وتپەيتىن كەتپەنمەن شاپقانى باس سۇيەكتەن كورىنىپ تۇر- نۇرسان ءالىمباي
ال تاريحشى قايدار الداجۇمانوۆ «رەسەي قويمالارىندا قازاقتىڭ تالاي قۇندىلىقتارى جاتقانىن» ايتادى.
كەيكى - 1916 - جىلى تورعاي وڭىرىندە بولعان قازاقتاردىڭ رەسەي يمپەرياسىنا قارسى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسى باتىرلارىنىڭ ءبىرى. كەي دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1919 - جىلى كوتەرىلىس باسشىسى امانگەلدى يمانوۆ ولتىرىلگەننەن كەيىن سوۆەت بيلىگى كەيكىنى قۋعىنداي باستاعان. قازاق دالاسىندا بوي تاسالاپ جۇرگەن باتىر 1923 - جىلى ۇستالادى. باتىردىڭ شابىلعان باسى رەسەيگە جونەلتىلگەن.
«كەتپەنمەن شاپقان»
كەيكى باتىردىڭ باس سۇيەگىن سانكت- پەتەربۋرگ قالاسىنان الىپ كەلگەن توپتىڭ ىشىندە بولعان الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەي ديرەكتورى نۇرسان ءالىمباي قازاننىڭ 6- كۇنى ازاتتىق تىلشىسىنە «ساعات تۇنگى ۇشتە استاناعا ۇشاقپەن اكەلدىك. باس سۇيەكتىڭ بارلىق بولىكتەرى بار، قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى» دەدى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، «كەيكى باتىردىڭ باس سۇيەگىندە 1923 -جىلعى قاندى وقيعا ىزدەرى انىق كورىنىپ جاتىر».
الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەي ديرەكتورى نۇرسان ءالىمباي.
- كەز كەلگەن مۋزەي تۇسكەن بۇيىمنىڭ پاسپورتىن جاسايدى. قايدان كەلگەنى، كىمدىكى ەكەنى، قالاي كەلگەنى، پوشىمى، مولشەرى جازىلادى. باستىڭ وزىندە جازىلعان سۇمدىق قاندى وقيعانىڭ ءىزى دە كورىنىپ تۇر. تىزەرلەتىپ قويىپ، كەتپەنمەن موينىنان شاپقان. وڭ جاق بەتىن شاۋىپ تۇسىرگەن. وتپەيتىن كەتپەنمەن بىرنەشە رەت شابۋ دەگەن سۇمدىق قوي. ەندى ونى ايتا المايمىن، قاراۋ دا وتە اۋىر. كەتپەن ءىزى بىرنەشە جەردە بار، - دەيدى نۇرسان ءالىمباي.
عالىمنىڭ سوزىنە قاراعاندا، سوۆەت سولداتتارى كەيكى باتىردىڭ «ىشىندە بالاسى بار ايەلىن جانە كىشكەنە بالاسىن دا ولتىرگەن». نۇرسان ءالىمباي «باتىردىڭ باسىن، ءبىر دەرەكتە ءبىر جىل، ءبىر دەرەكتەردە - التى، ءبىر دەرەكتەردە ءۇش اي» ارقالىق قالاسىنىڭ قاق ورتاسىندا ۇلكەن باقانعا ءىلىپ قويعانىن ايتادى. ءبىراق باس سۇيەكتىڭ قاشان، قالاي اكەتىلگەنى بەلگىسىز.
باتىردىڭ باسىن قايتارۋ ماشاقاتى
كەيكى باتىردىڭ باسى كەيىننەن سانكت- پەتەربۋرگتەگى پەتر اتىنداعى انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۋزەيىنەن (كۋنست كامەرا)، انتروپولوگيا قورىنان تابىلعان.
- اسپيرانت كەزىمدە (1970-80 -جىلدار) ءبىر كورىپ ەدىم. سودان كەيىن زەرتتەۋگە، الىپ قايتۋعا دەگەن قۇلشىنىس پايدا بولدى. سوۆەت داۋىرىندە ول مۇمكىن ەمەس ەدى، كەيىن مادەنيەت مينيسترلىگى باسشىلارى، ۇكىمەت باسشىلارى بىرىگىپ جۇمىس ىستەدىك، ناتيجەسىن كورىپ وتىرسىزدار - دەيدى نۇرسان ءالىمباي.
ال تاريحشى قايدار الداجۇمانوۆ كەيكى باتىردىڭ باسىن قايتارۋ ماسەلەسىنىڭ 20 جىل بۇرىنعى تاريحىن ايتتى. ونىڭ سوزىنشە، 1996 -جىلى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى باسشىسى ماناش قوزىبايەۆقا تورعاي وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى رىستى ساريەۆا كەلىپ جولىعىپ، كەيكى باتىردىڭ باسىن قايتارۋ جونىندە «تورعايلىقتار ماسەلە كوتەرىپ وتىرعانىن» اڭگىمەلەپ، «سوعان جاردەم ەتىڭىز» دەگەن ءوتىنىش ايتقان.
- اكادەميك قوزىبايەۆ ۇكىمەتكە حات جازىپ، رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە سۇراۋ سالدىردى. 1996 -جىلعى كوكتەم ەدى. «كەيكىنىڭ باسى بار، تىكەلەي ۇرپاقتارى ءوتىنىش جولداۋى كەرەك» دەگەن جاۋاپ كەلدى. تۋىستارىنان قايتا ءوتىنىش جازىلدى. كەيىن بەرىلمەيتىن بولدى. ماسەلە كەيكى سياقتى تۇلعالاردىڭ باس سۇيەگىن قايتارسا، ۇلتتىق ايماقتار - كاۆكازدىقتار دا سوندايدى تالاپ ەتەدى، ارتى ساياساتقا، داۋعا اينالادى دەپ رەسەي توقتاتىپ تاستادى. ءساتى بيىل ءتۇستى، - دەيدى قايدار الداجۇمانوۆ.
«ەندى د ن ق ساراپتاماسىن جاساۋ كەرەك»
تاريحشى نۇرسان ءالىمباي مۋزەيدەگى پاسپورتىنا قاراپ الىپ كەلگەندەرىمەن «باس سۇيەكتىڭ كەيكىنىكى ەكەنىن د ن ق زەرتتەۋمەن دالەلدەۋ كەرەك» ەكەنىن ايتادى.
- ەندى ۆەنگريا انتروپولوگتارى كومەگىمەن كەيكىنىڭ باس سۇيەگى ەكەنىن د ن ق دەڭگەيىندە دالەلدەۋىمىز كەرەك. جۇمىس جەدەل باستالادى دەپ ويلايمىن، - دەيدى عالىم.
نۇرسان ءالىمبايدىڭ سوزىنشە، «انتروپولوگ عالىمدار بىرنەشە باعىتتا جۇمىس ىستەيدى». سونىڭ ىشىندە باس سۇيەك ءتىنىن باتىردىڭ ءوز دەنەسىنىڭ جانە كەزىندە بىرگە ولتىرىلگەن بالاسىنىڭ د ن ق- سىمەن سالىستىرۋعا مۇمكىندىك بار.
- كەزىندە ول كىسىنىڭ ىشىندە بالاسى بار ايەلىن، سوسىن كىشكەنتاي بالاسىن بىرگە ولتىرگەن. ول دەنەلەر تابىلعان، باتىردىڭ دەنەسى دە بار. ولار تورعاي جەرىندە جاتىر، - دەيدى تاريحشى.
ال قايدار الداجۇمانوۆ «كەيكى باتىردىڭ دەنەسىن چەكيستەر ايدالادا تاستاپ كەتۋىنە بايلانىستى تابىلماۋى مۇمكىن» دەگەن كۇدىگىن ايتتى.
نۇرسان ءالىمباي كەيكى باتىردىڭ ءمايىتى د ن ق ساراپتاماسى اياقتالعاننان كەيىن قايتا جەرلەنەتىنىن ايتادى.
- قايدا جەرلەنەتىنىن تۋىستارى شەشەتىن شىعار. مۋزەيگە قويىلمايدى، ول ءبىزدىڭ سالتىمىزعا قايشى. جەرلەنۋگە ءتيىس، - دەيدى ول.
ال قايدار الداجۇمانوۆتىڭ پىكىرىنشە، كەيكى باتىردىڭ باس سۇيەگىن استانا ماڭىنداعى ۇلتتىق پانتەونعا جەرلەگەن ءجون.
- مۇنى كەڭىرەك ويلاساق، قوعام ءۇشىن قاجەت دەسەك، ارينە پانتەونعا جەرلەگەن دۇرىس. حالىق تاعزىم ەتەدى. ەگەر تۋعان جەرىنە جەرلەسە، وندا ول جاققا حالىق بارا المايدى. رەسەي قويمالارىندا قازاقتىڭ تالاي ءداستۇرلى قۇندىلىقتارى جاتىر. كەنەسارىعا بايلانىستى اڭگىمە دە تولاستاماي تۇر. ول تولاستامايىنشا، حالىقتا سايابىر بولمايدى. بۇل ادامدار - قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى ءۇشىن قۇربان بولعان تۇلعالار ، - دەيدى ول.
باتىردىڭ باسىن اكەلۋ ماسەلەلەرىنە ارالاسىپ جۇرگەن بەلسەندى بەرىك ابدىعاليەۆ جەرلەۋ ماسەلەسىن ارنايى كوميسسيا قاراستىراتىنىن، تۋىستارىنىڭ كەيبىرى استاناداعى پانتەونعا جەرلەسە، ەكىنشىلەرى باتىردىڭ ارۋاعىنا ارنالىپ تورعاي جەرىندە سالىنعان بوس كەسەنەگە قويسا دەپ، ەكى ويلى بولىپ تۇرعاندارىن بۇعان دەيىن ايتقان ەدى.
بيىل تامىزدا سول كەزدەگى پرەمەر- مينيستر كارىم ءماسىموۆ رەسەي پرەمەر- ءمينيسترى دميتريي مەدۆەديەۆپەن كەزدەسۋىندە 19-عاسىرداعى قازاق بيلەۋشىسى كەنەسارى حان مەن كەيكى باتىردىڭ باس سۇيەكتەرىن قايتارۋدى سۇراعان.
بۇدان كەيىن سانكت- پەتەربۋرگتەگى پەتر اتىنداعى ەتنوگرافيا جانە انتروپولوگيا مۋزەيى نەمەسە كۋنست كامەرا وكىلدەرى ازاتتىقتىڭ ورىس رەداكسياسىنا كەيكى باتىردىڭ باسىن قايتارۋعا بولاتىنىن ايتقان ەدى. ماماندار «كەنەسارى حاننىڭ باسى كۋنست كامەرادا جوق جانە ونىڭ وسى مۇراجايدا ساقتالعانى تۋرالى ءسوز اڭىز عانا» دەگەن بولاتىن.
راحات مامىربەك
«ازاتتىق» جاڭالىقتارى
