بالا تاربيەسىندەگى اكەنىڭ ءرولى
ءبىرى تەمىر جولىن قۇرايدى، باسقاسى ءۇي سالادى، ءۇشىنشىسى بيداي وسىرەدى، ءتورتىنشىسى ادامداردى ەمدەيدى، بەسىنشىسى كيىم تىگەدى.
سويتە تۇرا، كۇزەتشىدەن باستاپ مينيسترگە دەيىن بارلىق كاسىپ يەلەرىن الماستىرۋعا بولادى. ورنىن تولتىرۋعا بولمايتىن ءبىر عانا ماماندىق بار. ول - ۇلعا اكە بولۋ. «اكە كورگەن تون پىشەر»، «اكەگە قاراپ ۇل وسەر»، «ءبىر اكەنىڭ تاربيەسىن ءجۇز مەكتەپ بەرە المايدى» دەگەن ناقىلدار «اكە» ماماندىعىنىڭ قادىر- قاسيەتىن ارتىق اۋىز ءسوزسىز- اق ۇعىندىرىپ تۇر. ايتپاعىمىز باسقا ارنا. ماقالامىزدىڭ جۇرەگى - «اكەنىڭ بالاعا بەرەتىن ەڭ ۇلكەن سىيى - جاقسى تاربيە» دەگەن حاديس ءماتىنى بولماق. ءاۋ باستا ءوزىنىڭ بەلىندە سۋ بولىپ، ەرتەڭ ۇرپاعىن جالعاستىرۋشى، مۇراگەر اتاناتىن ۇل بالا ءاربىر اكە ءۇشىن قىمبات. جانە ول بالاسىنا بويىنداعى بارىن دا، ءنارىن دە بەرگىسى كەلەدى. ەندەشە، «ەڭ جاقسى سىيىمىز» قانشالىقتى ءماندى ءارى كوركەم بولىپ ءجۇر؟
اكە بەرەتىن دارۋمەن!
«بىردە بالاسىنىڭ مازاسىزدىعىنان ابدەن مەزى بولعان قوجاناسىردىڭ ايەلى اشۋعا بەرىلىپ: «وتاعاسى، بۇل مەنىڭ عانا بالام ەمەس. سەن دە ونىڭ اكەسى سانالاسىڭ. ولاي بولسا، بالا باعۋعا سەنىڭ دە كومەكتەسۋىڭ قاجەت. وعان 12 ساعات مەن قارايمىن، 12 ساعات سەن قارايسىڭ» دەپ شارت قويادى. قوجاناسىر امالسىزدان كەلىسەدى. ۇيقىدا جاتسا ايەلى يىعىنان ءتۇرتىپ: «تۇر، ساعات 12 بولدى، مەنىڭ كەزەگىم اياقتالدى، ەندى سەن قارايسىڭ» دەگەن ەكەن. سوندا ول: «سەن وزىڭە تيەسىلى بولىكتى قاراپ ءبىتتىڭ بە؟ وندا مەنىڭ بولىگىمدە جىلاي بەرسىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى».
ءيا، بۇل ءبىر ساتتىك ءازىل بولعانىمەن، استارىندا اشى اقيقات جاتىر. بالا ءبىر نارسەنى بۇلدىرسە، بۇزىقتىق جاساپ قويسا اكە تاراپتان اناعا ايتىلاتىن: «بالاڭا قارامايسىڭ با؟»، «وسى سەنىڭ تاربيەڭنەن!»، «وسىعان يە بولماي نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟» سىندى ايىپتاردى قۇلاق شالۋىمىز سونىڭ ايعاعى. ەركەكتىڭ تۇرمىس قامىمەن تۇزدە جۇرەتىندىگى راس. ءبىراق، ونىڭ بۇل ارەكەتى جاۋاپكەرشىلىكتى ايەلدىڭ موينىنا ارتۋىن اقتامايدى. ويتكەنى، «ايەل بەرەتىن دارۋمەندى ەركەك، ەركەك بەرەتىن دارۋمەندى ايەل ەشقاشان بەرە المايدى». سۋ وتتەگى مەن سۋتەگىنىڭ قوسىندىسىمەن عانا كەمەلدىگىنە جەتەتىندىگى سەكىلدى، اكە مەن انا ءوز ورنىندا بولعاندا عانا بالا تاربيەسى، وتباسى يممۋنيتەتى جاقسى كورستكىشكە جەتەدى. بالاعا تەلەديدارداعى بىرەۋ ەمەس، ءوز اكەسى ۇلگى بولسا - ەڭ ۇلكەن جەتىستىك.
اكە مىنەزى بالاعا جۇعادى!
بالانىڭ بويىنداعى ەر مىنەزدىلىك، وجەتتىلىك، مارتتىك قاسيەتتەر اكە ارقىلى قالىپتاسادى. اكەنىڭ بويىنداعى قاسيەت بالاعا بەرىلەدى نەمەسە «جۇعادى». قازىر بالاباقشاداعى، مەكتەپتەگى، ۋنيۆەرسيتەتتەگى تاربيە ايەل ادامداردىڭ قولىندا ەكەندىگى دە جاسىرىن ەمەس. اسىرەسە، وسى كەزەڭدە اكەنىڭ تاربيەگە ارالاسۋى وتە ماڭىزدى. قاراپايىم عانا شەگە قاعۋ، بالعا ۇستاۋ، شۇرىپ بۇراۋ، ات ءمىنۋ، اياق كيىم تىگۋ، ەلەكتر توعىن جالعاۋ سىندى ايەلدىڭ شاماسى كەلمەيتىن شارۋالارعا باۋلۋ دا اكە موينىنا ارتىلعان. اكە كورمەگەن بالا ەرتەڭ بالعا سۇراسا ارا اكەلىپ جاتسا تاڭعالمايمىز. بالانى وزىمەن بىرگە ەرتىپ ءجۇرۋ، شاماسى جەتپەيتىن شارۋا بولسا دا جاي عانا قاراپ تۇرۋعا قالدىرۋ، كولىك جۋعىزۋ، اناسى مەن قارىنداستارىنا اۋىر زاتتاردى كوتەرتپەۋگە ۇيرەتۋ - ەرتەڭگى كۇنى جەمىس بەرەتىن ادىستەردەن.
«بالاڭدى اياساڭ، اياما!»
اكە بالاعا ارنايى تاپسىرمالار بەرىپ، بەلگىلى ءبىر جۇمىستاردى تاپسىرۋى قاجەت. جانە كەشكىسىن ونى مىندەتتى تۇردە تەكسەرىپ، كەم- كەتىگىن ۇيرەتكەنى ابزال. ومار يبن ءال- حاتتاب (وعان اللا رازى بولسىن): «قيىن ومىرگە بەيىمدەلىڭىزدەر، سەبەبى، سىزدەردە ۇنەمى ساتتىلىك بولمايدى» دەگەن ەكەن. «بالاڭدى اياساڭ اياما!» دەگەن تاماشا دانالىق بار. اكەنىڭ سالقىن قاندىلىعى بالانى شىڭدايدى. ال كەرىسىنشە، «بالام پالەگە ۇشىرايدى»، «بالام قينالىپ قالادى» دەپ شارۋادان تىيۋ - ۇلكەن قاتەلىكتەردىڭ باستاۋى. ءسوزىمىزدى تولىقتىرۋ ءۇشىن مىنا ءبىر وقيعانى ايتا كەتەيىك.
«مەيىرىمگە شومىلىپ، ەركەلىككە بوي الدىرا باستاعان بالاسىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداعان اكە جانىنا شاقىرىپ الىپ: «بالام، بۇگىننەن باستاپ ساعان ءبىر تيىن بەرمەۋگە بەل بايلادىم. ماعان ءوز ماڭداي تەرىڭمەن تاپقان تابىسىڭدى الىپ كەلەتىن بول. ايتپەگەندە، شارا قولدانامىن» دەپ تاپسىرما بەرەدى. اق ساۋساق بالا ارى ءجۇرىپ، بەرى ءجۇرىپ ماردىمدى جۇمىس تابا الماي اناسىنا كەلەدى. اناسى تىعىپ ازىن- اۋلاق قاراجات بەرىپ، اكەسىنە تابىستاۋعا كەڭەس بەرەدى. بالا قۋانىپ، اكەسىنە كەلەدى. اكە اقشانى الدى دا جانىپ تۇرعان وتقا تاستاي سالدى.
«جوق، سەن مۇنى ءوز ەڭبەگىڭمەن تاپقان جوقسىڭ!» دەپ قاباعىن شىتتى. بالا شىمىرىكپەستەن جونىنە كەتە بارادى. كەلەسى جولى جارى مەن بالاسىنىڭ قارىم- قاتىناسىنا الاڭداعان اناسى تاعى دا جاناشىرلىق تانىتىپ اقشا بەرەدى. اكەسى ونى دا بۇلك ەتپەستەن وتقا تاستاي سالدى. بالا بۇل جولى دا تەرىس بۇرىلىپ كەتىپ قالادى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتەدى، بالاسىنىڭ بەيعامدىعىنا اكەنىڭ قاھارى ويانا باستايدى، ءوزىنىڭ قالتاسىندا قاراجاتى تاۋسىلىپ، ابىگەرگە تۇسەدى. اقىرى قارا جۇمىس بولسا دا ىستەۋگە بەل بۋىپ، كورشى اۋىلعا كەتەدى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن العاشقى تابىسىن الىپ، كەۋدەسىنە قۋانىشى سىيماي اكەسىنە كەلەدى. اكە تاعى دا اقشانى الىپ وتقا تاستايدى. سوندا بالا شىداي الماي وتتاعى اقشانى ءوز قولىمەن سۋىرىپ الادى. اكە جىميىپ: «ەەە، بالام! مىنە، سەن مۇنى ءوزىڭنىڭ ادال ەڭبەگىڭمەن تاپتىڭ!» دەپ باسىنان سيپاعان ەكەن».
ەركەك حايۋاندار دا باسشىلىققا بەيىم!
باسقارۋشىلىقتى ەركەك جىنىستىلاردىڭ تابيعاتىنا سالىپ قويعان - اللا. بىلەسىز بە، ايعىرلاردىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر جاسقا جەتكەندە ءۇيىر جاساپ، قاراماعىنداعىلاردى باسقارادى. ءتىپتى، قاسقىر شاپقان كەزدە سيىرلاردىڭ ەركەكتەرى دوڭگەلەك جاساپ، ۇرعاشىلارىن قورعايدى. بۇل كەز كەلگەن جىرتقىشقا ءتان. ال، بالانى باسقارۋشىلىققا باۋليتىن - اكە. ول ءۇشىن اكە ءوز وتباسىنا مىقتى باسشى بولۋى ءتيىس. «ەر - باس، ايەل - مويىن» دەيدى دانا قازاق. ايىرماشىلىق بار ما؟ ارينە، بار. باس ءارقاشان باس بولىپ قالۋ كەرەك. سول سەبەپتى، بالانى نازىكتىك پەن ايەل تابيعاتىنا ءتان قاسيەتتەردەن اۋلاق ۇستاعان ءجون. بالاڭىزدى جاستايىنان جىلاڭقىلىقتان، ارىزقويلىقتان، اسىرا ساندەنۋدەن، اينا الدىندا كوپ وتىرۋدان تىيىڭىز. ەردىڭ ايەلگە، ايەلدىڭ ەرگە ۇقساۋى شاريعاتتا تىيىم سالىنعان نارسە بولىپ سانالادى. اتا- انا وعان ءوز جىنىسىنا ءتان ءجۇرىس- تۇرىس، مىنەز، كيىم، سويلەۋ ادەپتەرىن ءتۇسىندىرۋى كەرەك. ءاردايىم ساناسىنا «سەن - ءوز وتارىڭنىڭ «باقتاشىسىسىڭ، قورعانسىڭ، وتاعاسىسىڭ، ەل تۇتقاسىن ۇستار ەر ازاماتسىڭ» دەگەن سوزدەردى قۇيىپ وتىرۋدان جالىعۋعا بولمايدى.
كاسىپ ۇيرەت بالاڭا!
وتباسىنىڭ ناپاقاسى - وتاعاسىنىڭ موينىندا. ەركەك ءۇشىن ەڭ ۇلكەن ساداقا - وتباسىنا جۇمساعان قاراجاتى بولماق ءارى كاسىپ قىلعان ەركەك - اللانىڭ سۇيىكتىسى. ەركەكتىڭ تابىسىندا، شەشىمىندە بەرەكە بولادى. ءتىپتى، قۇران اياتتارىندا ەركەكتىڭ قاراماعىنداعىلار ءۇشىن قاراجات جۇمساۋى سەبەبىنەن ارتىق ەتىلگەندىگى ايتىلادى. «ەر ادامدار ايەلدەردى - اللا ولارعا ءبىر- بىرىنەن ارتىقشىلىق بەرگەنى ءارى ولار مال- دۇنيەلەرىنەن جۇمساۋى سەبەپتى - باسقارادى». («نيسا» سۇرەسى، 34-ايات). سول سەبەپتى، بالاعا دۇنيە تابۋدى، ەڭبەك ەتۋدى ۇيرەتۋ - تاعى دا اكەنىڭ قۇزىرىنداعى نارسە. بۇل نارسە ىسپەن كورسەتىلىپ، وزىمەن ەرتىپ ءجۇرىپ، اۋىزبەن ايتىپ نەمەسە ارنايى وقۋلىقتاردى وقىتۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. ماسەلەن، اۋىلداعى 7-8 جاستاعى جىلقىشىنىڭ بالاسى سىرتىنان قاراپ-اق جىلقىنىڭ قايسىسى قىسىر، قايسىسى بۋاز ەكەندىگىن، قاساپشىنىڭ 6-7 جاستاعى بالاسى ءىرى مالدىڭ قانشا ەلى ەت بەرەتىندىگىن سىرتىنان اق ايتىپ بەرە الادى. «اكە كورگەن وق جونار» دەگەن وسىدان قالسا كەرەك. جانە بالاعا وتباسىنىڭ اسىراۋشىسى بولاتىندىعىن قايتالاۋدان قايتپاۋ قاجەتتىلىگى وسى جاعدايعا دا قاتىستى.
اكە مىسى
قازىر عالامتور بەتتەرىندە: «بالالار «تاماق ىشكىم كەلەدى؟»، «اقشا بار ما؟»، «قانداي كيىم الامىن؟»، «كىممەن دوس بولامىن؟»، «پالەن دەگەن زاتىم قايدا؟»، «قايدا قىدىرامىز؟»، «ساباعىما كومەكتەسشى» سەكىلدى بارلىق ساۋال- وتىنىشتەرىن اناسىنا باعىتتايدى. اكەلەرىنە «انام قايدا؟» دەگەن ءبىر عانا ساۋال جولدايدى» دەگەن ماتىندەگى سۋرەت- ۆيدەولار كەڭ تارالۋدا. ءيا، اكە - ءۇيدىڭ پاتشاسى. ءوزىنىڭ راتسيونالدىلىعىمەن بالانىڭ ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدى تاڭداۋلارعا جول سىلتەۋشى. دەگەنمەن، بالا تاربيەلەۋدىڭ بابالاردان جەتىپ، الايدا، قايماعى بۇزىلعالى تۇرعان تاعى ءبىر ءادىسى بار. ول - قاس- قاباقپەن باسقارۋ، تاربيەلەۋ. ياعني، «اكە مىسى»، «سەسى»، «قاتۋلىعى». ونىڭ بۇل قاتالدىعى، تالاپشىلدىعى بالاسىن جەك كورگەنىنەن ەمەس. تۇزدەگى اكە پەرزەنتىن، ۇرماسا دا، ۇرىسپاسا دا، بالا سودان قايمىعىپ سەسكەنىپ، قۇرمەتتەپ ءوسۋى ءتيىس. ەركەك وبرازىنىڭ جيىنتىعىن اكەسىنەن كورگەنى ابزال. ول ءۇشىن انالارىمىزدىڭ كومەگى قاجەت. ولار بالالارىنا «اكەڭ بىلەدى»، «اكەڭ شەشەدى» «اكەڭمەن اقىلداس»، اكەڭ رەنجيدى، اكەڭ رۇقسات بەرمەيدى» دەگەندى ءجيى ايتىپ، ءوزى دە كۇيەۋىنە پاتشاداي قۇرمەت كورسەتە ءبىلۋى ءتيىس.
بىردە قارت قۇنانباي بالاسى ابايدى شاقىرىپ: «بالام، سەن اكەڭە جەتە تۋعانسىڭ با، وتە تۋعانسىڭ با؟» دەپ سۇرايدى. سوندا اباي: «اكە، مەن وتە تۋعانمىن، ويتكەنى، مەن اقىن بولدىم» دەگەن ەكەن. از عانا ويلانعان دانا قۇنانباي: «جوق، سەن ماعان جەتە تۋدىڭ. وتە تۋۋ ءۇشىن اباي سەكىلدى بالا تاربيەلەي الۋىڭ كەرەك» دەپ جاۋاپ قاتقان دەسەدى.
«جاقسى مامان - جۇمىسىن جاقسى اتقارۋشى ەمەس، بىلگەنىن ۇيرەتىپ، جاقسى مامان دايىنداي ءبىلۋشى». سول سەكىلدى، ەركەك قانداي اكە بولا العاندىعىمەن دە باعالانادى.
ۇلىڭىزعا بەرەتىن «ەڭ جاقسى سىيىڭىز» ءماندى، بەرەكەلى، جەمىستى بولسىن!
