سۆەتقالي نۇرجان راحىمجان وتاربايەۆتىڭ سۇحباتىنا قاتىستى پىكىر ءبىلدىردى
بىرەۋدىڭ بەتىنە ايتا المايتىنىمدى سىرتىنان دا ايتپايمىن. بۇل - مەندىك پرينتسيپ. سوندىقتان سۇيەككە تيگەن سودىر سۇحباتقا پىكىر بىلدىرۋگە ءتيىسپىن.
سۇحبات يەسىن جاقسى تانيمىن. تالاي تورلەس، سان ساپارلاس بولعام. ول مەنى، مەن ونى ءتىپتى جاقىننان بىلەمىز. قازىر 60 قا كەلگەن اقساقال. الىم- بەرىم جازۋشى. دراماتۋرگياسىن بىلمەيمىن. «60» دەمەكشى، ادام 60 قا كەلگەندە عانا اقساقال بولمايدى. «30 دا ومىراۋلى اقساقال، 40 تا قوڭىراۋلى اقساقال» دەگەن بۇرىنعىلاردىڭ ءسوزى بار. ال «بۇرىنعىلاردىڭ - ءبارى اۋليە» ەكەنىنە كۇمانسىزبىن. سولاردىڭ ءبىرى ماحامبەت تە ايتقان: «كارىسى كىمنىڭ جوق بولسا، - جاسى بولار دۋانا!» دەپ. ماڭعىستاۋدا ورازماعامبەت تۇرماعامبەت ۇلى اتتى عۇلاما- گەولوگ عالىم وتكەن. سوۆەت وكىمەتى ول كىسىنى يراننان ۇستاپ اكەلىپ، قۇپيا كۇيدە گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىنا جەگىپ، كەيىن اتىپ تاستاعان. ول تۋرالى بەلگىلى جازۋشى اسقار التاي ءوز رومانىندا جازدى.
سول كىسىنىڭ يراندا تۇراتىن قوس پەرزەنتىنىڭ ءبىرى شارعي اقساقال (2009 -جىلى 87 جاسىندا قايتىس بولدى) 2008 - جىلى كەزدەسكەنىمدە: «اكەم 1938 -جىلى 16 جاسىمدا يرانداعى از قازاقتى ماعان اماناتتاپ كەتىپ ەدى، مىنە، 70 جىل بولدى، ەلگە اقساقال بولىپ كەلەم. اللانىڭ بەرگەن ابىرويى، وسى جىلدار ىشىندە قازاقتىڭ ءبىر توقتىسىن قىزىلباس پەن تۇركپەنگە جەم قىلعان جوقپىن!» دەپ ەدى. اسىلىق سويلەمەيتىن، اۋليە- ءپىشىمدى، باتىر ادام ەدى، جارىقتىق. وسىنى ەستىگەندە، اتا- قازاقتىڭ: «بولار بالا ون بەسىندە باسپىن دەر» دەگەن ءسوزىنىڭ ءمانىن ۇقتىم. بۇدان سوڭ الپىستاعى قارتتان سالۋالى اڭگىمە، سارابدال پىكىر كۇتۋگە حاقىم بار شىعار؟..
ءوزىم پىكىرلەرىنە قۇرمەتپەن قارايتىن سىيلاس ءىنىم ايدوس سارىم اتالمىش سۇحبات جونىندە: «جازۋشىلىق - ءدىن ەمەس. ماعاۋين - قاعبا ەمەس. جازۋشىلىق، شىعارماشىلىق ءۇشىن بۇل ءۇردىس ءتىپتى پايدالى... بۇگىنگى ادەبيەتىمىزدىڭ تۇرالاپ قالۋى - سىننىڭ جوقتىعىنان. ماعان دەسە، بىرىككەن وداقتىڭ دا قاجەتى جوق. قىرىق وداق، ءجۇز ۇيىم بولسىن. ءبىر- ءبىرىن ءتۇتىپ جەسىن، اياماي سىناسىن، سىناعاندا شاڭى كوككە شىقسىن! بۇل بۇگىنگى بوق ساسىعان بولوتودان جاقسى»، - دەپ پىكىر ءبىلدىرىپتى. اشىنعاننان ايتىلعان. مەنىڭشە، بۇل پىكىردىڭ كەلىسەتىن دە، كەلىسپەيتىن دە جاقتارى بار. قانشا «شاڭدى اسپانعا شىعارعانىمىزبەن» ءبىز ءبىر ءسات تە قازاق ەكەنىمىزدى جانە بۇگىنگى ءھام كەلەر ۇرپاق الدىندا جاۋاپتىلىعىمىزدى ەستەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز!
سىن بولماعاننان تۇرالاپ جاتقانىمىز شىن، ءبىراق ول ۇرداجىقتىقتان، ودانىلىقتان، اپەرباقاندىقتان، اۋلەكىلىكتەن، بوپسالاۋدان، ەسە قايتارۋدان، الىمجەتتىكتەن، جۇزشىلدىك پەن رۋشىلدىقتان، توپتىق مۇددەدەن، قاجەت بولسا، ارتىستىكتەن ادا ءادىل سىن بولۋى كەرەك! ال بۇگىنگى «باسى - بۇلاعاي، اياعى - تەڭىز، ءيت كوزى ءتۇتىن تانىماس» (وسىنداي ءراۋىشتى جاعىدايدا كوكەم مارقۇمنىڭ كوپ ايتاتىن ءسوزى ەدى) حالدە وتىرىپ، ءبىز ادەبيەت الەمىندە ونداي اتموسفەرا قالىپتاستىرا الامىز با؟ «بوق ساسىعان بولوتودان» بەتپاقتىقتى كوپىر قىلىپ شىعا المايمىز، شىقساق، ءبىلىم مەن بىلىكتى، پاراسات پەن كىسىلىكتى، وبال مەن ساۋاپتى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، يمانعا سۋارىلعان ادىلەتتى تۋ ەتىپ قانا ازات بولامىز.
«ادەبيەت» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «ادەپ تۋرالى ءىلىم» دەگەندى بىلدىرەدى. ەگەر ادەبيەتتى جاساۋشى قالامگەرلەر اۋىز وزىمدىكى دەپ بىلاپىتتاي بەرگىسى كەلسە، وندا وزدەرىنىڭ اجەپتارقى الەمدەرىنە «دامەلىيەك» نەمەسە «پالەنيەت» سىقىلدى ات قويىپ الۋلارىنا كەڭەس بەرەم، ايتەۋىر، «ادەبيەت» ەمەس! سەبەبى تۇزىك پيعىلسىز ادەبيەتتىڭ اينالاسىندا ءجۇرۋ - ەشكىمدى، البەتتە، ەڭ اۋەلى ەلدى جاقسىلىققا سوقتىرمايدى. بۇل جەردە، ماسەلە ماعاۋينگە عانا تىرەلىپ تۇرعان جوق. سۇحبات يەسى كۇللى قازاق رۋحانياتىن جوققا شىعارىپ وتىر! ونىڭ ۇعىمىنا جۇگىنسەك، ءجۇز تومدىق «بابالار ءسوزى» بوستەكى، توپان سوزدەردىڭ جيىنتىعى عانا، جىراۋلار ميراسىنىڭ دا ەشكىمگە كەرەگى جوق! سەبەبى ولار ەۆروپا مەن الەمگە قاجەتسىز- مىس. كۇللى مۇرامىز - ءۇش تومنان اسپايتىن تىم شىنجاۋ جۇرت كورىنەمىز. اباي شەتەلگە تانىلا الماعان. «اباي جولىن» كۇرەسىنگە ىلاقتىرىپ تاستاسا دا وبالى جوق ءتارىزدى. ويتكەنى ول: «ەندىگى ۋاقىتتا ءجۇز جەردەن جارنامالاپ، مىڭ جەردەن تىقپالاساڭ دا ءبارىبىر وقىلمايدى»!
قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى: ءا. كەكىلبايەۆ، و. بوكەي، ت. ءالىمقۇلوۆتار ورىس پەن ەۆروپا ادەبيەتىنىڭ «ءساتسىز سۋرروگاتتارى» عانا، م. ماعاۋين - «باس- اياعى جوق سىنىق سويلەممەن» جازۋشى اتانىپ جۇرگەن بىرەۋ ءارى ۇرى- پلاگيات، ا. سۇلەيمەنوۆ پەن ءو. نۇرعاليەۆ ماقساتىنا جەتە الماعان، ءومىردى بوسقا ءسۇرىپ وتە شىققان ادەبي كولەڭكەلەر سىقىلدى. تاعى قايتالاپ ايتايىن، مەنىڭ سۇحبات بەرىپ وتىرعان جازۋشىنىڭ قارا باسىندا، ءىش ەسەبىندە شارۋام جوق، الايدا مىناداي «ۇر- توقپاق» پيعىل- پىكىرلەرىنە سامءسوز- سامارقاۋ قاراپ وتىرۋ بەيمۇمكىن. ويتكەنى بۇل جاقسىلىققا باستامايتىن ءۇردىس. بىلەمىز، تاۋەلسىزدىك كەلگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ رۋحاني الەمدە «يدول- پۇتتاردى قيراتۋ» دەگەن قۇپيا قارا تولقىن ءجۇردى. ونىڭ استارىندا - ۇلت ايبىنىپ، ۇرپاق قايرىلىپ قارايتىن ءبىر دە ءبىر تۇلعا قالدىرماۋ ءۇشىن سىرتتان دايىندالعان سۇمپايى جوسپار جاتىر ەدى. سول ەكپىنمەن ءبىراز جىگىتتەر اقساقالداردىڭ ساقالىنان الدى، اعالارىمەن بەت جىرتىستى، باسقا شاپتى، توسكە ورلەدى، اقىرى، دۇشپان مۇراتىنا جەتتى. بۇگىنگى تاڭدا ولىدە دە، تىرىدە دە كۇللى ۇلتىمىز قادىرلەيتىن ءبىر دە ءبىر تۇلعا قالمادى!
ميسالى، قانشا قۇدايسىز قوعامنان شىقتىق دەگەننىڭ وزىندە، وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن، ياعني تاۋەلسىزدىك كەلگەن تۇستا اۋليەلەر سۇلتانى ق. ا. ءياساۋيدى قادىرلەمەيتىن قازاق بار ما ەدى!؟ اتەيست- كوممۋنيستەردىڭ ءوزى پەرزەنتتەرىنە «قوجاحمەت» دەپ ات قويعانىنا تالاي كۋا بولدىق قوي. ال ەندى نە بولدى؟ «سوفى» ەكەن دەپ، «تاريحاتشى- ناقىشبانديتتەردەن» (شتاب- پاتەرى لوندون قالاسىنداعى ءدىني- ساياسي ۇيىم) سۇراساڭ: «ياساۋي جولى 500 جىل بۇرىن توقتاپ قالعان، ونىڭ ورنىنا ناقىشبانديا تاريحاتى كەلگەن» دەپ سايراي جونەلەدى. سەن دە سوسىن كەۋدەڭدە جانىڭ بولعاسىن قارسى ساۋالعا جۇگىنەسىڭ: «اۋ، اينالايىن، اللانىڭ حاق جولى ورتا جولدان توقتاپ قالسا، دىنىڭدە نە قۇن قالادى؟ ! ونداي بولسا، اق پايعامبارىمىز 33 مىڭ ساقاباسىنىڭ الدىندا امانات- قۇرمانى ارسىلان- بابقا (سالماني فارسي) تاپسىرىپ نەسى بار؟!» دەسەڭ، جاۋاپ جوق...
مەنىڭ قولىما عايىپتان تايىپ بەينەۋلىك بىرەۋدىڭ «قولجازباسى» ءتۇستى. وندا ناقىشبانديتتەردىڭ كومپيۋتەرگە باسىلعان «تاريحات- شەجىرەسى» بار ەكەن. بۇل «شەجىرەدە» امانات يەسى ازىرەت سۇلتان احمەت ياساۋي جوق! دەمەك، قولدان قۇراستىرلىعان جاساندى، جالعان نارسە! الگى شىركىن ءبىر جەرىنە قالامساپپەن «بەكەت مىرزاعۇل ۇلى»، ءتورت- بەس ادامنان كەيىن «ەرجان قازىرەت تولەگەن ۇلى» دەپ كىرگىزىپ قويىپتى. كەيىنگى كومپيۋتەرمەن شىعارىلعان نۇسقادا ەكى اتامىزدى ايتىلمىش جالعان شەجىرەگە نىقتاپ «ورنالاستىرىپ»، كوپتەپ تاراتىپ جاتىر. مۇنداعى ماقسات، اسىرەسە ماڭعىستاۋ وڭىرىنە اسا قادىرلى ەكى اۋليەنى ءوز تاريحاتتارىنا «ەنگىزىپ السا»، بۇلاردىڭ «جولىنا» تۇسۋشىلەر قارا نور بولماق. قاستەرلى كونە كىتاپ- قولجازبالارمەن كوپ جۇمىس جاسادىم، سولارداعى اقيقاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ ايتام، جاقتىرماعان جاندار، مەيلى، ساۋەگەيلىك، مەيلى، پافوس دەر، كوپ ۇزاماي اقيقات تاڭى اتادى. سول كەزدە جاڭاعى «شىنجىر- شەجىرەلەر» شىرىك جىپشە ۇزىلمەك! قايتا جالعانباستاي بولىپ!.. بۇل - ءبىر.
ەندى، قازاققا ءدىن ۇيرەتپەك بولىپ جۇرگەن تاعى ءبىر «ساقالدى ساۋدايىلار» نە دەيدى؟ قازىر اناۋ پارلامەنتتەگى «اللاح- لاپ» وتىرعان انشىدەن باستاپ، «جاسىل ارناداعى» ەكس- ايتىسكەرگە دەيىن بار ەسىلدەرتتەرى سول كوك كۇمبەزدى قيراتۋ ەكەنى كىمگە جاسىرىن؟! اسىقپاڭىز، ول كوك كۇمبەزدى، ولار تۇگىلى، پاتشانىڭ جەزايىرى وت قۇسقان جاندارالى چەرنيايەۆ تە نەشە زەڭبىرەگىمەن اتقىلاپ قۇلاتا الماعان، بۇلاردىڭ دا قولىنان كەلمەيدى، ينشاللا! ازىرەت سۇلتاندى اۋىزعا الىپ قالدىق قوي، ول ۇلىقتىڭ «اللادان پارمەن بولىپ 4400 حيكمەت جازعانى» ءمالىم. ونىڭ مىڭى - شاريعات، مىڭى - تاريحات، مىڭى - ماعريفات، مىڭى حاقيقات ماقامدارىنان سىر شەرتەدى. بىزگە جەتكەنى «ءدافتار- ءساني» («ەكىنشى داپتەر» )، ياكي تاريحات جايلى حيكمەتتەرى. اللانىڭ ءۇش قۇرانى بار. ءبىرى - قاسيەتتى «كالام- ءشارىپتىڭ» ءوزى، ەكىنشىسى - ق. ا. ءياساۋيدىڭ حيكمەتتەرى (تۇركى جۇرتىنا بەرىلگەن)، ءۇشىنشىسى - ءماۋلانا ءرۋميدىڭ «ءماسناۋيى» (پارسى جۇرتىنا بەرىلگەن). ءناسىپ بولىپ، مەن ازىرەت سۇلتان مەن ونىڭ شاكىرتى سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ حيكمەتتەرىن، سونداي- اق، سوفى اللاياردىڭ «ءساباتۋل عاجەزين» («دارمەنسىزدەر قۋاتى» ) كىتابىن قازىرگى قازاق تىلىنە ءتارجىمالادىم. بۇل ەڭبەكتەردىڭ ءبارى كەشەگى سوۆەت وكىمەتى ورناعانشا ءار قازاقتىڭ باسىنا جاستاپ وقيتىن كىتاپتارى- تىن.
مۇنىڭ ءوزى - ءۇش توم! وسى ەڭبەكتەردى اۋدارۋ ۇستىندە تۇسىنگەنىم، بۇلاردىڭ ءار تامشىسى - كاۋسار، ءاربىر ءارپى - گاۋھار! قازاق قانا ەمەس، كۇللى ادامزات قاردەر بولىپ وتىرعان رۋحانيات مارجاندارى! ال «بابالار ءسوزىنىڭ» ءار تومىنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، سىرىن تانۋ - تانىمى تايىز ادامعا بەيمۇمكىن ءىس. تالانتتى جازۋشى- دراماتۋرگ نۇرلان قامي وتكەن جىلى ءبىر اڭگىمە ۇستىندە بىلاي دەدى: «جاقىندا «بابالار ءسوزىنىڭ» قولىما تۇسكەن ءبىر تومىن وقىپ باستادىم. مەن دۇنيەءجۇزى ادەبيەتىنە ءجۇزىپ ءجۇرىپ، مۇنداي ءتۇپسىز دە تاڭعاجايىپ مۇحيتقا سۇڭگىپ كورمەپپىن! سودان كەيىن، بار قورمالىمدى ساتسام دا ءۇيىمنىڭ تورىندە «بابالار ءسوزىنىڭ» ءجۇز تومى تۇگەل تۇرۋى ءتيىس دەپ شەشتىم» .
مىنە، قاسيەتتى مۇرانىڭ سىرىنا ۇڭىلگەن ادامنىڭ جۇرەك ءسوزى!.. مەن جىراۋلار مۇراسىن تۇبىجىكتەپ وقىپ، تاستيىقتاپ تانۋعا تىرىسقان پەندەمىن («پەندەمىن» دەيتىن سەبەبىم، وسى مۇراپالاردىڭ سىرىنا ۇڭىلگەن سايىن ءوزىمنىڭ «ادام»، «ازامات» اتانۋعا ءال- ءازىر ىلايىق ەمەستىگىمدى باجايلادىم) . ول دۇنيەلەردە، سۇحبات يەسى ايتقانداي، ءبىر دە ءبىر بوس ءسوز، الباتى پىكىر جوعىنا قاپىسىز كوز جەتكىزدىم. بۇل بابا- مۇرالاردىڭ ءبارى - پەندە («ءباند» - «جەڭىلگەن» دەگەن ماعىنا بەرەتىن پارسى ءسوزى) دەپ اتالاتىن شادىرقاي- مىسكىن- سۇلبادان «ادام»، «كىسى» دەيتىن تۇلعا قالىپتاپ شىعاراتىن شيكىزات. ءارىسى امەريكا، بەرىسى ەبىروپا مەن شىعىس ءبىزدىڭ رۋحاني مۇرالارىمىزدى زەرتتەۋگە الدەقاشان كىرىسىپ كەتتى. بۇل باعىتتا، جەكە تۇلعالاردى ايتپاعاندا، تۇتاس ينستيتۋتتار مەن قورلار جۇمىس جاساپ جاتىرعاندىعىن ناقتى مالىمەتتەردەن بىلەم. ولار وسى مۇرالاردىڭ استارىنداعى اسىل ىلىمگە ەرىنى جەتپەگەننەن قۇدايىنان اجىراپ، ءىرىپ- شىرۋگە بەت العانىن كەش تە بولسا سەزىنۋدە. ول ءىرىپ- ءشىرۋدىڭ بەلگىلەرىن سانامالاپ بەرمەي- اق قويايىن، ەستيار جاننىڭ ءبارى بىلەدى: «وسى باتپاق ءبىزدى دە باتىرادى- اۋ...» ۇلتىنىڭ ەرتەڭىنە بەلى قايىساتىن بۇگىنگى كەز كەلگەن ەستيار قازاقتىڭ ءبارىنىڭ دە قايعىسى وسى... ءوز اسىلىمىزدى ءوزىمىز تۇسىنبەي، وعان مۇرىنىمىزدى شۇيىرە بەرسەك، وبالىمىز كىمگە؟
ءوزىمنىڭ «قارا ەسەبىمدە» قازاقتىڭ رۋحاني قازىناسى 100 ەمەس، 500 تومعا ارقايىن، ايىلىن جيماي جەتەدى. بالكي، مەنىڭ مىنا «پافوستى» ءسوزىم تاعى دا بىرەۋلەرگە جاقپاس، ءبىراق ادامزات كوپ ۇزاماي ادام ۇلىن كامەلەتكە كەلتىرەتىن وسىنشا تەلەگەي- تەڭىز مۇرانى ساقتاپ، جەتكىزگەنى ءۇشىن قازاق حالقىنا شەكسىز العىس ايتادى جانە بارلىعى قازاقتىڭ ۇلى ءتىلىن ۇيرەنۋ ءۇشىن جارىسقا تۇسەتىن بولادى! مەن قازاققا قاجەت ءسوز ايتسام دەپ قانا قولىما قالام الام، ەگەر ايتا السام (ايتا الماسام، وبالىم وزىمە!) ، ونىڭ ەرتەلى- كەش ادامزاتقا دا قىزىمەت ەتەرى ءسوزسىز ەكەندىگىنە سەنەم! بۇل ايتقاندارىم، ەشقانداي ساۋەگەيلىك ەمەس، كۇندەردىڭ كۇنىندە جۇرتتىڭ ءبارى كۋا بولار اقيقات! كوكىرەك كوزىمەن ىزدەنگەن جاننىڭ وسى اقيقاتقا ءوزىنىڭ دە كوزى جەتەر ەدى، امال نەشىك...
ال اباي مۇراسى مەن «اباي جولى» دۇنيە تۇرعانشا تۇراتىن قاستەرلى تۇنىعىمىز. ولاردى وتكەن- كەتكەننىڭ بىلعاپ، ىلايلاپ وتۋىنە جول بەرۋگە بولمايدى! ءوز باسىم اباي جىرلارى مەن «تاستيق» كىتابىن اي ارالاتىپ، «اباي جولىن» 5 جىل سايىن قايتالاپ وقىپ وتىرام. ولار مەنىڭ كەۋدەمدى كەڭىتەدى، كەۋدەڭ كەڭىگەن سايىن دۇنيە ساعان تارشىلىق قىلمايدى...
اڭگىمەنىڭ شىنى، بۇكىل اسىل قازىناسى ۇستاعاننىڭ قولى، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتىپ بارا جاتقان تاۋەلسىزدىكتى الىپ بەرگەن قازاق قالامگەرلەرى- ءتىن. ول قاسيەتتى شارۋاعا بۇگىنگى ۇرى- قارىلاردىڭ تۇك قاتىسى جوق. ويتكەنى قاسيەتتى ءىستى قاسيەتسىزدەر جۇزەگە اسىرا المايدى. ۇلتتى رۋحانيات ساردارلارى ىشتەي دايارلاپ جەتىلدىردى، ال كەمەلىنە كەلگەندە ولار جەلتوقسان الاڭىندا جانالعىش جىنپەريادان «اقىرىپ تەڭدىك سۇرادى»! ونىڭ كەيىنگى ناتيجەسى نە بولعانى بەلگىلى.
وسى مايدانداعى الىپتار شىڭىنىڭ ەجەباسىندا باسقا دا تالايلى تۇلعالارمەن بىرگە: ءا. كەكىلبايەۆ، ت. ءالىمقۇلوۆ، و. بوكەيەۆ، م. ماعاۋين، ا. سۇلەيمەنوۆ، ءو. نۇرعاليەۆتار دا تۇر. قازاق ويىنىڭ شالقارلىعىن، ءسوزىنىڭ سالقارلىعىن، رۋحىنىڭ اسقاق سامعاۋلارىن قاپىسىز كورسەتكەن: «اڭىزدىڭ اقىرى»، «شىڭىراۋ»، «كۇي»، «حانشاداريا حيكاياسى»، «ءبىر شوق جيدە»، «قۇسقاناتى»، «بايگەتورى»، «ۇركەر» مەن «ەلەڭ- الاڭ» ت. ب. (ءا. كەكىلبايەۆ تۋىندىلارى)؛ «قاراوي»، «كوك قارشىعا»، «سارجايلاۋ»، «سەيتەك سارىنى»، ت. ب. (ت. ءالىمقۇلوۆ تۋىندىلارى)؛ «سايتان كوپىر»، «اتاۋ- كەرە»، «قايداسىڭ، قاسقا قۇلىنىم؟»، «قامشىگەر» ت. ب. (و. بوكەيەۆتىڭ تۋىندىلارى)؛ «الاساپىران»، «كوكمۇنار»، «شاقان شەرى»، «سارى قازاق»، «قىپشاق ارۋى»، «كەسىك باس - ءتىرى تۇلىپ»، «قۇمىرسقا- قىرعىن» ت. ب. (م. ماعاۋيننىڭ تۋىندىلارى)؛ «بەساتار»، «اداسقاق»، «ءتورت تاقتا - جايناماز»، «قىزداي جەسىر - شتات قىسقارتۋ»، «كەك»، «ەرۋلىك»، «جەتىنشى پالاتا» ت. ب. (ا. سۇلەيمەنوۆتىڭ تۋىندىلارى)، «سوعىستىڭ سوڭعى جازى»، «افينا مەكتەبى»، «گومەر مەن جامبىل»، «ولىلەر وياۋ، تىرىلەر نەگە ۇيقىدا؟ »، «ادايستان - قازاقستان» ت. ب. (ءو. نۇرعاليەۆتىڭ تۋىندىلارى) سەكىلدى سۇيەكتى سوم دۇنيەلەردى ەش دالەل- دايەكسىز بەلىنەن ءبىر- اق سىزىپ:
«ەۆروپا مەن ورىس ادەبيەتىنىڭ ءساتسىز سۋرروگاتتارى» دەپ، نەمەسە تۇككە العىسىز قىلىپ تاستاۋ ءۇشىن ءۇشىن، سۇحبات يەسى ايتقانداي، ادامنىڭ «تۇلا بويى تولعان كەك، بىتپەيتىن ىزا، تارقامايتىن اشۋ» بولۋى كەرەك شىعار؟ .. ەگەر مۇنداي پيعىلمەن بۇل قالامگەرلەردى كۇرەسىنگە ىلاقتىرار بولساق، وندا: «سۋدىر احمەت شولوحوۆتىڭ شۋكار شالىن ەسكە تۇسىرەدى»، «وڭ قول» مەن «پاراسات مايدانى» كوبو ابەنىڭ «چۋجوە ليتسوسىنا» ۇقسايدى» دەپ، باسقا دا كۇللى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىن قاراقتاپ، الەم مەن ورىس ادەبيەتىنەن «ءتۇپنۇسقالارىن» تاۋىپ، بارلىعىنان تەگىس قۇتىلايىق!.. جوق، سىن بۇلاي بولمايدى.
ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ انىقتاۋىنشا، الەم ادەبيەتىندە بار بولعانى 35 اق سيۋجەت- فابۋلا بار. ەرتەلى- كەش دۇنيەگە كەلىپ جاتقان تۋىندىلاردىڭ ءبارى وسى شىنجىرعا بايلانعان، الايدا سول تار ايانىڭ وزىنەن شەكسىز كۇنەسكە جول تارتقان عاجايىپ دۇنيەلەر دۇنيەگە كەلۋىن توقتاتار ەمەس. قازاقتىڭ مىڭ سان قاتپارلى تاريحى، رۋحاني كەمەل الەمى، كوشپەلىلەردىڭ وتىرىقشى جۇرتتارعا مۇلدە جات بولىپ كورىنەتىن تىلسىم پسيحولوگياسى، الەم حالىقتارى ىشىندەگى ەڭ باي ءتىلى تەك قانا قازاق قالامگەرلەرىنىڭ جۇرەگىنەن ءوتىپ بارىپ، ادامزات كوكىرەگىنە ساپار شەگەدى. مۇنداي زور ميسسيانى اتقارۋدا ايتىلمىش سۇحبات يەسىنىڭ قارا سياسىمەن ءبىر- اق سىزىلىپ كەتكەن قالامگەرلەردىڭ ەڭبەكتەرى ولشەۋسىز! ءا. كەكىلبايەۆ «ءولى جانداردى پۋشكين نەگە جازباعان؟» اتتى ماقالاسىندا ءى. جانسۇگىروۆتىڭ ايتۋلى پوەماسى حاقىندا: «كۇيشى» - قازاقتىڭ ارعى- بەرگى ادەبيەتىندەگى ءمانى مەن ماڭىزى، شەبەرلىگى، اسەرلىلىگى جاعىنان ايىرىقشا اسپانداپ شىققان قول جەتپەس اسا بيىك كۇمبەزدەرىنىڭ ءبىرى. ول - ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ پوەتيكالىق قۋاتىنىڭ ەرەسەن جەڭىسى»، - دەگەن باعا بەرگەن. ءدال وسى باعانى يەلەنۋگە جوعارىداعى اۋىزعا ىلىنگەن شىعارمالار دا تولىق حۇقىلى!
ال وسىنشا قۇندى مۇرالارىمىز نەگە بارشا ادامزاتتىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىنا اينالماي وتىر دەگەن ساۋالعا كەلسەك، ول - باسقا ماسەلە. بۇعان بىرىنشىدەن، ابىل ۇرپاعىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن قابىل اۋلەتىنىڭ الەمتانۋ ۇعىمىنىڭ ءبىر- بىرىنەن مۇلدە الشاق جاتۋى سەبەپ؛ ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ شەكسىز باي ءتىلىنىڭ ءيىرىم- قايىرىمدارى مەن شەتسىز كەڭىستىكتەردى يگەرگەن كوشپەلىلەر وي- جۇيەسىنىڭ قالتارىس- بۇلتارىستارىن جەتكىزۋگە باسقا تىلدەردىڭ اياسى تارلىق ەتۋى ابدەن مۇمكىن؛ ۇشىنشىدەن، بۇگىنگى ساياسي بيلىك قازاق رۋحاني الەمىنىڭ جارقىراپ كورىنۋىنە، ۇلى ءتىلىمىزدىڭ وزىنە ىلايىق تۇعىرىنا شىعۋىنا ەش مۇددەلى ەمەس!
ەگەر شىندىعىندا دا وزىنە دەيىنگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ءبارى «ءساتسىز سۋرروگاتتار» بولىپ، سۇحبات يەسى عانا شەبەرلىكتىڭ شىڭىنا شىققان بولسا، «قازاقتاعى ادەبي اگەنتى بار بىردەن ءبىر جازۋشى، شىعارمالارى كوپتەگەن شەتتىلدەرىنە اۋدارىلعان» «جالعىز اتتى جولاۋشى» الدەقاشان مو يان قۇساپ نوبەل سىيلىعىن الماعانمەن، تىم قۇرىعاندا، ءوزى تەڭسىنبەي وتىرعان حارۋكي مۋراكامي دەڭگەيىندە تانىلۋى كەرەك ەدى. جوق، وكىنىشكە وراي، بىزگە ءازىر «قازاقتىڭ سونداي قالامگەرىنىڭ جولىندا الەمنىڭ وقىرماندارى جىعىلىپ نە قىرىلىپ قالىپتى» دەگەن قۋانىشتى حابار جەتپەي جاتىر! جەتە قالسا، قازاقتىڭ بۇعان دەيىنگى ءولى- ءتىرى قالامگەرلەرىن ونىڭ جولىنا ساداقاعا شالىپ جىبەرمەگەنىمىزبەن، مارقايار ەدىك. دەمەك، گاپ باسقادا. ول قانشا جەردەن: «قازاقتىڭ ايشىقتى، كوركەم ءتىلى مەنىمەن بىرگە ولەدى»، - دەپ شىعاي ماڭىپ، شىعانعا شاپشىعانىمەن، قازاقتىڭ قاسيەتتى ءتىلى كىم ولسە دە - ولمەيدى! مەنىڭ مەدەت اعام ايتپاقشى: «اباي ولگەندە دە امان قالعانبىز، قالباي ولگەندە دە قىرىلىپ قالمايمىز!..»
مەن ءوزىمدى ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ ارتىندا قالعان جالعىز مۇراگەرى نەمەسە جوقتاۋشىسى دەپ ەسەپتەمەيمىن. ايتسە دە كەمەڭگەر اعانى تانىپ- بىلۋگە تالپىنعان شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرىمىن. تالاي مارتە ماڭدايىمنان سيپاپ، سان ىرەت ەنەكوكىرەكپەن ەمىرەنىپ قولىمنان سۇيگەنىن ساعىنىشپەن ەسكە الام. ول كىسى ۇلى جۇرەكتى ادام ەدى. «انت ۇرعان قازاقتان دا ءۇمىت ۇزبەيمىن، سەبەبى ونىڭ بەلىندە ۇلتىمنىڭ بولاشاعى جۇرگەن شىعار دەپ ءۇمىت ەتەم» دەيتىن، جارىقتىق. ورىنسىز بەتىنە تۇكىرگەن بەتسىزدى دە، ەڭ كيەلىسى - اۋليەلى توپىراعىنا ءزارىن شاشقان ءزاندامى تەكسىزدى دە ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتى ءۇشىن كەشىرىپ جىبەرەتىن! كەڭدىگى سونداي، ەش رياسىز ولاردىڭ جولىن دا اشاتىن.
كەزىندە (ءالى دە سول!) ءابىشتىڭ سىرتىنان عايباتتىڭ قارا بورانىن بوراتىپ جۇرەتىن ءبىر جازۋشىنىڭ، مەملەكەتتىك سىيلىق كەرەك بولعاندا، مايموڭكەلەپ الدىنا بارىپ شارۋاسىن شەشىپ شىققانىن دا بىلەم. ول كەزدە جاسپىن، «قىزىلمىن»، جاڭاعى كەپتى بىرەۋلەردەن ەستىپ، پەندەشىلىكپەن ءابىش اعاعا: «ەڭ بولماعاندا، قىلعاندارىن ەسىنە ءتۇسىرىپ جانىن سىققاندا، ول - سىيلىق ءۇشىن بارىنە دە كونەر ەدى»، - دەگەنىمدە. - «ول تالانتتى عوي»، - دەپ ءبىر- اق اۋىز سوزبەن اپىگىمدى باسقان (وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى الاپەس كەزەڭدە سول «تالانت» اتتى قاسيەتتىڭ ءوزى كىسىلىكتىڭ كورسەتكىشى بولا الماي قالىپ وتىر). سودان بەرى ءابىش ۇلگىسىن ءوز بويىمنان تاپقىم كەپ قانشا تالپىنعانمەن، بويىم شارعى، ويىم شاق، مىنە، بۇل جولى دا ءبىراز ءسوز ايتىپ قويىپ وتىرمىن. ءبىراق كيە مەن قاستەردىڭ باسىنان ەش قارعۋعا بولمايتىنىن كۇللى قازاق ەستە تۇتۋى ءتيىس! «جالعىز اتتى جولاۋشى» تۇگىلى، «باسسىز سالت اتتى» بولساڭ دا! سوندا عانا وتىمىز ورەلى جانادى، سوندا عانا دوس مارقايادى، دۇشپان ورتايادى. ادەبيەتتىڭ دە، الەۋمەتتىڭ دە كوسەگەسى كوگەرەدى...
پىكىر سۆەتقالي نۇرجاننىڭ «ult.kz» پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىنان الىندى
