دوس كوشىم: ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە دامۋىمىزعا ەكى ۇلكەن توپ كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر
سوندا ورايى كەلگەندە سۇحباتقا تارتىپ، مەملەكەتتىك ءتىل احۋالى جونىندە بىرنەشە ساۋال قويۋعا مۇمكىندىك الدىق.
- باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى ءبورلى، زەلەنوۆ، تەرەكتى اۋداندارىندا جانە ورال قالاسىندا ورىس ءتىلدى اۋديتوريامەن بىرنەشە كەزدەسۋ وتكىزدىڭىز. جالپى جوبا ماقساتى نە؟ تارقاتىپ ايتساڭىز.
- تاۋەلسىزدىك العالى قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس. ءبىر تاڭقالارلىعى، ورىس ءتىلدى قاۋىم وسى ماسەلەدەن تىس قالىپ جاتادى. مەملەكەتتىك ءتىل، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، تۇعىرىنا قوناتىنى ايدان انىق. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ورىس ءتىلدى اۋديتورياعا وسىنى ءتۇسىندىرۋ، ويلاندىرۋ. ولار 27 جىل ىشىندە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە نەگە قۇلشىنىس بىلدىرمەدى؟ الدە مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ جەتپەي جاتىر ما؟ قانداي ۇسىنىستار بار؟ مىنە، ولار بۇل ماسەلە جايىندا ويلانعىسى كەلمەيدى. كوز جۇما قارايدى. ەڭ بولماسا، مۇنداي بەيجايلىق ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىنا ەلەۋلى اسەر ەتەتىنىن ءبىلۋى قاجەت قوي. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقتاردىڭ سانى 70 پايىزعا جەتتى. قازاق ءتىلدى كونتەنت كوبەيۋدە. سوندىقتان ورىس ءتىلدى ازاماتتار الدىندا قوس تىلدىلىكتىڭ قوعامدا مەرەيى ۇستەم بولا بەرمەيتىنىن ايتۋدى ماقسات تۇتتىق.
بۇل جوبانى، الدىمەن، بىرنەشە جىل بۇرىن «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسى ءوز قارجىسىنا قولىنا الدى. كەيىن قازاق حالقى اسسامبلەياسى قولدادى. قازىرگى ۋاقىتتا ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تىلدەردى دامىتۋ جانە قوعامدىق- ساياسي كوميتەتىنىڭ قارجىلاندىرۋىمەن ءۇش جىلدىق ستارتەگيالىق جوبا ەسەبىندە جۇزەگە اسۋدا. ەلىمىزدىڭ ورىس ءتىلدى ايماقتارىندا 2014 -جىلدان بەرى جالپى سانى سەكسەننەن استام ءىس- شارالار (دوڭگەلەك ۇستەلدەر، كەزدەسۋ- سەمينارلار) ۇيىمداستىرىلدى. مەنىڭ ويىمشا، مۇنىڭ ءبارى ءالى جەتكىلىكسىز سەكىلدى. سەبەبى وسى ماسەلەنى ءاربىر ورىس ءتىلدى ازاماتتىڭ الدىنا قويىپ، وعان وي سالعىم كەلەدى.
- ءبىزدىڭ وبلىستاعى اۋديتوريا قانداي؟ سالىستىرمالى تۇردە قانداي وي ءتۇيدىڭىز؟
- باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا مەملەكەتتىك ءتىل توڭىرەگىندە ايتارلىقتاي ماسەلە كورىپ وتىرعانىم جوق. تۇرعىندارىنىڭ كوبى ورىس ءتىلدى بولىپ ەسەپتەلەتىن اۋدانداردا وتكەن كەزدەسۋدە كوبىنە ارالاس اۋديتوريا بولدى. ۇشتەن ءبىرى - تازا ورىس تىلدىلەر دەپ العاننىڭ وزىندە، باسقاسى - قوس ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەندەر ەكەنى انىق. قايتا وسى وڭىردە قازاق ءتىلدى ورتا باسىم سەكىلدى. قازاق ءتىلىن مەڭگەرەم دەگەندەر ءۇشىن كۇندەلىكتى سويلەسەتىن، پىكىر الماساتىن قاۋىم بار. ال قوستاناي، پاۆلودار وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى قازاقشا تىلدەسەتىن ورتا جوقتىعىن العا تارتادى. ول ايماقتاردا، وكىنىشكە وراي، قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءورىستىلدى بولىپ كەتكەن... نەگىزىندە ورال قالاسىندا سوڭعى ۋاقىتتا وڭ وزگەرىستەر، ماسەلەن، جاستاردىڭ كوبى قازاقشا سويلەسەتىنى بايقالادى. ءبىراق كوشە جانە دۇكەن اتاۋلارىنان ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالى بار ەكەنىن جاسىرۋعا بولمايدى. دەمەك، بۇل جاقتا قازاق ءتىلىن بىلە وتىرىپ، ورىس تىلىندە سويلەۋ قالىپتى ادەتكە، سانگە اينالىپ كەتكەن.
- مەملەكەتتىك ءتىل توڭىرەگىندەگى تۇيىتكىلدەردى شەشۋ ءۇشىن قانداي شارالاردى قولعا الۋ كەرەك؟
- ءار ايماقتا بولعان كەزدەسۋلەردە حالىق تاراپىنان ءتۇرلى ۇسىنىس- پىكىرلەر ايتىلىپ جاتادى. ولاردى ساراپتاپ مينيسترلىككە جولداپ وتىرمىز. بارلىق سالادا قازاق ءتىلىن دامىتۋ تەتىكتەرىن رەتتەۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى - جاڭا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلداۋ. قۇقىقتىق مەملەكەتتە بارلىق ماسەلە زاڭ اياسىندا شەشىلۋى ءتيىس. وسى ۋاقىتقا دەيىن پوستكەڭەستىك ەلدەر بۇل باعىتتا ءبىر ەمەس، بىرنەشە زاڭ شىعاردى. ماسەلەن، لاتۆيا 1989 -جىلى شىعارعان «مەملەكەتتىك ءتىل» تۋرالى زاڭىن، قوعامداعى تىلدىك جاعدايدىڭ وزگەرگەنىن ەسكەرىپ، 2004 جانە 2015 -جىلدارى قايتا قابىلدادى. ءار بەس- ون جىلدا تىلدىك جانە ساياسي احۋال، دەموگرافيا ەسەبى وزگەرىپ وتىراتىنى ءمالىم. زاڭ قوعامنان قالىپ قويماي، ونى جەتەلەۋشى، دامىتۋشى كۇشكە اينالۋى ءتيىس. ال قازاقستان كەڭەس وكىمەت كەزىندە قابىلدانعان، قوعامداعى قوس تىلدىلىكتى دامىتاتىن، ساقتايتىن 1989 -جىلعى «ءتىل تۋرالى» زاڭىمەن ءالى وتىر. ونىمەن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جولىن اشا المايمىز، دامىتا المايمىز، قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى ورناتا المايمىز، ورىس تىلدىلەردىڭ قازاقشا سويلەۋگە قۇلىقسىز بولىپ كەلە جاتقانىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى سەبەبى دە سول.
ءبىزدىڭ قوعامداعى ورىس ءتىلدى ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى تارىلعان سايىن، جەلكەنىنەن ايىرىلعان كەمە سەكىلدى كۇي كەشەتىندەي سەزىنەدى. كەڭەس وداعىنان ءبولىنىپ شىققان ەلدەردى قاراساق، لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيا مەملەكەتتەرىندە ۇلتتىق ءتىل - مەملەكەتتىڭ ءتىلى - ورىس ءتىلىن قولدانىستان ىعىستىرىپ شىعاردى. پريبالتيكا ەلدەرى مەن گرۋزيا مەملەكەتى 1991 -جىلى-اق وقۋ جۇيەسىنەن ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىن شىعارىپ تاستادى. تەك قانا قازاقتار مەن قىرعىزداردا عانا قوس تىلدىلىك ساقتالعان. قىرعىزداردىڭ جاعدايى بىزبەن سالىستىرعاندا الدەقايدا ءتاۋىر. ءبىز - ەڭ كوپ ورىستانىپ كەتكەن ەلمىز. ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە دامۋىمىزعا ەكى ۇلكەن توپ كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. ولاردىڭ ءبىرى - بيلىك باسىندا وتىرعان ءورىستىلدى شەنەۋنىكتەر بولسا، ەكىنشىسى - ورىس مادەنيەتىمەن سۋسىنداعان ءوزىمىزدىڭ قازاقتارىمىز.
- مەملەكەتتىك ورگاندار قازاق تىلىندە قۇجات جۇرگىزۋگە ءبىرتۇتاس بەت بۇرا قويعان جوق قوي...
- قۇجات اينالىمىندا قوس تىلدىلىكتىڭ ساقتالىپ وتىرعانى راس. بۇنى جويۋدىڭ راديكالدى ءتاسىلى - اۋدارماشىلار ينستيتۋتىن تۇبەگەيلى توقتاتۋىمىز كەرەك. كەزىندە بۇل جايىندا ماسەلە كوتەرىلگەننەن كەيىن مەملەكەتتىك ورگانداردا مۇنداي مامانداردى باسقا لاۋازىممەن جۇمىسقا ورنالاستىراتىن بولدى. ماسەلەن، قازاق ءتىلىن وقىتاتىن ۇيىرمە جەتەكشىسى قىپ تاعايىنداۋى مۇمكىن. جيىرما جەتى جىل وتكەندە كەز كەلگەن مەملەكەتتىك ورگاندا اۋدارماشى ۇستاپ وتىرۋ دەگەن ماسقارا عوي. نەگە مەنىڭ قالتامنان تولەنگەن سالىققا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن باسشى اۋدارماشى جالداۋى ءتيىس؟ بۇل - نونسەنس.
ق ر «ءتىل تۋرالى» زاڭىندا «مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە جانە ءوزىن- ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى، رەسمي ءتىل ەسەبىندە، قازاق تىلىمەن قاتار قولدانىلادى» دەگەن باپ بار. بۇل - قازاق ءتىلىن جەتە بىلمەيتىن ازاماتتارعا بەرىلگەن مۇمكىندىك. ماسەلەن، قازاق تىلىندە تۇسكەن وتىنىشكە قازاقشا، ورىس تىلىندەگىسىنە ورىسشا جاۋاپ جازىلۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، بۇل باپتى مەملەكەتتىڭ شەنەۋىنكتەرى قوس ءتىلدى كەڭىستىكتى ساقتاۋ ماقساتىندا پايدالانىپ وتىر. سوكراتتىڭ ء«وزى شىعارعان زاڭىن ۇستانباعان مەملەكەتتىڭ بولاشاعى جوق» دەگەن تاماشا ءسوزى بار. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ وڭتايلى تەتىكتەرىن قاراستىرعانىمىز ءجون. مۇمكىن، تىلدىك جاعدايلارىنا قاراپ، قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان، ماڭعىستاۋ سياقتى وبلىستاردى تولىقتاي مەملەكەتتىك تىلدە جۇمىس ىستەۋگە كوشىرىپ، قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان سياقتى وبلىستارعا بەلگىلى ءبىر مەرزىم تاعايىنداۋ قاجەت بولار... سەبەبى الدىن الا ۇلگىسىن كورسەتكەن ءجون.
- جاستاردى تاربيەسىنە قازىر قانشالىقتى كوڭىل بولىنۋدە؟
- مەملەكەت، اشىعىن ايتۋ كەرەك، ۇلتتىق يدەولوگيا ءۇشىن جۇمىس جاساپ جاتقان جوق. وسى جىلداردىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىن ءبىلۋدىڭ مىندەت ەكەنىن ءاربىر جاستىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ ءارى سونى ءىس جۇزىندە كورسەتۋى كەرەك ەدى. قۇجاتتىڭ قازاقشاسىن ىسىرىپ، ورىسشاسىن وقىپ وتىرعان مەملەكەتتىك مەكەمەلەر قانداي مەملەكەتتىك يدەولوگيا جۇرگىزەدى؟! پارلامەنتتە وتىرعان دەپۋتاتتارىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرى قازاق ءتىلىن بىلمەسە، جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر، مينيسترلەر مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەنىنە ىڭعايسىزدانباسا، بۇعان نە ايتامىز؟! وسىنى شەتەلدەگى ارىپتەستەرىم ەستىگەندە ەرەكشە تاڭ قالادى، ءتىپتى سەنبەيدى. ەگەمەن ەلمىز دەپ كەۋدە قاققانمەن، بىزدە ۇلتتىق دامۋ باعىتىنداعى يدەولوگيا مۇلدەم جوق. سونىقتان بولۋى كەرەك، پاراساتتى ۇلتتىق نامىس پەنەن ۇلتتىق رۋحتىڭ ءوسۋى توقتاپ قالدى. توقسانىنشى جىلدارى تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ ءۇشىن جاستار كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. جەلتوقسان وقيعاسىندا دا الاڭعا ستۋدەنتتەر، قۇرىلىسشى جاستار شىقتى عوي. قازىر بيلىك ورنىندا وتىرعانداردىڭ بىردە- ءبىرى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستى دەپ ايتا المايمىن. سوندىقتان كەيىنگى تولقىنعا ۇلكەن ءۇمىت ارتامىز.
- ءۇش جىلدان كەيىن جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى جارىتىلىستانۋ باعىتىنداعى ءبىرقاتار ءپاندى اعىلشىن تىلىندە وقىتا باستايدى. بۇل رەفورمانىڭ قاۋىپتى ەكەنىن ايتىپ، قوعامدا دابىل كوتەرىپ جاتقاندار كوپ.
- كەز كەلگەن مەملەكەت ون ەكى جاسقا دەيىن ورتا ءبىلىمدى انا تىلىندە بەرەدى. ءبىزدىڭ ەلدەگى وقىتۋ جۇيەسىنە بۇل رەفورمانىڭ ەنگىزۋ جايى كوڭىل كونشىتپەيدى. بىرىنشىدەن، ءمۇعالىم كۇردەلى پاندەردى شەت تىلىندە بەرە الا ما؟ ەكىنشىدەن، سىنىپتاعى بارلىق وقۋشى سول ءپاندى تۇگەلدەي ۇعا الا ما؟ ەكەۋىنە دە مەن «جوق» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. ۇشىنشىدەن، نەلىكتەن «دۇنيەجۇزى تاريحى» ءپانى ورىس تىلىندە وقىتىلۋ كەرەك؟ كىم قانداي ءۋاج ايتا الادى؟ جيىرما جەتى جىل بويى ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردەگى وقۋشىلارعا ون جىل «قازاق ءتىلىن» وقىتىپ، قازاق تىلىندە حالىڭدى سۇراۋعا ۇيرەتە الماي جۇرگەن ءبىلىم مينيسترلىگى اعىلشىن تىلىندە ساباق بەرىپ، بالالاردىڭ جەتەسىنە بىردەمە جەتكىزەدى دەگەنگە سەنگىم كەلمەيدى. ەڭ بولماسا، قازاق ءتىلىن ۇيرەتە المايتىن مۇعالىمدەرگە مەن بالامدى قالاي سەنىپ تاپسىرامىن؟! سۇراق كوپ، جاۋاپ جوق. مەن كوپ ءتىل بىلۋگە قارسى ەمەسپىن. قاجەتتىلىك تۋىنداسا، ادام ءوزى- اق شەت ءتىلىن ۇيرەنىپ الادى.
- قازىرگى كەزدە اعىلشىن ءتىلىنىڭ عىلىمداعى ورنى زور ەكەنىن ايتىپ جاتىر. وعان داۋلاسپايمىز. دەيتۇرعانمەن قازاق ءتىلى عىلىم ءتىلى بولۋعا قاۋقارسىز با؟
- كەزىندە «الاش» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ بولاشاقتا قازاق مەملەكەتى ورنىعاتىنىن ايتىپ، ۇلت زيالىلارىنا ءتۇرلى سالادا قازاق تىلىندە ەڭبەك جازۋدى تاپسىرىپتى. احمەت بايتۇرسىنوۆ «ادەبيەت تانىتقىش» ەڭبەگىن شىعارىپ، بۇكىل ادەبيەت تەورياسىن قازاق تىلىنە جاتىق ەتىپ اۋدارىپ بەردى. ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «پەداگوگيكاسى» ءالى كۇنگە تاڭ قالدىرسا، حالەل دوسمۇحاممەد ۇلىنىڭ مەديتسينا سالاسىنا قاتىستى ءبىرقاتار ماسەلەلەردى قوزعادى. ال جيىرما ەكى جاسار قانىش ساتبايەۆ 800 بەت «الگەبرا» وقۋلىعىن جازدى. فيزيكا- ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ينستيتۋتتا بىرگە ىستەگەن ارىپتەسىم باعدات قوسانوۆ سول ەڭبەكتى لاتىن تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارا وتىرىپ، بۇنداي تاماشا ەڭبەكتى ەش جەردە كەزدەستىرمەگەنىن ايتىپ، تاڭ قالعانى ەسىمدە.. الاش زيالىلارى ءار عىلىم نەگىزى قازاق تىلىندە دامىتۋ قاجەت ەكەنىن، سوندا عانا ونىڭ ۇرپاق ساناسىنا قونىمدى بولاتىنىن سول كەزدە- اق بىلگەن... 1920 -جىلدارى قازاق جەرىندە زۇلمات اشتىق بولعان. سوندا ۇكىمەت قاۋىرت جينالىس جاساپ، كۇن تارتىبىنە ەكى ماسەلە قويعان ەكەن. ءبىرىنشىسى، قازاق ءتىلىن كەڭسە تىلىنە اينالدىرۋ، ەكىنشىسى، اشتىققا ۇشىراعاندارعا كومەك بەرۋ ماسەلەسى. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ قاشان دا ماڭىزدى بوپ قالماق.
نۇرتاي تەكەبايەۆ، ۇلت پورتالى
