ءجادي شاكەن ۇلى: «قارالى كوش» رومانى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلدى
تومەندە اۆتورمەن وتكەن سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- ءسىزدىڭ «قارالى كوش» رومانىڭىز جارىق كورگەلى ءبىراز بولدى. جاقىندا ءۇشىنشى رەت باسىلدى دەپ ەستىدىك. سول تۋرالى تولىق مالىمەت بەرە كەتسەڭىز.
- «قارالى كوش» رومانىن وقىعان ەستى- ەسسىز وقىرماننىڭ ءبارى ونى قىزىعا وقىدى، باعالادى. ەستى وقىرمان دەپ وتىرعانىم ادەبي ورەسى جوعارى، شىنايى شىعارمانى تانيتىن تالعامى بيىك ادەبيەتتىڭ ناعىز جاناشىرلارى. مىسالعا ايتار بولسام ءمۇيىزى قاراعايداي مارقۇم توقتار بەيىسقۇلوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تەمىرحان تەبەگەنوۆ، كورنەكتى جازۋشى راحىمجان وتارباي، جانات احمادي، بەكبولات تىلەۋحان، تۇرسىن جۇرتباي، ايگىلى تۇركولوگ عالىم قارجاۋباي سارتقوجا، ساۋلە مەشىتباي قىزى، جاس سىنشى نۇربەك ءتۇسىپحان، جانە ت. ب. لار «قارالى كوشتى» جوعارى باعالادى. ارنايى ماقالالار جازدى.
ال ەسسىز وقىرمان دەگەنىم شىعارمانى ەرتەگى تۇرعىسىنان باعالايتىن ەرمەكشىل وقۋشىلار. ولار دا جىلاپ وقىدى. اراسىندا ء«وزى بىلمەيتىن، بىلگەننىڭ ءتىلىن المايتىن» تالايلار بولعان شىعار. بىلمەسكە وكپە جوق. ءسويتىپ، «قارالى كوش» قازاقتىڭ ءتول مۇراسىنا اينالدى. ءۇش رەت باسىلسا دا جۇرت ءالى ىزدەپ، شولدەپ، تامسانىپ وقيدى. ءۇشىنشى رەتكى بۇل باسىلىمدى كورنەكتى دارىگەر اعامىز قايرات ايدارحان ۇلى 2 مىڭ دانامەن، ءوز قاراجاتىمەن الماتىداعى «اسىل كىتاپ» باسپاسىنان شىعارىپ، تاراتتى. ءوزىنىڭ دە ءۇش رەت جىلاپ وقىعانىن ايتادى. استانا قالاسىنداعى كىتاپ دۇكەندەرىنە تاراتىلدى. بالا تۋعاندا اتا- اناسىنىكى بولادى. ەرجەتكەن سوڭ ەلدىڭ ازاماتىنا اينالادى. «قارالى كوش» رومانى دا حالىق قازىناسىنا قوسىلدى. ونىڭ يەسى حالىق.
- بۇل رومانىڭىز قانشا تىلگە اۋدارىلدى؟
- «قارالى كوش» رومانى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلدى. اللا قالاسا جاقىنعى كۇندەرى جارىق كورەدى دەپ كۇتىلۋدە. بۇدان بۇرىن ءابدىۋاقاپ قارانىڭ اۋدارماسىمەن «اق بالاپان» كىتابىم تۇركيادا باسىلىپ تاراعان. ا ق ش- تىڭ امازونكا ينتەرنەت سايتىندا ساتىلىمدا تۇر. ونداعى شىعارمالار وقۋلىقتارعا دا كىردى.
مارقۇم، ادەبيەتشى اۋەزحان قودار ورىس تىلىنە اۋدارماقشى ەدى. وعان شارت- جاعداي، ۋاقىت وراي بەرمەدى. ءناسىپ بولمادى.
قازاقتا «قارا قاسقا ات» اتانعان ايگىلى جۇيرىك بولعان. سول جۇيرىك توپقا قوسىلماي تۇرعاندا بەلدەۋدە تۇرىپ كۇرسىنگەندە ايىلى ءۇزىلدى دەيتىن اڭىز بار. «قارالى كوش» وزگە ۇلت تىلىنە قانشالىقتى اۋدارىلسا قازاق تاريحى مەن وسى ءبىر قايسار حالىقتىڭ رۋحى، ادەبيەتى وزگەگە سولعۇرلىم كوپ جەتەر ەدى.
- وسى رومانىڭىز جارىققا شىققان سوڭ ەلدىڭ قىزۋ ىقىلاسىنا بولەندى. قارسى سىن ايتقاندار دا بولدى. اسىرەسە، بۇل روماننىڭ كەيبىر سيۋجەتتەرى مەن ابزاتستارى تولىقتاي باسقا اۆتوردان ۇرلانعان دەگەن ماقالا دا جازىلدى...
- «قارالى كوش» رومانىن بىرەۋلەردەن ۇرلاپ الىپتى» دەپ شۋ كوتەرگەندەر بولدى. بۇل بايبالامعا مەنىڭ دوستارىم تۇگىلى «جاۋلارىم» دا ۇركە قارادى. سەبەبى، شىنجاڭدا وسى تاقىرىپپەن وزەكتەس تالاي شىعارما جازىلدى. ءبارى سەنزۋرا شەڭبەرىندە قىزىل سىزىقتان شىعا المادى. ءورىس تار جەردە تۇلپار قايدا شاپسىن؟ تاۋ- تاستى كەمىرىپ، ءتىستى تىسكە قاجاپ جازعان دۇنيەلەر سابىنان وزباعان بالتانىڭ كۇيىن كەشەدى دە. ال سىرت جاقتا ءبىر شىعارما جازىلدى دەسەك، بۇل تاقىرىپتى قامتىعان ۇلكەن دەرەكتى حاليفا التاي «التايدان اۋعان ەل» دەپ جازىپ ەدى. ەگەر ماعان بىرەۋ: «مىنا وقيعالاردى حاليفا اتاڭىزدان قاعىپ كەتكەن جوقسىز با؟» دەسە، مەن جىميىپ: «ءيا، ءبارى ءبىر وقيعا» دەپ تۇسىندىرەر ەدىم. ال انا بىرەۋلەردىڭ پاتۋاسىندە كورسەتىلگەن: «قاسىم باتىردى زايىپ ۇيىنە جاسىرىپ، ابايعا قارا قوي سويىپ بەرىپتى» دەگەن سەكىلدى دەتالداردى بۇكىل باركول ايتاتىنىن سول جەرگە بارىپ، سول ەلدەن ەت قۇلاعىممەن ەستىگەنمىن. ءتىپتى مەن «ۇرلاپ الىپتى» دەپ جۇرگەن وقيعالار «باركول تاريحي ماتەريالدارى»، «باركول شەجىرەسى» سياقتى تالاي جەردە ايتىلعان، جازىلعان. كوشتىڭ ءتىرى كۋاگەرى قۇلانباي ءنازىر سىندى اقساقالدار جىر قىلىپ ايتىپ بەرگەن. سوندا سول ءبىر التاي، باركول، قۇمىلدا وتكەن وقيعالار ۇقساستىعىن ءار قالامگەر تاريحي دەرەكتى بۇرمالاپ ءوز بەتىنشە ايتۋ كەرەك پە ەدى!؟ ءوزى قازىق جونا المايتىن بىرەۋلەر باقان جونعان ادامعا ءمىن تاققىش كەلەتىنىن اۋىلدا كورەتىنبىز. بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا تارتقان مىنا زاماندا ادەبيەتتە دە ۇساق «بىلگىشتەر» كوبەيدى.
ال ەكى جاقتىڭ ادەبيەتىن بىردەي جەتىك بىلەتىن وسى توپىراققا كەلگەن قىتاي مەملەكەتىنىڭ كورنەكتى جازۋشىلارى سەرىك قاپشىقبايەۆ، تۇرسىنالى رىسكەلديەۆ جانە وسى ەلگە تانىمال جانات احمادي اعالارىمىز بۇل كىتاپتى تامسانىپ، ەگىلىپ وقىدى. شىن باعاسىن باسپا بەتتەرىندە دە ايتتى. ارعى بەتتى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن الدى سەكسەن، ارتى جەتپىستەگى سول اعالار نەگە كورمەدى «بۇل ۇرلىقتى».
ال شىنجاڭ باركولدە تۇراتىن ساعاتحان تاڭقاي ۇلىن جاقسى بىلەمىن. كوڭىلىنە كەلسە دە ايتايىن، ول كىسىدە مەن «ۇرلاي» قوياتىنداي دانەڭە جوق. ءوزى جاقسى ازامات كورىنگەن، شىعارماسىمەن تولىق تانىس تا ەمەسپىن. وعان قاراعاندا بۇل تاقىرىپ توڭىرەگىندە جاقسى جازعان قابىلقاق كۇلمەسحان ۇلى دەگەن مىقتى جازۋشى بولعان، مارقۇم بولدى.
مەن ارعى بەتكە بارعان ءىس ساپارلارىمدا اقساقال، كوكساقالى قۇلاعىما جابىسىپ: «قارعام- اي، ءبىز ايتا الماعاندى سەن جەرىنە جەتكىزە جازىپسىڭ» دەپ جىلايدى، باتاسىن بەرەدى. اناۋ ەۋروپانى شارلاپ جۇرگەن، ونداعى ەل تاريحىنا قانىق عىلىم دوكتورلارى ءابدىۋاقاپ قارا، ماريام حاقىمنىڭ بۇل كىتاپ شىققاندا جارىلا قۋانعانى ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.
شىندىعىندا شىنجاڭدا ءار كىم ءتيىپ قاشىپ جازعان تاقىرىپ مەنىڭ قالامىممەن مۇلدە وزگەشە، وقشاۋ، بيىك سويلەدى. ال ءىشىنارا وقيعا ۇقساستىعىنا بولا جازۋشى تاريحقا، بولعان جايلارعا وزگەرىس جاساي المايدى. بۇل ارادا تاريحي رومان جۇگىن تولىق ءتۇسىنۋ قاجەت. «قارالى كوشتى» قارالاۋ قازاق تاريحى مەن قازاق ادەبيەتىن قارالاۋ بولماق.
- روماندى جازۋ بارىسندا گيمالاي اسقان كوشتىڭ ىزىمەن ءبىراز جەرگە بارىپ، ناقتى ماتەريالدار جيناپسىز. بىزگە سول قىزىق بولىپ تۇرعانى...
- بۇل روماندى جازۋ ماعان وڭاي بولعان جوق. سەبەبى، جوعارىدا ايتتىم بۇل وقيعا توڭىرەگىندە قالام تارتقاندار ارعى- بەرگى بەتتە بولدى. وقيعانىڭ بۇكىل بارىسى بۇرمالاۋعا كەلمەيتىن شىندىق. ال شىندىقتى عانا قۋعانمەن شىعارمانىڭ ادەبي كوركەمدىگى تاعى بار.
ءسويتىپ، التايدان انادولىعا دەيىنگى ءبىراز جەردى شارلاۋىما تۋرا كەلدى.
التاي، موري، باركول، قۇمىل، اقساي، دۇنحۋاڭ، تيبەت ءۇستىرتىنىڭ ەتەگى سىندى وقيعا بولعان ورىنداردى ءوز كوزىممەن كوردىم. تۇركيانىڭ ستامبۋل، انكارا، يزمير قالالارىنا دەيىن باردىم. تالاي قارتپەن كەڭەستىم. كارتالار اقتاردىم. سول كەزدەگى حالىقارالىق جاعدايلارعا دا كوڭىل ءبولدىم. ءبىر كىتاپتى ەكىنشى كىتاپپەن، ءبىر قارتتى ەكىنشى قارتپەن سالىستىرىپ دەگەندەي وقيعانى كوپ ەكشەدىم. توقسان تولعاقتان توبىقتاي ءتۇيىن ىزدەدىم. باستابىندا بۇكىل وقيعانى ءتورت توم ەتكىم كەلگەن. كوپ تولعانىستان سوڭ ول ويىمنان قايتتىم، بۇگىنگى ادەبيەت پەن وقىرمان تالابىن ەسكەردىم. ءبىر كىتاپقا سىيدىردىم.
- الداعى ۋاقىتتا وسى شىعارما جەلىسىمەن، ونداعى كوش، سوعىس جايىمەن جۇلگەلەس وزگە دە تاريحي وقيعالارعا قالام تارتۋ ويىڭىزدا بار ما؟
- جازۋشىنىڭ ءوز ىشكى ەسەبى، جوبا- جوسپارى بولادى. اللا تاعالا ايتادى دەيدى: «جوسپاردى سەن قۇر ما، مەن قۇرامىن» دەپ. ءار قالامگەر ءوز جوسپارىن قۇرادى. ءبىراق اللانىڭ سۇيىكتى قۇلى رەتىندە قالام تەربەپ، وشپەس ءىز قالدىرۋ كوپ ادامنىڭ قولىنان كەلمەيدى. اللا قالاماسا ءسىزدىڭ جازعانىڭىز جارامسىز بولىپ قالا بەرەدى. «اللا قالاسا» دەگەنگە اباي جاۋاپ ايتقان. قۇدىرەت يەسىنە، ءسوز يەسىنە ازداپ جاقىنداعان. ولمەس شىعارما جازا العان.
مەن جوسپار جايىندا، شىعارما جايىندا ءسوز ايتۋدان بۇرىن قورقامىن. وتكەنى توبەڭدە اللا، ارتىڭدا حالىق بار. سولاردىڭ شىنايى تالابىنان شىعۋ، ادامزاتقا ەڭبەك ەتۋ، بولاشاققا، ۇلتىڭا جارامدى بىردەمە قالدىرۋ ايتۋعا وڭاي بولعانمەن اتقارۋعا قيىن.
ءبىزدىڭ دالامىزدى ورىس- قىتاي ەكى ەل ءبولىسىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەدى. سولاردىڭ ادامزاتقا، وركەنيەتكە، ۇلتىمىزعا جات بولعان جاۋىزدىقتارىن اياماي ايتقىم كەلەدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ قالامگەرلەر ۇزاق ۋاقىت قۇلدىقتى قانىنا ءسىڭىرىپ، جالتاقشىلدىققا ءۇيىر بولدى. كەيبىرىنىڭ ارمانى كوپ دارمەنى جوق.
ەلەستەر ءيزىمىن قۋىپ جۇرگەن جاستار تاريحي تاقىرىپتى نە قىلسىن. جازامىن دەسە دە جاڭا زامان تىلىمەن «بىلدىر- شىلدىر» بىتپىلدىق قۋىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ بۋىننىڭ موينىنداعى جۇك اۋىر. الدىمىزدا كلاسسيكتەر شوعىرىن كوردىك. سوقىر ءىزى بولسا دا سوقپاق بار. جاستارعا اعا بولاتىن كەزگە جەتتىك. تەاترمەن بولسا دا ءبىراز تاريحي تاقىرىپتى قاۋزاپ جۇرگەن زامانداسىمىز دۋمان رامازان سىندى قالامداستار شوعىرى سيرەك.
ءبارىن ايتتا ءبىرىن ايت قورجىندا جاتقان دۇنيە كوپ. اقتارۋ كەرەك. وتكەن ءبىر عاسىرداعى يمپەريالار «ويىنى» ءالى دە تولىق جازىلىپ بولعان جوق. اللا قالاسا جازعانىمنان جازباعىم كوپ دەپ ويلايمىن.
- مىسالى، زۋقا باتىردىڭ ۇلى ءسۇلتانشارىپتىڭ اۋۋى ءوز الدىنا ءبىر ەرەك حيكايا عوي...
- «قارالى كوش» وقيعاسى ەلىسحان ءالىپ ۇلىنىڭ ءومىرى ارقىلى وقيعا وربىتەدى. جانە دە جالپى جاقتان 1920-1943 -جىلداردى وزەك ەتەدى. ال 1943 -جىلدان كەيىنگى وقيعالار دا جوعارىدا ايتقان ءىس ساپارلارىمدا، قاريالارمەن كەڭەسىمدە كوپ جينالىپ ەدى. حالىقتان العان نارسەنى حالىققا بەرمەسەڭ قارىزدار بولاسىڭ. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان قازىرگە دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن كۇندەردىڭ ءبىر پاراسى ارعى- بەرگى قازاقتار تاريحىندا جاتىر. ونىڭ ءبارىن ءبىز ايتپاعاندا كىم ايتادى. ەلسىحان باستاعان كوش گيمالاي اسقان ءبىرىنشى كوش بولىپ، 1941 -جىلى شەكارا اسقان. ال اراعا ون جىل سالىپ 1951 -جىلى قاليبەك حاكىم، سولتانشارىپ زۋقا ۇلى، قۇسايىن ءتايجى، دالەلحان تايجىلەر ەكىنشى كوشپەن الەم جوتاسىن استى. ولاردىڭ بۇكىل كوش جولى باستان كەشكەن وقيعالارىنىڭ كوبىن ەستەلىككە العانمىن. مەن ماتەريال جيناعان سوڭعى 10-15 جىلدىڭ ىشىندە دە تالاي قارت كوز جۇمدى. ءتىپتى كەيبىر جەر بەتىندە ەش قازاقتا جوق دەرەكتەر مەندە ساقتاۋلى.
ماسەلە تاعى دا كوركەمدىكتى قامتىعان تاريحي تاقىرىپتىڭ ءيىن قاندىرۋدا. نەنى جازۋىڭدا ەمەس قالاي جازۋىڭدا. ونىڭ ءبارى- ءبارىن بولماسا دا وزەكتىلەرىن، ۇلتقا، ادەبيەتكە كەرەكتىلەرىن حالىقتىڭ وزىنە بەرە السام وندا ماناعى ەل قارىزىن ادا ەتكەن بولار ەدىم.
- الداعى ۋاقىتتا وزگە دە قانداي دۇنيەلەر جازۋدى جوسپارلاپ ءجۇرسىز؟
- ادەبيەت دەگەن شەكسىز شەتسىز مۇحيت سياقتى. بىرەۋ جۇزەدى، بىرەۋ جاعادا قاراپ تۇرادى. بىرەۋلەر جاعالاۋعا تەز قايتادى. ال باعىت باعدارى انىق، كاپيتانى مىقتى كەمە عانا ءوز باعىتىمەن باياۋ جۇزەدى. تولقىنعا ۇرىلسا دا جارتاسقا سوعىلىپ قۇلامايدى. كوزدەگەن ماقساتىنا جەتەدى. ادەبيەت تە الىپ قاشپا جەڭىل مىنەزدى قالامايدى. سابىرلى، ساليقالى قادام كەرەك. حالىققا قىزمەت ەتۋ، ادەبيەتكە قىزمەت ەتۋ ءبىر كۇنمەن بىتپەيدى.
مەنىڭ ءبىر قۋاناتىنىم نە جازسامدا حالىق ونى وقيدى. جارىق كورمەگەن «بوزمۇنار» اتتى رومانىم بار. بيىل «اقىلناما» اتتى تاريحي- شەجىرەلىك ەڭبەگىم جانە تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالعان «تاۋەلسىزدىك تاعىلىمى» كىتابىم جارىق كوردى. جاقىندا «جۇرەك نەگە جىلايدى» اتتى كىتابىم شىعادى. جىل اياعىنا دەيىن تاعى ءبىر ماقالالار مەن ەستەلىك- سۇحباتتار جيناعىم جارىق كورەدى دەپ كۇتىلۋدە.
بۇگىندەرى ءوزىم ارالاسقان مەكتەپ ءومىرى جاڭالىقتار مەن جەتىستىكتەرگە تولى. قاتارىنان ەكى جىل التىن بەلگى قورعادىق. قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالدىم. رەسپۋبليكا حالقىنا جاقسى جاعىمىزبەن كورىنۋدەمىز. سونداي قيىن جۇمىستار ورتاسىندا ءجۇرىپ قالامىمدى دا قاعىس قالدىرعان جوقپىن. جۇرت مەنى ديرەكتور رەتىندە ەمەس قازاق قالامگەرى رەتىندە باعالايدى. اسىرەسە، كەز-كەلگەن ادامدار بارا بەرمەيتىن، جازا بەرمەيتىن اقتاڭداقتاردى باعىندىرۋدى كوبىرەك ويلايمىن. جازىپ جاتقان، جازعالى جۇرگەن دۇنيەلەرىم كوپ.
ۇلاربەك دالەي ۇلى
Baq.kz
