جالعان تىركەۋگە جازا قاتايادى
«اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار تۋرالى» كودەكستىڭ قازىرگى قولدانىستاعى 492-بابى بويىنشا ازاماتتىق تۇلعالارعا سالىناتىن ايىپپۇلداردىڭ كولەمى بار- جوعى 5, 10 جانە 15 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتى (10605 تەڭگە، 212010 تەڭگە جانە 31815 تەڭگە) قۇرايدى. قازىرگى كەزدە ماجىلىستە تالقىلانىپ جاتقان «ق ر- نىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەكسترەميزم جانە تەرروريزمگە قارسى ءىس- قيمىل ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن جاساۋشىلار وسى ايىپپۇلداردىڭ كولەمىن 15 تەن 20 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە دەيىن ۇلعايتۋدى ۇسىندى. سونىمەن قاتار، باسپانادا تىركەۋسىز جانە ءتولقۇجاتسىز تۇرۋ مەرزىمىن 3 تەن 1 ايعا دەيىن قىسقارتۋ ۇسىنىلدى. ايتا كەتەلىك، قازىرگى قولدانىستاعى «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار تۋرالى» كودەكستىڭ 492- بابىنىڭ 1- تارماعى بويىنشا، پاتەردى جالعا الىپ، 10 كۇننەن 3 ايعا دەيىن تىركەۋسىز تۇرعان ازاماتتارعا ەسكەرتۋ جاسالادى.
بۇعان قوسا، جاڭا زاڭدا اتالعان كودەكسكە تاعى جاڭا ەكى تۇزەتۋ ەنگىزىلدى. ماسەلەن، تىركەۋسىز جانە ءتولقۇجاتسىز تۇرعان ۇيلەردىڭ، عيماراتتاردىڭ، بولمە- جايلاردىڭ يەلەرىنە اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىك بەلگىلەنىپ، سونىڭ ىشىندە ازاماتتىق تۇلعالارعا 10 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش، شاعىن كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى مەن كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا - 15 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش، ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە - 25 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش، ءىرى بيزنەس سۋبەكتىلەرىنە - 50 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش كولەمىندە ايىپپۇلدار سالىنادى. اتالعان زاڭبۇزۋشىلىقتار قايتالانعان جاعدايدا ايىپپۇلدار كولەمى ەكى ەسەگە دەيىن ۇلعايادى. اتاپ ايتارلىعى، تۇرعىن جايلاردى جالعا بەرۋشىلەردىڭ اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىگىن بەلگىلەۋ ولاردىڭ ساۋاتتىلىعىن ارتتىرادى. مۇنداي جاڭاشىلدىق «رەزەڭكە پاتەرلەر» ماسەلەسىن وڭ شەشىپ قانا قويماي، ازاماتتاردىڭ تىركەۋسىز جانە ءتولقۇجاتسىز تۇرۋىنا توسقاۋىل قويادى.
سونىمەن قاتار، زاڭ جوباسىن دايىنداۋشىلار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقتىڭ كوشى- قونى سالاسىنداعى زاڭناماسىن بۇزىپ، شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامداردى قابىلدايتىن ازاماتتىق جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ايىپپۇلداردى ءوسىرۋ جولىمەن قاتايتۋدى ۇسىنىپ وتىر. مىسالى، «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار تۋرالى» كودەكستىڭ 518-بابىنىڭ 1-تارماعى بويىنشا، ازاماتتىق تۇلعالارعا سالىناتىن ايىپپۇلدار كولەمىن - 5 تەن 15 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە، لاۋازىمدى تۇلعالارعا، شاعىن كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە نەمەسە كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا - 10 نان 30 ا ە ك- كە، ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە - 15 تەن 40 ا ە ك- كە، ءىرى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە 20 دان 60 ا ە ك- كە دەيىن ۇلعايتۋ ۇسىنىلعان. وسى باپتىڭ 5^- ء^ىنشى تارماعىندا تيىسىنشە ازاماتتىق تۇلعالارعا - 15 تەن 50 ا ە ك- كە، لاۋازىمدى تۇلعا، شاعىن كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە 25 تەن 100 ا ە ك- كە، ورتا كاسىپكەرلىككە 30 دان 150 ا ە ك- كە، ءىرى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە 45 تەن 300 ا ە ك- كە دەيىن ايىپپۇلداردى ءوسىرۋ تۋرالى ايتىلعان. اتاپ ايتارلىعى، قازىرگى قولدانىستاعى وسى باپ بويىنشا سالىناتىن ايىپپۇلدار زاڭ بۇزۋشىلارعا ەشقانداي اسەر ەتپەيدى. كەرىسىنشە زاڭسىز ميگراتسيا ارنالارىن ۇيىمداستىرۋدان تۇسەتىن تابىستىڭ كولەمى ايىپپۇلداردان اناعۇرلىم كوبىرەك.
تالقىلانىپ جاتقان زاڭ جوباسى اياسىندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى تاعى ەكى زاڭعا - قىلمىستىق كودەكسكە جانە قىلمىستىق- اتقارۋشىلىق كودەكسكە تۇزەتۋلەر ەنگىزدى. بىرىنشىدەن، قىلمىستىق كودەكستىڭ 51 -بابى «شەتەلدىكتەر نەمەسە ازاماتتىعى جوق تۇلعالار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنان ماجبۇرلەپ شىعارىلادى جانە ولارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنا 5 -جىلعا دەيىن كىرۋگە تىيىم سالىنادى» دەگەن تۇزەتۋمەن تولىقتىرىلدى. ەكىنشىدەن، قىلمىستىق- اتقارۋشىلىق كودەكستە جازاسىن وتەگەن شەتەلدىكتەردى ەلدەن شىعارۋ تەتىگىن رەتتەۋ ماسەلەسى ۇسىنىلعان. اتاپ ايتقاندا، ەلدەن قۋىلاتىن يمميگرانت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىنا دەيىن ەل ۇكىمەتى بەكىتكەن تارتىپپەن شىعارىلادى جانە وعان 5 جىلعا دەيىن قازاقستانعا كىرۋگە تىيىم سالىنادى (قىلمىستىق- اتقارۋشىلىق كودەكستىڭ 70- بابى).
ەل ىشىندەگى كوشى- قون اعىنىن باقىلاۋ جونىندەگى حالىقارالىق تاجىريبەگە ۇڭىلەتىن بولساق، الەمنىڭ ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگىندە تىركەۋ ينستيتۋتى بارىن كورەمىز. مەملەكەت وسى ينستيۋتتىڭ كومەگىمەن ميگراتسيالىق اعىنداردى باقىلاي الادى. تىركەۋ ينستيتۋتىنىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى ازاماتتاردىڭ تىركەۋگە الۋ مەن ەل ىشىندەگى قوزعالىسىن باقىلاۋ بولىپ تابىلادى. مىسالى، ازەربايجاندا ازاماتتاردى تىركەۋ حابارلامالىق سيپاتقا يە. ءار ازامات ءوزىنىڭ جاڭا تۇراعى تۋرالى 10 كۇن ىشىندە مەملەكەتتىك ورگاندارعا حابارلاما جىبەرۋى ءتيىس. ال ەلگە 60 كۇننەن اساتىن ۋاقىتقا كەلگەن شەتەلدىكتەر ءۇش كۇن ىشىندە حابارلاما جىبەرەدى. ەگەر ازامات 60 تان اساتىن كۇنگە كەلگەن بولسا، ول تىركەۋگە تۇراتىن جەرگە جەتى جۇمىس كۇنىندە تىركەلەدى. مەملەكەتتىك كوشى- قون قىزمەتى تىركەۋدى «ءبىر تەرەزە» قاعيداتىمەن ىسكە اسىرادى.
تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا مىندەتتى تىركەلۋدىڭ حابارلامالىق جۇيەسى بەلارۋستا دا بار. ايتارلىعى، بۇل ەلدە كەلگەن جەرى بويىنشا مىندەتتى ەمەس تىركەۋ (1 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە كەلگەن جاعدايدا) جۇيەسى دە جۇمىس ىستەيدى. تىركەۋ ءتارتىبىن بۇزعان ازاماتتارعا الدىمەن ەسكەرتۋ جاسالادى، زاڭ بۇزۋشىلىق قايتالانسا - ايىپپۇل سالىنادى. شەتەلدىكتەر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە، ىشكى ىستەر بولىمىندە جانە تىركەۋگە قۇقىعى بار قوناق ۇيلەردە بەس جۇمىس كۇنى ىشىندە تىركەلۋگە مىندەتتەلگەن. گرۋزيادا دا ازاماتتاردى تۇراتىن جەرىنە تىركەۋ حابارلامالىق نەگىزدە ىسكە اسىرىلادى. الايدا، تىركەلۋ ءۇشىن ءتولقۇجات نەمەسە جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجات قاجەت.
گەرمانيانىڭ تاجىريبەسى تىپتەن بولەك. ەل ىشىندە باسقا جەرگە قونىس اۋداراتىندار جەتى كۇن ىشىندە تىركەلۋگە مىندەتتەلگەن. ولارعا سول اۋداننىڭ تۇرعىندارىن تىركەيتىن مەكەمە قىزمەت كورسەتەدى. مۇنداي شارا بەلگىلى ءبىر جەردەگى تۇرعىنداردىڭ دالمە- ءدال سانىن بىلۋگە، سونداي- اق تابىس سالىعىن بولۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. گەرمانيادا تابىس سالىعىنىڭ قوماقتى بولىگى الگى تابىس تابۋشى تىركەلگەن ەلدى- مەكەننىڭ بيۋدجەتىنە تۇسەدى. ال جىلدىڭ سوڭىندا تىركەۋگە سايكەس، ءاربىر تۇرعىنعا تابىس سالىعىن تولەيتىن كارتا ۇلەستىرىلەدى. وسى سەبەپتەن ازاماتتاردى تىركەۋ ۇدەرىسىنە جەرگىلىكتى بيلىك ەرەكشە باقىلاۋ ورناتقان. تىركەۋمەن ءبىر مەزگىلدە ءار ازاماتتىڭ مەكەن- جايى جالپى مالىمەتتەر بازاسىنا ەنگىزىلەدى. وسى بازاداعى مالىمەتتەردىڭ كومەگىمەن مەملەكەتتىك ورگاندار كوشى- قون سالاسىنداعى بارلىق ماسەلەلەردى ءبىلىپ، دەر كەزىندە شەشەدى.
وزبەكستاندا دا ءتولقۇجات جۇيەسى مەن ازاماتتاردى تىركەۋ جۇيەسى جۇمىس ىستەيدى. اتاپ ايتارلىعى، سوناۋ 1990 -جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ، تاشكەنت قالاسىندا باسقا قالالاردان كەلگەن ازاماتتاردى تىركەۋگە تىيىم سالىنعان. كوشى- قون اعىندارىن باقىلاۋ سالاسىنداعى ا ق ش پەن ۇلى بريتانيانىڭ تاجىريبەسى ءبىر- بىرىنە قاتتى ۇقسايدى. مىسالى، ا ق ش- تا ازاماتتاردى تىركەۋ ينستيتۋتى دەگەن جوق. ءبىراق شەتەلدىك ازاماتتاردى ەسەپكە الۋ ءتارتىبى ەنگىزىلگەن. مەملەكەتتىك ورگاندار امەريكالىقتاردىڭ ەل اۋماعىنداعى قوزعالىسىن مەديتسينالىق پوليستەردىڭ، بانك كارتالارىنىڭ، سالىق تولەيتىن قۇجاتتارىنىڭ جانە سايلاۋشىشىلار ءتىزىمى بويىنشا باقىلاپ وتىرادى. وسىنىڭ نەگىزىندە مەملەكەت ازاماتتاردىڭ ءبىر شتاتتان ەكىنشى شتاتقا قونىس اۋدارۋىنىڭ ستاتيستيكاسىن جۇرگىزەدى. تۋرا وسىعان ۇقساس تاجىريبە ۇلى بريتانيادا بار.
