وزبەكتىڭ التىنى وزگەلەرگە بۇيىرا ما؟

استانا. قازاقپارات - وزبەكستان - ورتالىق ازيادا ءوز ورنى بار مەملەكەت. ايماقتا حالقىنىڭ سانى جونىنەن ءبىرىنشى ورىندا تۇرسا، ەكونوميكالىق دامۋى جونىنەن دە ارتتا ەمەس.

ساياسي ۇستانىمدارىنا بايلانىستى الەمدىك ەكونوميكالىق ۇدەرىستەردەن تىسقارى، وقشاۋلاۋ - وزىندىك دامۋ جولىمەن ەرەكشەلەنەدى دەمەسەك، بۇل ەلدىڭ جەرىندە تابيعي رەسۋرستار مول. اتاپ ايتار بولساق، بۇكىل ورتا ازياداعى گاز كوندەنساتىنىڭ 74 پايىزى وزبەكستاننىڭ ۇلەسىندە. التىن قورى جونىنەن ول الەمدە 4-ورىندى يەلەنسە، جەز قورى بويىنشا 11، ۋران قورى بويىنشا 8- ورىندا.

ال ماقتا داقىلىن وسىرۋدەن الەمدە 5-ورىندا، سونداي- اق ونى ەكسپورتقا شىعارۋ جونىنەن 2-ورىندا. دەمەك، الەمدىك ەكونوميكادا ءوزىنىڭ لايىقتى ورنى بار دەگەن ءسوز.

سوڭعى كەزدە بۇل ەلدە ورىن العان ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى، اتاپ ايتقاندا، وزبەكستان رەسپۋبليكاسىن 27 جىلدان اسا باسقارعان، وسى ەلدىڭ تاۋەلسىز تۇڭعىش پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ ومىردەن وزىپ، ونىڭ ورنىنا كەلىپ جاتقان جاڭا باسشىلىققا وسى ەل تۇرعىندارى جانە شەتەلدەگى وزبەك وپپوزيتسياسىنىڭ كوزقاراسى نەگىزىندە وزبەكستاننىڭ بولاشاعى تۋرالى ءتۇرلى بولجامدار ايتىلۋدا.

وزبەك مەملەكەتى ەكونوميكاسىنىڭ دامۋ ماسەلەسىنە، ەلدىڭ التىن قورىنىڭ كەلەشەگىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرەتىن ساراپتامالار جاسالا باستادى. ارينە، رەسمي تاشكەنت بۇل ماسەلەگە وراي قازىرشە بەلگىلى ءبىر مالىمدەمە جاساي قويعان جوق، ءبىراق سىرتتاي جاسالىپ جاتقان بولجامدارعا قۇلاق قويساق - وزبەك ەلىنىڭ التىن قورىنا بايلانىستى جاقىن ارادا نە بولاشاقتا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قيىندىقتار تۋۋى مۇمكىن ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.

ت م د ايماعىندا التىن ءوندىرىسى جونىنەن تەك رەسەيدى العا سالاتىن وزبەكستان بۇل باعالى مەتالدى ءوندىرۋدى جىلىنا 120 تونناعا جەتكىزۋدى كوزدەسە دە وتكەن جىلى، ا ق ش گەولوگيالىق قىزمەتىنىڭ ەسەبى بويىنشا، 105 توننا التىن وندىرگەن. «قالايدا جىلىنا 100 توننادان كەم ەمەس ساپالى التىن ءوندىرىپ وتىرعان وزبەكستان بۇل سالادان جىل سايىن 4 ميلليارد دوللار شاماسىندا تابىس تاۋىپ وتىر»، - دەيدى شۆەيتساريادا تۇراتىن وزبەك ديسسيدەنتى، ەكونوميست اليشەر تاكسانوۆ.

دەگەنمەن، سالىستىرمالى تۇردە الىپ قاراعاندا ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ەلدەردىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنىڭ ىشىندە قۇنى تومەندەۋ بولىپ تۇرعان وزبەك ۆاليۋتاسى - سۋمنىڭ قۇنى قانداي كۋرسپەن (قارا بازار، رەسمي، بيرجا، كليرينگ) بەلگىلەنىپ وتىرعانىن ءبىلۋ قيىن، شاماسى بۇل ەلدە ءوندىرىلىپ جاتقان قىمبات باعالى مەتالدىڭ سۋمدى ينفلياتسيادان قۇتقارۋعا پايداسى وتە از تيەتىن سەكىلدى.

جالپى مول ءوندىرىلىپ جاتقان وزبەك التىنى مەن ولاردىڭ ءالسىز ۇلتتىق ۆاليۋتاسى توڭىرەگىندە تۇسىنىكسىز جاعداي بارشىلىق. بۇنى قاراپايىم حالىق تۇگىلى ەكونوميست مامانداردىڭ ءوزى ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە قينالادى. سەبەبى وزبەك ەلىندە بۇل تاراپتاعى ىستەر اسا ساقتىقپەن جۇرگىزىلەتىنى سونداي، ۇلتتىق بايلىقتىڭ كەپىلدىگىندەي التىننىڭ سىرتقا قاشان، قالاي جانە قانشا مولشەردە شىعارىلىپ جاتقانىنان جۇرت مۇلدە حابارسىز. سولاي دا بولسا، بۇل ماسەلەگە قاتىستى شەتەلدىك اقپارات كوزدەرىنەن وقتا- تەكتە بەرىلىپ قالاتىن مالىمەتتەرگە كوز جۇگىرتە وتىرىپ، كەيبىر دەرەكتەردى بىلۋگە بولادى. مىسالى، 2014 -جىلدىڭ تامىزىندا شۆەيتساريا كەدەنى تاراتقان ءبىر اقپاراتتا بۇل ەلدىڭ وزبەكستاننان 21 توننا التىن ساتىپ العانى تۋرالى ايتىلعان. بۇل اسىل مەتالدىڭ قۇنى - 800 ميلليون شۆەد فرانكىنە تەڭ.

ءبىراق ونىڭ وزبەك ەلىنە پايداسى قانشالىقتى؟ ساراپشى ماماندار ول جايىندا نەگاتيۆتى بولجام عانا جاساي الادى. ياعني، 21 توننا التىن بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ شۆەيتسارياداعى ەسەپشوتىنا اقشاعا اينالىپ ءتۇسۋى ىقتيمال ەكەنى جونىندە ايتادى. سونداي-اق ول اقشانى كىم يەلەنىپ، كىمگە جۇمساۋ قۇقىعى بەرىلگەنى دە بەلگىسىز. دەمەك، وزبەكستان التىن قورىنىڭ ءبىر بولىگىن شەتەلدە ساقتاۋدا، الايدا ونىڭ مەملەكەتتىڭ تولەم قابىلەتىنە، ۇلتتىق ۆاليۋتانى نىعايتۋعا قانشالىقتى سەبى ءتيىپ جاتقانى تاعى بەلگىسىز.

تۋراسىن ايتساق، شۆەيتسارياعا كەتكەن التىن جەكە ادامنىڭ ەسەپشوتىنا راسىمدەلۋى مۇمكىن دەسەك تە، ونداي ءىستى ەلدىڭ پارلامەنتى بەكىتىپ، ورتالىق بانكىنىڭ قولداۋىمەن جۇزەگە اساتىن ءىس كورىنەدى. جانە ول ارنايى ءبىر زاڭدى تۇلعانىڭ اتىنا تىركەلىپ، التىن ىشكى نارىقتا ساتىلادى دا پايداسى الگىندەي جەكە شوتقا ءتۇسۋى ءتيىس ەكەن. ءبىراق وزبەكتىڭ التىن قورىن پايدالانۋ ۇردىسىندە جاريالىلىق جوقتىعى سەبەپتى شەتكە كەتكەن التىننىڭ تاعدىرى باياعىشا جۇمباق كۇيىندە قالىپ وتىر.

جالپى وزبەك التىنىنىڭ سىرتقا شىعارىلۋى ءبىر بۇل ەمەس. بۇرىنىراقتا «كوممەرسانت» گازەتىندە شىققان ءبىر ماقالادا يسلام كاريموۆتىڭ باتىس ەلدەرىنە جاساعان ساپارىنىڭ بىرىندە ول وزىمەن بىرگە «بولاشاق ينۆەستيتسيالاردىڭ كەپىلدىگى رەتىندە بىرنەشە شابادان» الا بارعانى تۋرالى ايتىلعان- دى. ول، ارينە بەكەر ەمەس. 1995 -جىلى كاريموۆ وزبەكستانعا شەتەلدىك ينۆەستورلاردى شاقىرىپ، ولاردىڭ بەلسەندىلىگىن باعالاۋدىڭ كەپىلدىگى رەتىندە 100 توننا وزبەكستان التىنىن باتىس ەلدەرىنىڭ بانكىنە سالىپ، ساقتاپ جاتقانىن اشىق ايتقان ەدى. بۇل ونىڭ «شەتەلدىك بىرلەستىكتەر بانكروتقا ۇشىراعان جاعدايدا ولاردىڭ جوعالتقان اقشالارىن قايتارۋدىڭ كەپىلدىگى بار» دەپ سەندىرگەنى ەدى. سوندىقتان وزبەك ەلىنىڭ باسشىسىنىڭ سوزىنە سەنىپ ىسكە كىرىسكەنOxus, « زاراۆشان- نيۋمورت» سەكىلدى كوپتەگەن شەتەلدىك كاسىپورىندار ۇزاماي داعدارىسقا ۇشىراعاندا ۋادە ەتىلگەن قاراجاتتار قايتارىلماي، ولار ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولعان-دى.

ولارعا التىن قورىنان كوك تيىن دا تولەنبەگەن. وسىلايشا «ينۆەستيتسيانىڭ كەپىلدىگى» دەگەن سىلتاۋمەن وزبەكستاننان سىرتقا شىعارىلعان التىن قولدى بولعان، ونى كىم جۇمسادى، نەگە جۇمسادى؟ ەشكىم بىلمەيدى. كەلەشەكتە وزبەك ەلىنىڭ جاڭا باسشىلىعى ەلدىڭ ءال- اۋقاتىن كوتەرۋ ءۇشىن قاراجات ىزدەگەندە وتە كۇدىكتى سحەمامەن جاسالعان «شەتەلدە ساقتالىپ تۇرعان التىن قور» ءىزىن تاپتىرماۋى مۇمكىن.

سوڭعى كەزدە وسىنداي تۇيىتكىلدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە وزبەكستاننىڭ قايتىس بولعان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆتىڭ ۇلكەن قىزى گۇلنارا كاريموۆاعا ءتيىستى، شۆەيتسارياداعى بانكتەردە بۇعاتتالعان ءبىر ميلليارد دوللار اقشا جايىندا كوپ ايتىلىپ ءجۇر. باتىس ەلدەرى بۇل اقشالاردى قايتارماۋى مۇمكىن. نەگە دەسەڭىز، ول بايلىقتى بيلىك باسىنداعىلار يەلەنىپ كەتەدى دەپ ويلايدى. سوندا ونى كىمگە قايتارۋ كەرەك؟ گۇلنارانىڭ قارسىلاستارىنىڭ اقشاعا يەلىك ەتۋگە قۇقىعى جوق. سول ءۇشىن قازىرشە ول شۆەيتساريانىڭ اقشا اينالىمىنا قوسىلىپ، سول ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا پايدا اكەلىپ جاتىر. سوندىقتان شۆەيتساريا اتالعان قاراجاتتان باس تارتپايدى. ونىڭ شيەلەنىسىپ كەتكەنى سونشا، كەلەشەكتە وزبەكستان بيلىگىنە دەموكراتيالىق كۇشتەر كەلگەننىڭ وزىندە الگىندەي شەتكە كەتكەن بايلىقتى ەلگە قايتارۋ وتە قيىنعا سوعاتىن ءتۇرى بار.

 P. S. قازاقستان مەن وزبەكستاندى تاريحي تەكتىك جاعىنان الساڭىز دا، مادەني، تىلدىك، ايماقتىق جاعىنان قاراساڭىزدا - و باستان باۋىرلاس ەل.

ەكەۋى دە ورتالىق ازياداعى ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا قۋاتتى مەملەكەتتەر. ەكى مەملەكەت تە كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان كەزدە ماسكەۋدەگى جوعارى بيلىك الدىندا ءبىر- ءبىرىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاسقان تاتۋ تۋىستىق ءپرينتسيپىن ۇستاندى. سول ىقپالداستىق ناتيجەسىندە وزبەك ەلىندە قىزىلقۇم قويناۋىندا جىلىنا ورتاشا 60-70 توننا التىن وندىرەتىن «كىزىلكۋمزولوتو» الىپ ونەركاسىبى مەن ناۋايى، زارافشان، ءۇشقۇدىق قالالارى بوي كوتەرگەن- ءدى.

احمەت جۇماعالي ۇلى، "تۇركىستان"