اتاجۇرت اڭسارى نەمەسە ەگەمەن بولماي ەل بولماس
«ەگەمەن بولماي ەل بولماس» دەگەن.
بوداندىق بايلاۋىنداعى باسقا باق قونباسىن بابالارىمىز باياعىدا- اق بىلگەن. ازاتتىق ءۇشىن اتا جاۋلارىمەن جان اياماي ايقاسقان. سونىڭ ارقاسىندا سوڭىنداعى ۇرپاقتارىنا ۇلان- عايىر جەرىمىزدى اماناتقا قالدىردى. ونىڭ ءار سۇيەمىن سۇيىسپەنشىلىكپەن قورعاپ، كوز قاراشىعىنداي ساقتاۋ - ءبىزدىڭ بورىشىمىز.
وتارشىلدىقتىڭ وزبىر ساياساتى سان عاسىرلىق تاعىلىمدى تاريحى بار حالقىمىزدىڭ باسىنا زار زامان ورناتتى. ەل باسىنا ەكىتالاي كۇن تۋعاندا باس ساۋعالاعان باۋىرلارىمىز باسقا جاقتارعا بوسىپ كەتتى. دەسى جۇرگەن دەرجاۆالار شەكارا تارتىپ، شەپ تۇزەگەندە بەلىندە بەسىك تەربەتىپ، بەرەكەلى تىرلىك كەشكەن قۇتتى قونىستارىمىزدىڭ كەيبىر قۇيقالى پۇشپاقتارى جات جۇرتتاردىڭ اۋماعىندا قالىپ قويدى. كەشەگى ستاليندىك قۋعىن- سۇرگىننىڭ تۇسىندا قانشاما قانداستارىمىز جىراققا قونىس اۋداردى. سودان سورى قايناعان اعايىن ءبىر- بىرىنەن ۇزاق ۋاقىتقا اجىراعانى بەلگىلى.
قيىر كەتىپ، شەت جايلاعان قانداستارىمىزدىڭ اڭساعان اتاجۇرتىمەن قايتا قاۋىشۋىنا قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا جول اشىلدى. وسى ورايدا 1992 -جىلدىڭ 29 قىركۇيەگىندە الماتىدا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى ۇلكەن ماڭىزعا يە. بۇگىنگى اڭگىمەمىز ويداعى- قىرداعى قازاقتىڭ قاعاناعىن قارق، ساعاناعىن سارق قىلعان سول كۇندەردىڭ ساۋلەلى ساتتەرىن ەسكە تۇسىرۋگە ارنالماق.
تاۋەلسىزدىگىمىزگە مىڭ تاۋبە!
بۇل دۇنيەدە ءبىزدىڭ ءبىر عانا وتانىمىز بار، ول - تاۋەلسىز قازاقستان
ن. ءا. نازاربايەۆ
1992 -جىلى الماتىدا دۇرىلدەپ وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى تاۋەلسىز ەلىمىز تاريحىنداعى ەڭ ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى ەكەنى انىق
ساناداعى ساعىنىش
ادام اتامەكەنىن ايالاماي تۇرا المايدى. الىس كەتسەڭ اڭسايسىڭ. ءتىپتى، اقارلى- شاقارلى استانانىڭ تورىندە وتىرىپ، اناۋ بۇيرات قۇمداردىڭ اراسىنداعى بۇيىعى اۋىلىڭدى قاراپتان قاراپ ساعىناتىنىڭدى قايتەرسىڭ. ەستى جاندى ەرىكسىز سەلت ەتكىزەر ەرەك سەزىم بۇل. ورىستار ونى «زوۆ وتەچەستۆا» دەيدى.
ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ دا سولاي. قىران قاناتىن قاعىپ قالىقتار قياعا قۇشتار. قوراداعى قوي ورىسىنە قاراپ ماڭىرايدى. ايىر وركەشتى ارۋانا بوشالاپ بارىپ، ۇيرەنگەن جايىلىمىنا بوتالايدى. باقا باتپاعىندا باقىلدايدى. اتالارىمىز ايتقانداي: «شەڭگەل دە ءوز جەرىندە دۇرىلدەيدى».
وسىندايدا ويعا ورالادى. ىلگەرىدە جۋرناليستىك ىسساپارمەن تبيليسيگە بارعانىمدا گرۋزيانىڭ ونەر مۇراجايىن تاماشالادىم. تۇنىپ تۇرعان تاريح. تالاي ەكسپوناتتارمەن تانىستىق. تاڭداي قاعىپ تامساندىق. اسىرەسە، اتاقتى تامارا پاتشانىڭ اسىل تاستارمەن اپتالعان القاسى ادەمى اسەرگە بولەدى. سونى كورسەتىپ تۇرعان مۋزەي قىزمەتكەرى كوكەيگە قونىمدى كوشەلى ءسوز ايتتى. ء«باز- بىرەۋلەر بىزدەن ۇلتتىق ماقتانىشىمىزعا اينالعان وسىناۋ جاقسىنىڭ كوزىندەي جادىگەردىڭ قارجىلاي قۇنىن سۇراپ قينايدى. ءوز باسىم ونداي ورەسىزدەرگە سىپايىلاپ قانا بىلايشا جاۋاپ قايتارامىن: «اينام، ءسىز ماعان اسپانداعى ايدىڭ، كوكتەگى كۇننىڭ باعاسىن ايتىپ بەرە الاسىز با؟ مىناۋ سونشا تۇرادى! اڭگىمەنىڭ استارىن اڭعارعاندارى ءارى قاراي قازبالامايدى».
ءيا، تولعاۋى توقسان تىرشىلىكتە اقشاعا ساتىلمايتىن قۇندىلىقتار بولادى. ماسەلەن، كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان كيەلى جۇرتىڭ، اق ءسۇتىن ەمىزىپ اسىراعان اناڭ، باۋىرىڭداعى بالا- شاعاڭ، شىعاردا جانى باسقا شىن دوستارىڭ، تاعىسىن تاعىلار...
قازاق اتاجۇرتىن ايرىقشا قادىرلەيتىن حالىق. بالاسىنا باتىرلار جىرىن جاتتاتىپ، ەرتەڭ وسكەندە ەلىن قورعايتىن ەر بولۋعا باۋليدى. وتاندى ساتۋدى وپاسىزدىق سانايدى.
* * *
تاريحتىڭ اساۋ تولقىندارى قارعا تامىرلى قازاقتىڭ بالاسىن قاقپاقىلداپ قاي قيىرلارعا اكەتپەدى. كىمنىڭ سۇيەگى قايدا قالمادى؟
قازىرگى تاڭدا قازاقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىنان تىسقارى جەردە ءتۇتىن تۇتەتۋدە. ولاردىڭ جاتجۇرتتىققا اينالۋىنىڭ ارينە ءارتۇرلى سەبەپتەرى بار. قاراكوز باۋىرلارىمىزدىڭ باسىم بولىگى وزدەرىنىڭ ەجەلدەن ءوسىپ- ونگەن توپىراعىندا تۇرىپ جاتىر. ءبىراق بۇل وڭىرلەر باسقا مەملەكەتتەردىڭ قۇزىرىنا باعىناتىندىقتان امالسىز شەتەلدىك اتانۋعا ءماجبۇر.
قىلىشىنان قان تامعان قىزىل وكىمەتتىڭ كەزىندە قازاقتار كوپ قيانات كوردى. كەدەيدى بايعا تەڭەمەك، جارىماعان جالشى- جاقىبايلاردىڭ اۋزىن اققا تيگىزبەك كومپارتيا كوسەمدەرى حالىقتى اشتان قىردى. الاشتىڭ ار- نامىسى جولىندا اتقا قونىپ، قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن جەگەن قايراتكەرلەرىمىزدى اتتىرىپ جىبەردى. قانشاما ۇلتجاندى ازاماتتار قاماۋعا الىنىپ، قىر- سىبىرگە ايدالدى. تۋ ۇستار تۇلعالارىمىزدىڭ ايەل، بالالارىنا دەيىن زارداپ شەگىپ، زاپىران قۇستى. جازىقسىز جاپا كورۋشىلەردىڭ كوز جاسى كول بوپ اقتى. قايعىدان قابىرعاسى قايىسقان قايران ءمىرجاقىپتىڭ:
«تۇمانعا كىردى قالىڭ ءبىزدىڭ قازاق، الدى جار، ارتى تۇيىق - بۇل نە عاجاپ!» دەپ جۇرەگى قاس ايىرىلا ولەڭ ارنايتىن الاساپىران ۋاقىتتىڭ ۋلى ءدامىن تاتپاعاندار تىم از- تۇعىن. ەڭىرەگەندە ەتەگى جاسقا تولعان الەۋمەتتىڭ «ەبى كەتكەن ەل بولدى، ەندى قايدا مەن بارام؟» (دۋلات باباتاي ۇلى) دەپ اياق جولىنان اداسارداي اڭىرىپ، تىعىرىققا تىرەلگەنى امبەگە ايان.
تالاندارى تارىلىپ، باستارىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوققان سورلى قازاق سوۆەتتەردىڭ ۇشپاققا شىعارماسىنا كوزدەرى ابدەن جەتكەن سوڭ الابوتەن قيماستىقپەن ارتتارىنا قارايلاي- قارايلاي ارعى بەتكە استى. بارعان جەرلەرىندە بۇلاردىڭ باستان كەشكەن ازاپتارى جەڭىلدەي قويعان جوق. ويتكەنى، كىسىدەگىنىڭ كىلتى اسپاندا ەدى. بوتەننىڭ بوساعاسىندا بۇگەجەكتەپ كۇن كەشۋ قايدان وڭاي ءتيسىن. ەسىگىنەن ەنگەندى تورىنە بىردەن كىم وزدىرسىن. سوندىقتان اۋعىنداردىڭ سوقتىقپالى- سوقپاقسىز جولداردان وتۋلەرىنە تۋرا كەلگەنى جاسىرىن ەمەس.
سولاردىڭ ءبارىنىڭ ساناسىن سارعايتقان ساعىنىشتىڭ اتى - اتاجۇرت اڭسارى. باسقاشا بالاماسىن بىلمەيمىن. قاراورمانى - قازاقستانىنا قايتا الماي ومىردەن وكسىپ وتكەندەرى قانشاما. «ەر - تۋعان جەرىنە، ءيت - تويعان جەرىنە».
ەلگە قاراپ ەلەڭدەيدى
ەلارالىق ارالاس- قۇرالاستىق ارتقانىن پايدالانىپ، كۇنكورىس قامىمەن شارتاراپتى شارلاعان، قىزمەت بابىمەن، وتباسىلىق جاعدايىمەن وزگە مەملەكەتتەرگە تابان تىرەگەن وتانداستارىمىز دا جەتەرلىك. الىستاعى اعايىندارىمىزدىڭ اراسىندا اينالاسىنان ات وزدىرىپ، ابىروي- بەدەلگە بولەنگەندەرى دە از ەمەس. جىراقتا جانعان سول جۇلدىزداردىڭ كەيبىرىمەن سۇحبات قۇرىپ، قالام تەربەگەنىمىزدى قالايشا ۇمىتايىق. اتاقتارى اسپانداپ تۇرعانىمەن كوڭىلدەرىندە ءبىر جەتىمدىك بارىن بايقادىم باعى ارتقان باۋىرلارىمىزدىڭ. ەلۋ جىلعا جۋىق ماسكەۋدى مەكەن ەتكەن قازاقتان شىققان تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونى، ايگىلى باسكەتبولشى ءالجان جارمۇحامەدوۆتىڭ اعىنان جارىلا اقتارعان جان سىرى ءالى كۇنگە ەسىمنەن كەتپەيدى. «ماسكەۋ ماعان ءبارىن بەردى. اتاق- داڭقىم باسىمنان اسادى. ءبىراق مەن ءوزىمدى بۇل قالادا وگەي سەزىنەمىن. بەس باتپان بەدەلىمدى سالىپ بىرنەشە مارتە ۇمتىلسام دا جەتە الماعان قايران الماتى! اينالىپ تابار قازىعىمدى قاعا الماي كەتكەنىمە قاتتى وكىنەمىن. جاس ۇلعايعان سايىن التىن باستاۋلارىڭدى ىزدەيدى ەكەنسىڭ. امال قانشا...».
كوردىڭىز بە، قانداي قۇرمەتكە بولەنسە دە، الپىسقا تولعان مەرەيتويىندا رەسەي پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ ءوزى قۇتتىقتاپ، ومىراۋىنا وردەن تاقسا دا كوكەمنىڭ كوكەيىندە ءبىر مۇڭ بار. اياۋلى اعامىزدىڭ ارمانى ازىرگە ورىندالماي تۇر.
سارسۇيەك سانكت- پەتەربۋرگتە پوليار اكادەمياسىن اشىپ، ون جىلدان استام ۋاقىت رەكتور بولعان ازۋرگەت شاۋكەنبايەۆامەن جولىعۋعا كەلىستى كەڭسەسىنە كىرگەنىمىزدە اۋزىنان العاش شىققان ءسوزى «كاك تام ناشا استانا؟ » بولعانى جادىمىزدا ءجيى جاڭعىرادى.
«اققۋداي سىلانعان التىنايدىڭ ءبيىن ساحنادان تاماشالاۋعا ساڭىمىز تالاي اۋعان.
ساپارلاپ سانكت- پەتەربۋرگكە بارعانىمىزدا ءقادىرلى قارىنداستى شارق ۇرىپ ىزدەگەن ەدىك.
تىم بولماسا تەلەفون ارقىلى تىلدەسىپ قالۋعا تىرىستىق.
ءساتى تۇسپەدى.
استاناعا ات سابىلتىپ ارنايى شاقىرۋمەن كۇن قۇرعاتپاي كەلىپ- كەتىپ جاتاتىن قۇرمەتتى قوناقتاردىڭ اراسىنان دا ونى كەزدەستىرە الماي ءجۇرمىز. ءسىرا، بىرەۋدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق قىلۋعا قۇمار ءبىزدىڭ «ميللەنيۋمشىلاردىڭ» ميىنا ونداي وي كەلمەيتىن بولۋى كەرەك.
الدە... شىنىمەن- اق ء«وزى بولعان قىز توركىنىن تانىماي» كەتتى مە ەكەن؟..»
بۇدان ءبىرازىراق بۇرىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە وسىلايشا وي تولعاپپىز.
قۇداي ءساتىن سالىپ، كەزىندە ايگىلى ماريا تەاترىنىڭ پريما بالەريناسى اتانعان رەسەيدىڭ حالىق ءارتىسى التىناي اسىلمۇراتوۆا اقىرى استاناعا ات باسىن بۇردى. تاياۋدا ونى ەلباسى ەلوردامىزدا وتاۋ تىككەن حورەوگرافيا اكادەمياسىنىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىندادى.
چۋۆاشيانىڭ ەكونوميكا ءمينيسترى مىندەتىن اتقارعان گۇلميرا اكيموۆا جايىندا دا ماقالا جازعانىمىز بار. سودان نازارعا ىلىگىپ، قاتارىنان ەكى رەت قۇرىلتايعا قاتىستى. ءوزى ورىنبوردا تۋىپ- وسكەن، ساراتوۆتا وقىعان، كوزىن اشقالى قازاقستاندى كورمەگەن زامانداسىمىز قانىنا تارتپاي قويمادى. استاناداعى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ساۋدا وكىلدىگىندە قىزمەت ىستەدى.
رەسەيدەگى توم وبلىسىنىڭ ۆيتسە- گۋبەرناتورى شىڭعىس اقاتايەۆپەن كەزدەسكەنىمىزدە جەرۇيىق - جەتىسۋداعى اعىندى اقسۋ بويىندا تۋىپ، ايدىندى الاكول جاعاسىندا تۇلەگەنىن ماقتانىشپەن ايتتى. قانىنىڭ دا، جانىنىڭ دا قازاق ەكەنىن، سوندىقتان قازاقستاننىڭ قارىشتى قادامدارىنا، پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ساليقالى ساياساتىنا سۇيسىنىسپەن قارايتىنىن جەتكىزدى.
ال قاھارماندىق پەن قايسارلىقتىڭ ۇلكەن ۇلگىسىن كورسەتىپ، رەسەي باتىرى جوعارى اتاعىن العان جەرلەسىمىز سەرىك سۇلتانعابييەۆتى قازاقستاندىق ارىپتەستەرىمنىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ بالاشيحا قالاسىنداعى اسكەري گوسپيتالعا ارنايى ىزدەپ بارعانىمدا، ول دا ءوزىنىڭ قوستاناي وبلىسىنداعى تۋعان اۋىلىن، اكە- شەشەسىن، سىنىپتاس دوستارىن ەلجىرەي ەسكە الىپ، رەسەي مەن قازاقستان دوستىعىنىڭ باياندى بولا بەرەتىندىگىنە سەنىم ارتتى.
سىرتتاعى سىرتتاندارىمىزدى تۇگەندەي بەرسەك ۇزاققا سىلتەۋىمىز مۇمكىن.
مەنىڭ ءبىر قالامداس دوسىم «باسقالاردىڭ باعىنا جارالعان نەمەلەردى نەسىنە دارىپتەيسىڭ؟ بۇلاردان بىزگە نە پايدا؟» دەگەن سىڭايدا بازىنا بىلدىرەدى. ارينە، اركىمنىڭ پىكىرى ءارقالاي عوي. ايتسە دە قازاقتىڭ قايدا جۇرسە دە قازاق ەكەنىن، ۇلتىمىزدى تورتكۇل دۇنيەگە تانىتۋعا وسىنداي ونەگەلى ۇل- قىزدارىمىز قوماقتى ۇلەس قوساتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون- اۋ.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك الا سالىسىمەن- اق تاعدىردىڭ جازۋىمەن جان- جاققا تارىداي شاشىراعان قانداستارىمىزدى باۋىرعا تارتا باستادى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 1991 -جىلدىڭ 31 -جەلتوقسانىندا الىستاعى اعايىندارعا ءسوز ارنادى. «قىمباتتى وتانداستار! ەجەلگى اتامەكەنىنەن جىراقتاپ قالعان سىزدەردى كەشەگى كۇنگە دەيىن اتا- بابا جەرىنە قايتىپ كەلە الامىز با دەگەن سۇراقتىڭ الاڭداتىپ كەلگەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. «تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى دە ىستىق» دەيدى حالقىمىز. قانداس باۋىرلارىمىزدى بايىرعى اتا قونىسىنا تارتۋ ماقساتىندا ادام پراۆوسى تۋرالى ەلارالىق ەرەجەلەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاقستان ۇكىمەتى «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەتەلدەردەن سەلولىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاقستاندا قونىستاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋرالى» ارنايى قاۋلى قابىلدادى. سوندىقتان اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشى اعايىندارعا جول اشىق. اتا- بابا ءارۋاعى الدارىڭىزدان جارىلقاسىن!» دەلىنگەن بولاتىن وندا. وسىنىڭ ءوزى- اق كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.
ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ- الاڭىنداعى قاپتاعان قيىندىقتارعا قاراماستان الەمنىڭ ءار بۇرىشىنداعى قازاقتاردىڭ باسىن قوسۋ باعىتىنداعى قاۋىرت جۇمىستار قولعا الىندى. كوپ كەشىكپەي دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزۋ جونىندەگى ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى قۇرىلىپ، ونىڭ ءتوراعالىعىنا رەسپۋبليكا پرەمەر- ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ تاعايىندالدى.
تىم قىسقا مەرزىمدە قىرۋار ءىس تىندىرىلدى. «مىنە، سونىڭ ناتيجەسىندە پرەزيدەنت باستاپ، ءبىز قوستاپ 1992 -جىلى قىركۇيەكتىڭ 29- كۇنى الماتىدا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزدىك. ءبىز سول شاقتا تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز كەرەمەت كۇندەردى باسىمىزدان كەشتىك. ءالى ەسىمدە، جان- جاقتان كەلگەن اعايىنداردى اۋەجايدان قارسى العانىمىزدا، ۇشاقتان تۇسە سالا جاتا قالىپ جەردى سۇيگەن قانداستارىمىزدى كورگەندە، ءبارىمىز دە ەگىلدىك. ۇمىتپاسام جەر- جەردەن ءۇش مىڭنان اسا ادام كەلدى. اعايىندار، باۋىرلار ءۇيدى- ۇيگە ءبولىپ اكەتتى» دەپ ەسكە الادى مىرزاعاڭ ەلجىرەي وتىرىپ.
العاشقى قۇرىلتايعا قاتىستى ماتەريالدارمەن تانىسۋ بارىسىندا ايداي الەمگە ساۋىن ايتىلعان القالى جيىننىڭ وڭايلىقپەن وتپەگەنىن بايقادىق. ىرگەلى ءىستىڭ باسى- قاسىندا بولعان ازاماتتاردىڭ ەستەلىكتەرىن وقىعاندا كەشەگى كۇننىڭ ەلەستەرى كوز الدىمىزعا قايتا ءتىرىلىپ كەلە قالعانداي بولدى. اسىرەسە، مەيمانداردى اۋەجايدا قارسى الۋ ءراسىمى ۇلكەن- كىشىنى قاتتى تولقىتقان ءتارىزدى. سول قۋانىشتى قاۋىشۋدى قاعازعا ءتۇسىرىپ، رەپورتاج جازعان «ەگەمەننىڭ» ەرەن ءتىلشىسى قىدىربەك رىسبەك ۇلى ايتۋلى وقيعانىڭ ورتاسىنان جاڭا عانا ورالعانداي اسەرلەنە اڭگىمە شەرتەدى:
- الىپ ۇشاق ءىشىن تارتىپ، ازىناپ الىپ، ماما قازداي مامىرلاعان بويدا قالىڭ الەۋمەتتى كولدەنەڭدەي توقتادى. ۇشاق ۇنىمەن بىرگە باۋىرلارىمىزدىڭ ۇزاق جىلعى وكسىگى، كۇرسىنىسى، ساعىنىشى جەتكەندەي بولدى قۇلاققا. جان- جۇيكەمىز الابوتەن شىمىرلاپ، ۇشاقتىڭ تەرەزەلەرىنە ۇزدىگە قارايمىز. ويماقتاي- ويماقتاي اينەكتەر جاساۋراپ تۇرعانداي كورىندى بىزگە. اتاجۇرتتى اڭساعان ارعىماق سەزىم الىپ ۇشاقتى كەرنەپ، لىقسىپ بارادى- اۋ، ءسىرا، تاعاتىن تاۋىسقان كۇتۋشى جۇرتتىڭ جۇزدەرى الابۇرتىپ، تولقىپ تۇردى. كىلەم جابىلعان كوشپەلى ساتى ۇشاقتىڭ يىق تۇسىنداعى ەسىكتىڭ اۋزىنا تىرە قويىلعاندا، سەڭدەي سوعىلىسقان حالىق سىلتىدەي تىنا قالدى. كوك ءجۇزىن ءتىلىپ «ەلىم- اي» قالىقتادى. قازاقتىڭ وتانى ويران، جۇرتى سويقان بولعان زامانىنىڭ زارى ۇركىنشىلىكتەن ۇدەرە كوشىپ، تەلىم- تەلىم تەنتىرەگەن - بۇل كۇندە اتاجۇرتقا ساعىنىشتان باسقا قايعىسى جوق قارىنداس- قاۋىمدى، الىستاعى اعايىننىڭ قولىن قىسقانشا جان تاپپاي تۇرعان بارشامىزدى ءبىر كۇرسىنتتى...
* * *
سونىمەن الاتاۋدىڭ باۋرايىندا ۇلىستىڭ ۇلى جيىنى بولدى. قۇشاقتاسىپ تابىسقان قۇرىلتايشىلار ءماندى ءماجىلىس قۇرماققا رەسپۋبليكا سارايىندا باس قوستى. قۇرىلتايعا الىس جانە جاقىن 30 دان ارتىق شەت مەملەكەتتەردەن 800 دەن اسا دەلەگات كەلىپتى. القالاعان الەۋمەتتى اقجارىلقاپ كۇنمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاعان قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تامىرى تىم تەرەڭگە تارتقان ارعى- بەرگى تاريحىمىزدى قوزعاپ تاعىلىمدى بايانداما جاسادى.
وندا ادامزاتتىڭ اقىل- ويىنا اسىل قازىنا رەتىندە قوسىلعان ءىرى ەڭبەكتەردىڭ يەسى ءال- فارابي، قورقىت اتا، ءجۇسىپ بالاساعۇن، قوجا احمەت ياساۋي، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، قادىرعالي جالايىر سەكىلدى عۇلامالاردىڭ، كەيىنگى داۋىرلەردەگى شوقان ءۋاليحانوۆ، اباي قۇنانباي ۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى كەمەڭگەرلەرىمىزدىڭ ەسىمدەرى ەرەكشە ىلتيپاتپەن اتالدى.
ەرلىك پەن بوستاندىق جولىنداعى كۇرەسىمىزدىڭ بايىرعى سكيف، عۇن، وعىز، ساق، ءۇيسىن، قاڭلى، قىپشاق زاماندارىنان باستالاتىنىنا باسا نازار اۋدارىلدى.
تاريحىمىزدىڭ اياۋسىز بۇرمالانعانى العا تارتىلدى. بۇگىندە تاۋەلسىز قازاقستاندى الەمدىك قاۋىمداستىق تانىعانى، ەلىمىز ءبىرقاتار بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشەلىككە قابىلدانعانى، عارىشقا قازاق جىگىتى ۇشىپ، ۇلتتىڭ مەرەيىن ءبىر كوتەرىپ تاستاعانى، جاڭادان ەلتاڭبامىزدى، تۋىمىزدى بەلگىلەگەنىمىز، اياۋلى انا تىلىمىزگە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلگەنى، ەلدى مەكەندەردىڭ بۇرىنعى اتاۋلارى قايتارىلىپ، تۇعىرى بيىك تۇلعالارىمىز ارداقتالىپ جاتقانى جەلپىنىسپەن جەتكىزىلدى. قازىرگى تاڭداعى ەڭ باستى مىندەت قازاقستاننىڭ ەگەمەن ەل رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ءدال ايقىنداۋ ماقساتىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋ ەكەندىگى ەسكەرتىلدى. سالماقتى ءسوز ساباقتاعان نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ويىن بىلايشا قورىتىندىلاعان ەدى.
«شۇكىر، ەل ورنىندا، جەر ورنىندا. جەرگە جەتەر ەشتەڭە جوق، جەردەن وتەر بايلىق جوق. جەر بولسا - ەل بولادى، ەل بولسا - ەر بولادى. وسىنداي جەرىمىز باردا، ەلىمىز باردا، وزدەرىڭىزدەي ەرىمىز باردا ءبىز ەشكىمنەن كەم بولمايمىز. بۇيىرتسا، بۇگىنگى قۇرىلتايعا قاتىسقان قادىرمەندى قوناقتارىمىزدىڭ ءوزى تۋعان قازاقستانىمىزدىڭ گۇلدەپ- كوركەيگەنىنە تاياۋ جىلداردا- اق كۋا بولادى دەپ كامىل سەنەمىز .
كورەگەن كوشباسشىمىزدىڭ ايتقاندارى ايداي كەلدى. ك س ر و- نىڭ استاڭ- كەستەڭى شىققان كەڭىستىگىندە قايتا تۇلەگەن قازاقستان ءتورت قۇبىلاسى تەگىس مويىنداعان مىقتى مەملەكەتكە اينالدى. سايىن سارىارقانىڭ توسىندە سامالاداي استاناسىن سالدى. ەندىگى ماقساتى - ەڭ وزىق وتىز ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋ. تۋىسقاندىق پەن تاتۋلىقتى تۋ ەتكەن حالقىمىزدىڭ قالاۋى - تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىق. پاراساتتى پرەزيدەنتىمىزدىڭ بەيبىتشىلىك جولىنداعى بەرىك ۇستانىمدارى ادال نيەتتى ادامزاتتىڭ ىزگى مۇراتتارىن ايشىقتايتىن باعالى باستاما رەتىندە الەمدىك قوعامداستىق تاراپىنان قىزۋ قولداۋ تابۋدا. الار اسۋلارىمىز ءالى الدا.
«ەڭ جامان قازاق ءسىرا، مەن شىعارمىن»
قۇرىلتاي قورىتىندىسىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. ونىڭ ءتوراعاسى بولىپ قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سايلاندى. ءسويتىپ، الەمنىڭ ءار شالعايىنداعى قازاق دياسپوراسىمەن جۇمىس ىستەيتىن ىرگەلى ۇيىم شاڭىراق كوتەردى. بۇل جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى بولاتىن.
قۇرىلتاي مىنبەرىنەن نەبىر ءدىلمارلار سويلەسە دە حالىقارالىق «نەۆادا- سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ سەركەسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن رەسەيدەگى كەمەر وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى امانگەلدى تولەيەۆتىڭ تاپقىرلىعى ءتامام ەلدى ءتانتى ەتتى.
ادەتتە ورىسشا ويقاستايتىن ولجەكەڭ قازاقشاعا دا قارا جاياۋ ەمەستىگىن تانىتىپ، تالايلاردى تاڭداندىرعانىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. ء«بىز اتوم جارىلىسىن توقتاتتىق، ەندى ساياسي جارىلىستارعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. قازاقستاندى جارىلىستان قۇداي ساقتاسىن! ءاۋمين» دەپ وتىرعان ورنىنا قاراي بەتتەگەندە قوشەمەت بىلدىرگەن قول سوعىستان زال ءىشى جارىلىپ كەتە جازدادى.
ال ەندى ءسىبىردىڭ كومىرلى ولكەسىندەگى قىرىق قۇراۋ حالىقتىڭ ءبىر بۇراۋىن تاۋىپ، قازىرگە دەيىن تاعىنان تۇسپەي وتىرعان امانگەلدى ەرىڭىز انانى- مىنانى سىلتاۋراتىپ اقتالىپ جاتپادى. «انا ءتىلىمدى بىلمەۋىم سەبەپتى ءسىرا، جەر جۇزىندەگى ەڭ جامان قازاق مەن شىعارمىن» دەپ قاسقايىپ قاراپ تۇر سابازىڭ.
قازاقتىڭ ەڭ جامانى امانگەلدى اعامىزداي بولسا، ايىمىزدىڭ وڭىنان تۋعانى دا.
تاريحىمىزدى تارازىلادى
اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا وتكەن عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادا دا كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندەگى ماسەلەلەر كوتەرىلدى. اكادەميك ءابدۋالي قايداروۆ «انا ءتىلى ازباسىن، اتامەكەن توزباسىن» دەپ تولعانسا، تارلان تاريحشىمىز ماناش قوزىبايەۆ «اتا تاريحىمىز تۋرالى» تەرەڭنەن تەبىرەندى. بىلىكتى زاڭگەر عالىم سۇلتان سارتايەۆ «قۋات- كۇشىمىز - بىرلىكتە» ەكەنىن تاعى ەسىمىزگە سالدى. قازاق رۋحانياتىنىڭ قابىرعالى وكىلى وزبەكالى جانىبەكوۆ «اتا- بابا مۇراسى: ۋاقىت پەن ءومىر تالاپتارى تۇرعىسىنان» تاقىرىبىندا وزەكجاردى وتكىر ويلارىن ورتاعا سالدى.
وسىناۋ مادەنيەت ورداسىنىڭ ىشىندە ورنالاسقان كورمەگە ەتنوگرافيالىق ەلەمەنتتەرگە باي، كوركەمدىك جاعىنان كوز قۋانتارلىق بەينەلەۋ جانە قولونەر تۋىندىلارى قويىلدى. الاشا، كىلەم، اعاش استاۋ، كۇمىس ەر، ساۋكەلە، التىن- كۇمىس ايەلدەر اشەكەيى، بۇرمە ەتەك كويلەك، قىناما بەل قامزول دەيسىز بە، ايتەۋىر باعزىدان جەتكەن مۇلىك- مۇكامال، كيىم- كەشەك، ىدىس- اياق، ات ابزەلدەرى ءبارى- ءبارى قاز- قاتار ءتىزىلىپتى. قازاقتىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان ولكەلەردەن كەلگەن قانداستارىمىزعا بۇلار تاڭسىق ەمەس. ونىڭ ەسەسىنە «مازمۇنى سوتسياليستىك مادەنيەت» رۋحىندا تاربيەلەنىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان ماقۇرىم قالعان قالالىقتار اجەپتاۋىر ساۋات اشۋ ساباقتارىن العانى انىق.
قازاقستاندى تانىپ قايتتى
قانداستارىمىزدىڭ قازاقستانمەن جاقىنىراق تانىسۋىنا بارلىق جاعداي جاسالدى. پويىزعا مىنگەن ءبىر توپ ماعجانشا ماقامداساق «ەكى دۇنيە ەسىگى، ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى» قاسيەتتى تۇركىستانعا اتتاندى. ولار مۇنداعى مۇسىلمان دۇنيەسىنىڭ عۇلاماسى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ كەسەنەسىنە، سول ماڭايدا جەرلەنگەن اۋليە- انبيەلەردىڭ، ابىلاي باستاعان حاندارىمىزدىڭ، بيلەرىمىزدىڭ، باتىرلارىمىزدىڭ باسىنا بارىپ زيارات ەتتى. قوناقجاي وڭتۇستىك جۇرتىنىڭ سىي- سياپاتىن كوردى.
ۇشاقپەن جەزقازعانعا جەتكەن ەكىنشى توپ جول- جونەكەي جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن جۇزدەسىپ، ۇلىتاۋعا بارىپ ەنتىكتەرىن باستى. كۇمىسبۇلاق باسىندا كۇتىپ العان ەل اعالارى «حان ورداسىنا» قاراي جول باستادى. كونە جۇرتتى كۇڭىرەنتىپ حاليفا التاي اتامىز قۇران وقىدى. تاۋ قويناۋىنداعى تابيعاتى تاماشا مۇيىستە ويىن- ساۋىق ۇيىمداستىرىلدى. ءان اۋەلەپ، كۇي كۇمبىرلەدى. الامانعا اتتار شاۋىپ، ايتىس اقىندارى ارقا قوزدىردى.
الماتى تورىندەگى ىسكەرلىك ىنتىماقتاستىق ورتالىعىندا قونىس تەپكەن «اۋىل» ارقىلى تۋ- تۋدەن كەلگەن تۋىستار قازاقستان وبلىستارىنىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىمەن، مادەني دەڭگەيىمەن، ونەر ورىسىمەن، باسقا دا جەتىستىكتەرىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى. سولايشا بۇكىل ەلىمىزدى ارالاعانداي بولىپ قايتتى. ايماقتاردان اكەلىنىپ تىگىلگەن اقشاڭقان ۇيلەردە سىردىڭ كۇرىشى، استىقتى اقمولانىڭ نان، توقاشى، اتىراۋدىڭ بالىعى، التايدىڭ بالى اعايىنعا جايىلعان اق داستارقانعا قويىلدى. سونداي- اق، قاراقالپاقستاننان، تاۋلى التايدان، بايولكەدەن كيىز ۇيلەرىن الا كەلگەندەر دە تويشىل قاۋىمدى تورلەرىنە شاقىردى.
اق تىلەكتەر اقتارىلدى
نەسىن ايتاسىز، قازاقتىڭ «ولگەندە كورگەن ءبىر تويىنىڭ» قىزىقتارىن تىلمەن جەتكىزۋ قيىن. قازاقيانىڭ قارا شاڭىراعىندا شالقي وتىرىپ اقتارىلعان اق تىلەكتەر تەڭىزدەي تولقىدى. كەيبىرىن كەلتىرە كەتەيىك. سوندا قانداستار سويلەدى:
نارمانبەت كەمەڭگەروۆ (ومبى):
قازاقستاننىڭ ىرگەسىندەگى رەسەيدىڭ شارباقتى اۋدانىندا تۇرىپ جاتساق تا كوڭىل- كۇيىمىز مۇحيت اسىپ كەلگەن قازاقتاردان كەم بولمادى. بۇل شاماسى اتا- بابا مەكەنىنە، قارا شاڭىراققا دەگەن ساعىنىشتىڭ قۇدىرەتى بولسا كەرەك.
ءباشىر جانالتاي (لوندون): قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز تىرلىگىنە قاتىستى قۋانىشتى حابار ەستىگەن سايىن توبەم كوككە جەتكەندەي بولامىن. تاريحي وتانىمنىڭ الەمنىڭ نارقاسقالارىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ، قاتار جۇرەر كۇننىڭ تەزىرەك تۋۋىن تىلەيمىن.
ەسىم تەڭەلباي (يران): كەلدىك، كوردىك، اتاجۇرت ورنىندا ەكەن. قانشالىقتى دۇربەلەڭ وتسە دە، وسىنشالىق ۇلان- عايىر دالانىڭ ءبىر سۇيەمىنە دەيىن شاشاۋ شىعارماي يە بولىپ قالعان قازاق - شىنىندا دا ۇلى، اقىلدى ەل ەكەنبىز.
ءباياندۇر ۆاب لاسلو (ماجارستان): ءوزىمنىڭ قىپشاقتىڭ ۇرپاعى بولعانىما، تۇلا بويىمداعى قان تامىرىم قازاقپەن قاتار جارالعانىنا قۋانامىن، سونى ماقتانىش تۇتامىن.
ەسكەندىر كۇشىموۆ (تاتارستان): ەندىگى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەك ەتۋ، ونىڭ ءوسىپ- وركەندەۋىنە شامامىز كەلگەنشە جاعداي جاساۋ.
اكراز كادەل ۇلى (بايولكە): سىرت جايلاپ جۇرسەك تە قازاقستان دەگەن مەملەكەتىمىز بار دەپ كوڭىل جۇباتامىز. بەرەكە دارىسا، دۇنيە تانىعان ەل بولارلىقتاي ەكەنبىز.
دالەلحان قاجى جانالتاي (تۇركيا): اقىرى ارمانداعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتتى. ءبىراق بۇل ۇلكەن جولدىڭ باسى عانا. مەملەكەتتىگىمىزدى، ەلدىگىمىزدى نىعايتۋ جولىندا ۇلى قىزمەتتەر تۇر. سونى بىرلەسە، قاۋىمداسا اتقارايىق.
«جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس». جوعارىداعى ارناسىنان اسقان، ارمان- تىلەكتەردىڭ دەنى بۇگىندە ورىندالدى دەسەك ارتىق اتقاندىق ەمەس.
* * *
تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى ۋاقىتتا رەسپۋبليكامىزعا 263913 وتباسى نەمەسە 964465 ەتنوستىق قازاق كوشىپ كەلىپتى. قازىرگى قوعامدا ولاردىڭ سەگمەنتى 5,5 پايىزدى قۇرايدى.
اماندىق بولسا، اتاجۇرتقا قاراي ءالى تالاي كوشتىڭ بەت بۇرارى اقيقات.
تالعات باتىرحان،
«ەگەمەن قازاقستان»
