۋابى.
كوشى- قون جۇمىسىمەن اينالىسىپ ءجۇرىپ، مەنىڭ سوڭعى بەس جىلدا تۇيگەنىم - بۇل سالانىڭ قىرى مەن سىرىن جەتتىك بىلەتىن، ونىمەن ارنايى اينالىساتىن قايراتكەر تۇلعالار بولۋ كەرەك ەكەن. بۇگىنگى كۇننىڭ جاعدايىنان العاندا، مەملەكەتتىك باسقا قىزمەتتە ءجۇرىپ، بۇل جۇمىسپەن شۇعىلدانۋ قيىن. قايراتكەر ءۇشىن ءسوزسىز باسشى بولۋ شارت ەمەس. شىن مانىندەگى ۇلتىنا جانى اشيتىن قايراتكەر - قانداي جاعدايدا دا ءوز ىقپالىن جۇرگىزە بەرەدى. قوعامدىق قورلارمەن قوعامدىق بىرلەستىكتەردى قارجىلاندىرىپ، ارنايى «سايلانعان» ىقپالدى ازاماتتاردى اۋداندارعا جىبەرىپ، قانداستارىمىزدىڭ جاعدايىن قاداعالاپ وتىرۋعا ابدەن بولادى. ولار اۋدان اكىمىن، ونىڭ ىشكى ساياسات، ەڭبەكپەن قامتۋ ءبولىمى، جەر باسقارماسى باسشىلارىن، كوشى- قون پوليتسياسى باستىعىن جانە ورالمانداردى ءبىر ۇستەلگە شاقىرىپ، زاڭدا بەلگىلەنگەن تيىمدىلىكتەردى تۇسىندىرسە، ونى جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىككە ىستەتۋگە ۇندەسە، ناتيجەسىن باق ارقىلى جاريالاپ وتىرسا، كوشى- قون ساياساتى تولىق اتقارىلادى. ەلباسى ارمانى ورىندالادى. ەكى جاققا دا پايدالى بولادى. مۇنداي يگىلىكتى جۇمىستاردى اتقاراتىن مۇمكىندىك بىزدە بار. ءبىراق، ءتۇبى سوعان كەلەمىز. ءبىزدىڭ بۋىننىڭ مىندەتى وسى!
- ءسوز سوڭىندا ءبىر اۋىز تىلەگىڭىز؟
- كوشى- قون دەگەندە ەڭ الدىمەن اۋىزعا تۇسەتىن ءبىر قاسيەتتى ءسوز بار. ول - تاۋەلسىزدىك! ونىڭ باسىندا ءبىر كەمەڭگەر تۇلعا، الەم تانىعان، مويىنداعان ءىرى ساياساتكەر تۇرادى. ول - نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ! اللا وسى ەكەۋىنە اماندىق، جۇرتىمىزعا تىنىشتىق بەرسىن! تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇلى تويى قۇتتى بولسىن! قازاق كوشى توقتاماسىن!
سۇحباتتاسقان: ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى
